Category: Dossier

Honderd jaar geleden, op 10 juni 1924, werd het Italiaanse socialistische parlementslid Giacomo Matteotti op straat in Rome ontvoerd en vermoord door een met wapenstokken en dolken gewapend fascistisch commando. Zijn lichaam werd pas twee maanden later gevonden in een bos. In die tijd had het nieuws over deze misdaad een aanzienlijke internationale impact.

door Guy Van Sinoy

Giacomo Matteotti werd in 1885 geboren in de regio Veneto in een rijke familie. In 1907 maakte hij zijn rechtenstudies af. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd hij een leidinggevende figuur in de Italiaanse Socialistische Partij. Omdat hij tegen de deelname van Italië aan de oorlog was, werd hij gevangengezet op Sicilië. In 1919 werd hij verkozen als parlementslid.

De Italiaanse Socialistische Partij

De Italiaanse arbeidersbeweging ontstond in de tweede helft van de 19e eeuw, als onderdeel van de industriële revolutie en de eenwording van het land. De socialistische partij (PSI) werd opgericht op 14 augustus 1892, kende een moeizaam bestaan met afsplitsingen langs links (Labriola in 1897) en langs rechts (Bissolati in 1911). Het was in deze tijd dat Benito Mussolini bekendheid begon te krijgen binnen de socialistische partij en directeur werd van het partijblad L’Avanti! De interne verdeeldheid vormde geen belemmering voor de vooruitgang van de partij, die in 1913 maar liefst 52 zetels in het parlement behaalde.

Toen in 1914 de oorlog uitbrak, voerde de PSI campagne tegen de oorlog. Maar een randgroep binnen de partij, geleid door Mussolini, was voorstander van de oorlog, en werd in 1914 dan ook uit de partij gezet.

De mars van het fascisme op de macht

In de nasleep van de oorlog ging er een golf van sociale onrust door Italië toen de kosten van het levensonderhoud verdrievoudigden. Er waren massale stakingen, land- en fabrieksbezettingen. Op verzoek van zijn nieuwe krant, Il Popolo d’Italia, verzamelde Mussolini een paar honderd mensen in Milaan om de basis te leggen voor een nieuwe nationale organisatie: de zogenaamde ‘Strijdbundels’ (Fasci Italiani di Combattimento). Hij haalde hard uit naar het bolsjewisme en het officiële socialisme. Nadat de stakingen, die de werkgevers hadden geschokt, waren afgenomen, organiseerde Mussolini zijn troepen in knokploegen die, met de steun van de werkgevers, werden gebruikt als gewapende contrarevolutionaire milities. Dit verschijnsel ontwikkelde zich snel in de steden en op het platteland.

Bij de verkiezingen van 1921 sloten deze fascisten zich aan bij rechts. Ze wonnen 35 afgevaardigden, waaronder ook Mussolini. In oktober organiseerde Mussolini een mars naar Rome met 30.000 deelnemers. Op 29 oktober besloot de koning Mussolini te belasten met de vorming van de regering (ook al had hij maar 35 zetels in het parlement!). Tegen het einde van 1922 was de Nationale Fascistische Partij een massapartij geworden: 500.000 leden, waaronder 200.000 militieleden. Mussolini liet een nieuwe kieswet aannemen: de lijst die minstens 25% van de stemmen haalde zou voortaan 2/3 van de zetels krijgen, de rest werd verdeeld via evenredige vertegenwoordiging.

1924

Voor de verkiezingen van 6 april 1924 stelde Mussolini een nationale lijst samen, waarop ook een aantal leidende figuren van niet-fascistisch rechts stonden. Na een verkiezingscampagne, die gekenmerkt werd door geweld tegen oppositiekandidaten, won de nationale lijst 66% van de uitgebrachte stemmen en 356 afgevaardigden. De fascisten alleen al hadden 275 parlementsleden. De verslagen oppositie moest het resterende derde deel van de zetels delen: 36 voor de socialisten, 19 voor de communisten, 39 voor de volkspartij, 15 voor de liberalen en 10 voor de sociaaldemocraten.

Op 30 mei klaagde de socialistische afgevaardigde Matteotti de schendingen van de verkiezingsvrijheid aan in het parlement, met bewijzen in de hand. Hij riep op tot de ongeldigverklaring van de verkiezing van alle fascistische afgevaardigden. Enkele dagen later werd hij ontvoerd en vermoord. Dit veroorzaakte wijdverspreide verontwaardiging binnen en buiten Italië. 

In België was Matteotti goed gekend in socialistische kringen, met name omdat hij sprak op het congres van de Belgische Werkliedenpartij op 20 april 1924. De verontwaardiging naar aanleiding van zijn dood was dan ook erg groot. Er werd een gedenkplaat opgericht in het Volkshuis in Brussel. Bij de afbraak van het Volkshuis van Horta in 1964 werd de plaat overgebracht naar Colfontaine in de Borinage. Verschillende steden en gemeenten, vooral in Wallonië, maar ook bijvoorbeeld Niel, brachten hulde aan Matteotti door een straat of een plein naar hem te vernoemen.  

Mussolini ontkende aanvankelijk dat zijn milities iets met de ontvoering te maken hadden. Pas toen het lijk van Matteotti werd gevonden, erkenden de fascisten hun verantwoordelijkheid. De verontwaardiging was beperkt, waarop het totalitaire karakter van de Italiaanse staat werd opgevoerd. Als extreemrechts met geweld wegkomt, gebruikt het dat om nog verder te gaan. Het zet verdere stappen richting een totalitair regime. Een belangrijk onderdeel daarvan is het volledig uitschakelen van de georganiseerde arbeidersbeweging.  

Vijftien jaar geleden, eind mei 2009, kwam er op bijzonder bloedige wijze een einde aan de burgeroorlog in Sri Lanka. Het Singalese leger uit het zuiden richtte een bloedbad aan onder de Tamilsprekende minderheid in het noorden en het oosten van Sri Lanka. Er werd niet op een oorlogsmisdaad meer of minder gekeken door de troepen van toenmalig president Rajapaksa en legerleider Fonseka. De schattingen lopen uiteen, maar er zouden minstens 40.000 doden gevallen zijn in de slotweken van de oorlog.

Door Geert Cool

Wat eraan voorafging

Het bloedbad van 2009 maakte een einde aan een burgeroorlog die begin jaren 1980 begon. De basis voor die burgeroorlog was de onderdrukking van de Tamil bevolking en de wijze waarop het regime gebruik maakte van nationale tegenstellingen om de aandacht af te leiden van sociale tegenstellingen. Het was pas na een nederlaag van de arbeidersbeweging, het bloedig neerdrukken van de algemene staking van 1980, dat een escalatie van het etnisch geweld en van een burgeroorlog mogelijk werd. Dat gebeurde tijdens ‘Black July’ in 1983, een georganiseerde aanval op Tamils in onder meer Colombo. Naar schatting 150.000 Tamils ontvluchtten het land.

Doorheen de burgeroorlog waren er periodes van relatieve vrede en zelfs van vredesonderhandelingen en wapenstilstanden. Op het begin van deze eeuw nog kwam het tot een wapenstilstand waarbij er ook contact mogelijk werd tussen de bevolking in het zuiden en de Tamils in het noorden en het oosten van Sri Lanka. Dat gebeurde nadat zowat 65.000 doden waren gevallen en miljarden werden uitgegeven aan de oorlog. Op het begin van deze eeuw was het duidelijk dat de LTTE (Tamil Tijgers) er niet in zouden slagen om puur op militaire basis tot een eigen staat te komen, een onafhankelijk Eelam. De LTTE controleerde het grootste deel van het Tamilgebied en genoot een brede steun, maar op militair vlak slaagde geen enkele kant er in om fundamentele overwinningen te boeken. Daarnaast had de LTTE illusies in een kapitalistische ontwikkeling van het Tamilgebied naar het model van Singapore of Maleisië. Nationale rechten volstaan op zich echter niet om een einde te maken aan onderdrukking en ellende.

Marxisten stellen dat de zwakke kapitalistische klasse van Sri Lanka niet in staat is om een oplossing te bieden voor de nationale kwestie. De kapitalisten slagen er zelfs niet in om tot een tijdelijke oplossing te komen. De Singalese kapitalisten zijn immers afhankelijk van de Singalese kiezers die jarenlang werden opgehitst met nationalistische retoriek. De arbeidersklasse kan op dat vlak een verschil maken als het een linkse regering vormt die een socialistisch beleid voert. Dat is iets anders dan de medewerking die in het verleden werd geboden aan burgerlijke regeringen. De politiek van klassencollaboratie heeft de traditionele linkerzijde zware klappen toegebracht. De steun van de traditionele linkse partijen aan het akkoord tussen India en Sri Lanka tussen 1987 en 1989 zorgde ervoor dat links op een zelfde lijn werd gezet als de rechtse UNP-regering. Later gaven delen van links steun aan de bloedige Rajapaksa-regering. Op het ogenblik van het bloedbad van 2009 genoot de regering de steun van zowel de CP als de LSSP.

De vredesonderhandelingen van 1994-95 waren mislukt, maar in 2002 leek het beter te lukken. De internationale druk op het Sri Lankese regime om tot een akkoord te komen, was groot. Er werd een hard neoliberaal beleid opgelegd door de Wereldbank en het imperialisme wilde tegelijk een vorm van akkoord of vrede zodat de nationale kwestie geen hindernis zou vormen voor de internationale winsthonger. Zonder conflict en burgeroorlog waren er meer mogelijkheden op het vlak van privatiseringen en besparingen ten voordele van de grote bedrijven.

In 2004 kwam er een belangrijk keerpunt met de tsunami die voor dood en vernieling zorgde in Sri Lanka. Dat werd door het establishment gebruikt om de LTTE verder te verzwakken. De enorme middelen voor de hulpoperaties werden door de regering en het establishment gebruikt om zichzelf te verrijken en een grotere economische machtsbasis uit te bouwen. Ook werd verdeeldheid binnen de LTTE uitgespeeld. In het oosten van Sri Lanka stapte een groot deel van de LTTE onder leiding van de commandant Karuna over naar de regeringstroepen. Een ander nieuw gegeven was de groeiende rol van China dat in Sri Lanka voet aan grond begon te krijgen en ook daar een uitvalsbasis wilde opbouwen.

Killing fields

Het was tegen deze achtergrond dat vanaf 2006 een vernieuwd en grootschalig offensief werd ingezet tegen de Tamilbevolking. Dat gebeurde door de zogenaamd progressieve regering van de ‘People’s Alliance’ (rond de SLFP en met wat overbleef van de LSSP en de CP) van eerst Chandrika en nadien Mahinda Rajapakse. Rajapaksa probeerde zijn positie te versterken door een alliantie te sluiten met chauvinistische krachten zoals de JVP.

Het opdrijven van het geweld werd oogluikend toegestaan door de imperialistische mogendheden die vreesden dat een verzet tegen het geweld de positie van China in Sri Lanka zou versterken. Dat was ook de reden waarom het Indische regime, ondanks forse tegenkantingen door de Tamilbevolking in het zuiden, steun verleende aan het offensief van Rajapaksa tegen de Tamilbevolking. Deze Indische steun aan de anti-Tamilrepressie bevestigde meteen het failliet van diegenen die eind jaren 1980 illusies hadden in een Indische tussenkomst in het conflict.

Het opdrijven van de oorlog tegen de Tamilbevolking ging gepaard met een groeiende repressie tegen al wie zich in het zuiden van het land tegen de oorlog verzette en de ontwikkeling van een politiedictatuur onder Rajapaksa. De bevolking in het noorden werd uitgehongerd, viel ten prooi aan enorme prijsstijgingen voor voedsel en vervolgens aan bloedig geweld. Er vielen tienduizenden doden en honderdduizenden werden opgepakt om in kampen te worden opgesloten. De regering was vastberaden om een einde te maken aan de burgeroorlog door de Tamilbevolking af te slachten. Het volledige noorden werd heroverd en belangrijke leiders van de LTTE werden vermoord.

Begin 2009 vielen er meer dan 40.000 doden toen het Sri Lankese leger de door haarzelf aangeduide ‘no fire zone’ in Mullivaikkal kapot bombardeerde. Het Sri Lankese leger bombardeerde ziekenhuizen, scholen, opvangplaatsen en ook de ‘no fire zones’ waar vluchtelingen medische hulp en veiligheid zochten. Er waren 400.000 vluchtelingen die vervolgens massaal in ‘detentiekampen’ zonder veel faciliteiten werden geplaatst. In 2011 moest de VN dit alles erkennen en toegeven: “Tijdens de laatste fase van de oorlog hebben de politieke organen en instanties van de Verenigde Naties geen acties ondernomen die burgerdoden hadden kunnen voorkomen.” Ook met die vaststelling werd niets gedaan.

De internationale gemeenschap zweeg, ondanks protestacties vanuit de Tamil diaspora in de hele wereld. Het VS-imperialisme liet begaan omdat het vreesde dat de Chinese invloed anders te groot zou worden. Het Chinese regime maakte van de situatie gebruik om van Sri Lanka een belangrijk onderdeel van zijn regionale politiek te maken. In de VN stemden zelfs zogenaamd progressieve regimes tegen een veroordeling van het geweld. Ze zagen in Rajapaksa ten onrechte een ‘progressieve’ factor die een antwoord zou bieden op het VS-imperialisme. Tot vandaag zijn er in de marge van de linkerzijde stemmen die op dit standpunt blijven staan en verzet tegen het bloedbad onder de Tamils afdoen als CIA-propaganda en de massale volksopstand van 2022 als een door de VS georkestreerde staatsgreep. Een correcte inschatting van de nieuwe koude oorlog tussen het Amerikaanse en het Chinese imperialisme en een oriëntatie op de werkende klasse en de onderdrukten, is noodzakelijk om zowel het verleden als het heden te analyseren en om tot handvaten te komen voor socialistische maatschappijverandering.

In de protestbeweging van de Tamil diaspora kwamen we ook in België in contact met activisten. LSP is steeds internationalistisch en staat altijd aan de kant van onderdrukten en werkenden in de strijd tegen alle vormen van uitbuiting en onderdrukking. We steunden protestacties, verspreidden het nieuws hiervan in de arbeidersbeweging en verdedigden eisen als het sluiten van alle gevangenenkampen, massale investeringen in huisvesting en openbare diensten, heropbouw onder democratische controle en beheer van de bevolking, verdediging van democratische rechten, het recht op zelfbeschikking van de Tamil-sprekende bevolking en de noodzaak van gezamenlijke strijd van de volledige werkende klasse en alle onderdrukten tegen kapitalisme en uitbuiting.

Vijftien jaar later

Vijftien jaar later is Mahinda Rajapaksa niet langer aan de macht, zijn enkele van zijn broers het land ontvlucht, keerde generaal Fonseka zich al snel tegen zijn vroegere politieke medestanders. Dit alles gebeurde niet omwille van de vervolging van hun oorlogsmisdaden, maar onder druk van de bevolking in Sri Lanka die protesteerde tegen de sociale crisis. De belofte van stabiliteit en welvaart voor de Singalese bevolking na het ‘winnen’ van de burgeroorlog werd niet waargemaakt. Er gingen integendeel nog steeds meer middelen naar het leger dan naar onderwijs en zorg. Vandaag ligt het budget voor het leger boven dat van 2009, in volle oorlog. Economische ontwikkeling gebeurde op basis van schulden en grotere afhankelijkheid van onder meer China, waarmee de Rajapaksa’s goede banden onderhielden. De schulden gingen gepaard met enorme corruptie. Dan waren er nog problemen zoals paasaanslagen van 2019, onder meer op christelijke kerken, en daarna de Covid-19 pandemie. Die zetten het toerisme onder druk. De wereldwijde economische problemen zorgden voor stijgende rentevoeten, waardoor de schuldenlast van Sri Lanka onhoudbaar werd en het land in 2022 failliet ging. Het is tegen deze achtergrond dat een volksopstand ontwikkelde.

De opstand van 2022 bevestigde ons perspectief dat we voor het stoppen van het Rajapaksa-regime naar de massa’s moesten kijken. Na de oorlogsmisdaden van 2009 bleven alle internationale instanties zwijgen of beperkten ze zich tot holle woorden van sympathie met de slachtoffers. Ondertussen lieten ze het regime verder doen, ook met de politiek om meer Singalese inwoners in het noorden en oosten van het land te vestigen in een beleid dat doet denken aan de bouw van nederzettingen in de Palestijnse gebieden. Over de verdwenen en vermiste Tamils kwam er amper informatie, anderen zitten nog steeds vast als politiek gevangene. Honderdduizenden Tamils hebben het land verlaten in de hoop elders wel een toekomst te vinden.

De breuk met het regime dat voor dit beleid verantwoordelijk was, kwam er door een massale opstand van de werkenden en jongeren in 2022. Zij kwamen op straat uit woede tegen de enorme sociale crisis, terwijl het rijke establishment zich aan luxe tegoed deed. Beelden van massa’s betogers die het presidentieel paleis bestormden en vanuit het bijhorende presidentieel zwembad hun eisen duidelijk maakten, gingen de wereld rond. Deze beweging toonde het potentieel om van onderuit verandering af te dwingen. Het ontbreken van democratische structuren om de strijd te organiseren, eisen te bespreken en volgende stappen te zetten in de richting van machtsovername door de werkenden en jongeren woog helaas sterk door. Het liet ruimte aan het politieke establishment om zich te hergroeperen en de schijn van een democratisch stelsel overeind te houden. Toch mag niet vergeten worden dat de massabeweging van 2022 aantoonde dat de ongenaakbaar geachte familie-Rajapaksa aan de kant kon geschoven worden. Voor het eerst sinds 1980 was er een algemene staking. Dit biedt mogelijkheden om tradities van zelforganisatie van de werkende klasse en de jongeren opnieuw op te bouwen.

De val van de Rajapaksa’s ging gepaard met een bocht op het internationale toneel. De versterkte banden met China werden niet doorgeknipt, maar de impact van India en het VS-imperialisme werd een pak groter. Wie hoopt dat de nauwere banden tussen de Sri Lankese en Indische regimes tot meer rechten voor de Tamil bevolking zou leiden, vergist zich. Net zoals de Indische ‘vredestroepen’ in de tweede helft van de jaren 1980 enkel gericht waren op het belang van de regionale positie van India, wil Modi vandaag vooral de Chinese invloed in de regio beperken. De voorwaarden die ondertussen aan kredieten worden verbonden, veroordelen de Sri Lankese massa’s tot decennia van ellende en afhankelijkheid. Het is niet verwonderlijk dat het vertrouwen in de traditionele partijen hierdoor op een dieptepunt staat. Mogelijk kan Anura Kumara Dissanayake van de Jathika Jana Balawegaya (JJB, National People’s Power) de presidentsverkiezingen eind dit jaar winnen. De JJB is een alliantie opgezet door de JVP, een links-populistische en nationalistische beweging die in woorden marxistisch is, maar niet aarzelde om Mahinda Rajapaksa te steunen in de presidentsverkiezingen van 2005 en Fonseka in 2010. Rond de schuldencrisis komt de JVP niet veel verder dan de eis om de schulden te heronderhandelen met alle internationale instanties.

Een uitweg zal er enkel komen op basis van de zelforganisatie van de werkende klasse en de jongeren, over verschillende bevolkingsgroepen heen. Stappen in de richting van strijdbare vakbonden en politieke vertegenwoordiging zijn daarbij nodig. De protestbeweging van 2022 toonde het potentieel van de jonge werkende klasse, maar ook dat enthousiasme en strijd op zich niet volstaan om tot echte verandering te komen. Het concretiseren van de verandering die we willen doorheen de organisatie van strijd in vakbonden en politieke organisaties is een noodzakelijke volgende stap. International Socialist Alternative wil daaraan bijdragen, zowel onder de Tamil diaspora als in Sri Lanka waar we stappen zetten in de opbouw van een nieuwe afdeling.

Onteigening, vernietiging, verdrijving, plundering, slachting: dat zijn termen die de verschrikking van de Nakba definiëren. Dat was de catastrofe die de gedwongen en bloedige verdrijving markeerde van 700.000 Palestijnen toen de staat Israël werd uitgeroepen op 14 mei 1948.

door Hugo (Luik) uit maandblad De Linkse Socialist

De term is afkomstig van de Syrische intellectueel Constantin Zureiq. Hij schreef op een moment dat de eerste Israëlisch-Arabische oorlog, die uitbrak op 15 mei 1948, nog niet voorbij was. “De nederlaag van de Arabieren in Palestina is geen voorbijgaand onheil of een eenvoudige crisis, maar een catastrofe [Nakba] in alle betekenissen van het woord, het ergste dat de Arabieren is overkomen in hun lange en dramatische geschiedenis”. Het hele Midden-Oosten werd gedestabiliseerd door de vestiging van een staat die werd gezien als een verlengstuk van het Westerse kolonialisme. De Arabische militaire regimes die na de nederlaag van 1948 ontstonden, maakten handig gebruik van deze wrok om de macht naar zich toe te trekken.

Maar we moeten verder terug in de tijd om het traject van deze gebeurtenissen te volgen. Groot-Brittannië en Frankrijk verdeelden het Midden-Oosten onder elkaar in de geheime Sykes-Picot akkoorden van 1916. Hierdoor werd Palestina na de oorlog onder Brits mandaat geplaatst. Nochtans was de Arabische bevolking warm gemaakt om mee te strijden tegen het Ottomaanse rijk met de belofte van onafhankelijkheid na de oorlog. De akkoorden tussen imperialisten werden door Lenin omschreven als “een verdrag van koloniale struikrovers”. Ze werden door de Bolsjewieken onthuld na de Russische Revolutie. In 1917 sprak de Balfour-verklaring (genoemd naar de Britse minister van Buitenlandse Zaken) zich uit voor de oprichting van een Joods thuisland in Palestina.

De spanningen tussen de twee grootste gemeenschappen in de regio liepen op en leidden tot de staking van 1936, die zich verzette tegen zowel de kolonisatie als de Joodse immigratie. Aan de vooravond van de staking schreef de Amerikaanse trotskist Felix Morrow: “Wat nodig is, als de Joodse massa’s een echte stap willen zetten in de richting van een vrij Palestina, als de Joodse massa’s niet afgeslacht willen worden door een totale Arabische aanval, is een einde aan de samenwerking met het Britse imperialisme en de Joodse burgerij, en een oriëntatie gericht op eenheid met de Arabische massa’s”. De staking zou uiteindelijk een paar maanden later uitmonden in een gewapende strijd (ook in de vorm van onderlinge gevechten). Maar het was door deze massale strijd dat in 1939 de eerste Britse concessies werden gedaan met een beperking van de Joodse immigratie en landverwerving.

Na de Tweede Wereldoorlog en de wreedheden tegen de Joodse bevolking in Europa nam het debat over de oprichting van een staat Israël een andere wending. Er was een sterke tegenstelling tussen het aantal overlevenden dat wilde emigreren en de weinige deuren die voor hen openstonden. De Verenigde Staten bijvoorbeeld beperkten de Joodse migratie naar hun grondgebied drastisch. De enige oplossing die werd voorgesteld was Palestina.

Groot-Brittannië was niet langer in staat om de catastrofale situatie te beheersen die het zelf in gang had gezet. Daarom kondigde het in mei 1948 de terugtrekking aan. In 1947 werd een verdelingsplan voorgesteld dat 55% van het grondgebied overliet aan de Joodse bevolking, die toen een derde van de totale bevolking uitmaakte en 14% van het grondgebied bezette, waarbij Jeruzalem en Bethlehem volgens hetzelfde plan onder internationaal bestuur werden geplaatst.

In die tijd benadrukten de revolutionaire marxisten dat nationale bevrijding niet kon worden bereikt door onderdrukking en ten koste van andere nationale groepen, en dat de oprichting van een Israëlische staat in deze context zou neerkomen op een poging om de ene misdaad goed te maken met een andere.

Het plan werd echter aangenomen door de Verenigde Naties met de steun van de stalinistische Sovjet-Unie in november 1947. Dat lokte onmiddellijk een burgeroorlog uit. De Britse troepen trokken zich terug aan het einde van het mandaat. Dat was op 14 mei 1948, de dag waarop de staat Israël werd uitgeroepen. Ze lieten de weg volledig vrij voor de zionistische troepen om de Palestijnen af te slachten en te verdrijven. De volgende dag voerden de Arabische landen die Palestina steunden oorlog.

Deze tragische episode resulteerde in de dood van 15.000 Palestijnen. Maar liefst 700.000 Palestijnen werden uit hun huizen verdreven. Meer dan 500 dorpen werden verwoest.

De Nakba was geen op zichzelf staande gebeurtenis, maar eerder een langdurig proces. Vóór 15 mei 1948 waren er al 300.000 Palestijnen verdreven en waren Jaffa en Haifa al in handen gevallen van zionistische milities. Na de Zesdaagse Oorlog in 1967 en de verovering van nieuwe gebieden (Gaza, Oost-Jeruzalem, Golanhoogte, Westelijke Jordaanoever, Sinaï) vluchtten nog eens 300.000 mensen in wat bekend staat als de Naksa, de “tegenslag”. Sinds de Hamas-aanval van 7 oktober 2023 heeft de dramatische genocidale campagne van het Israëlische regime meer dan 30.000 doden veroorzaakt en meer dan een miljoen mensen gedwongen om te verhuizen.

Dossier door Christian Tello (Alternativa Socialista, Mexico)

In 1920 werd het eerste antikoloniale congres in de geschiedenis gehouden in de havenstad Bakoe, Azerbeidzjan. Het werd bijeengeroepen door de Bolsjewieken na de overwinning van de socialistische revolutie in Rusland. Het evenement bracht honderden communisten en revolutionairen samen uit verschillende delen van Afrika, Azië en het Midden-Oosten. De afgevaardigden waren afkomstig uit de (voormalige) kolonies. Ze stelden in hun eigen taal de roofzuchtige acties van de imperialistische staten tegen de volkeren van de koloniale wereld aan de kaak. Tegelijkertijd creëerden ze het eerste socialistische programma voor nationale bevrijdingsbewegingen. Het congres biedt nog steeds lessen van onschatbare waarde voor de hedendaagse strijd van de werkende klasse in de neokoloniale wereld tegen het imperialisme en het kapitalisme.

Het einde van de Eerste Wereldoorlog en de opdeling van de wereld

Met het einde van de oorlog en de ondergang van de grote Europese rijken waren de koloniën een potentiële prijs voor de geallieerden. Duitsland werd op basis van artikel 119 van het verdrag van Versailles ontdaan van zijn continentale en overzeese bezittingen. Gebieden in Afrika, Azië en Oost-Europa zouden hevig betwist worden in de onderhandelingen tussen Groot-Brittannië, Frankrijk, Italië en Japan. Dit was reden genoeg voor de Amerikaanse president Woodrow Wilson om te geloven dat vrede volledig afhing van het koloniale beleid en de evolutie daarvan in de opdeling tussen de grote imperialistische machten. Bij de vorming van een nieuwe wereldorde in Versailles, gaven de Verenigde Staten vorm aan het nieuwe imperialistische beleid ten aanzien van onderdrukte volkeren in de vorm van wat het “mandaatsysteem” werd genoemd.

Het voorstel dat in januari 1919 door de VS en Groot-Brittannië werd opgesteld, bevatte de juridische en operationele basis voor het beheer van koloniale gebieden onder toezicht van de Volkenbond (de voorloper van de Verenigde Naties). De imperialistische opdeling, vermomd als “trusteeship”, moest in handen van de Geallieerden blijven totdat zij de bezette natie volwassen genoeg achtten om een formele, onafhankelijke, soevereine staat op te richten. Om voor de hand liggende redenen ging de “rijpheids”-voorwaarde gepaard met een zware racistische aanklacht tegen volkeren die door de Europese mogendheden niet als “beschaafd” werden beschouwd.

De imperialisten rechtvaardigden een andere aanpak voor de voogdij over de Oost-Europese volkeren en de staten die ontstonden na het uiteenvallen van het Russische en Oostenrijks-Hongaarse rijk. De overeenkomsten in waarden, de kapitalistische ontwikkeling en het christendom waren voldoende om hen het recht op zelfbeschikking te geven en een reeks nieuwe staten te stichten die als cordon tegen het revolutionaire Rusland moesten dienen. Aan de andere kant stonden echter de ‘overzeese’ volkeren in Azië en Afrika, die volgens de racistische normen van het Europese imperialisme niet klaar waren voor het zelfbeschikkingsrecht. Ze moesten worden opgevoed, geciviliseerd, gekerstend en geleid door de hand van de Europese kolonisator. Het was dus duidelijk dat de mandaatpolitiek het zelfbeschikkingsrecht van de door koloniën gedomineerde volkeren botweg afwees en dat het mandaatsysteem niet bedoeld was om hen te helpen, maar om hen onderworpen te houden aan het Europese imperialisme.

Na de oorlog werden in Latijns-Amerika, Afrika, Azië en het Midden-Oosten boeren en arbeiders door het kapitalisme uitgebuit in de grote ondernemingen voor de winning van grondstoffen voor de Europese grootindustrie. Wereldwijde statistieken uit die tijd laten zien dat bijna alle landbouw- en mijnbouwproductie rechtstreeks afkomstig was van deze plaatsen, waar slavernij, genocide en landroof de wettelijke norm waren van het koloniale bestuur. Men hoeft maar te denken aan de misdaden van Leopold II in Congo, van het Japanse Rijk in China en Korea, van de Britse Kroon in India of van Poincaré’s Frankrijk in Indochina en Algerije.

Op scholen en werkplekken werden de lokale taal en gebruiken gecensureerd en vervolgd door het opleggen van Europees onderwijs en Europese taal. Mondelinge en schriftelijke tradities en religieuze uitingen werden weggevaagd door de christelijke evangelisatie. Veroordelingen van “luiheid” werden bestraft met de zweep en amputatie van handen. Nationale literatuur, nationalistische groeperingen en de onafhankelijke pers werden verboden door de koloniale overheden, vaak met medewerking van de lokale landeigenaren en de burgerij zelf, die profiteerden van het koloniale apparaat. De excessen en wreedheden tegen de volkeren die door het kolonialisme werden gedomineerd zijn ontelbaar, net als de slachtoffers.

Om al deze redenen was het Mandaatsysteem uiteindelijk opnieuw de manifestatie van imperialistische dominantie over de volkeren van Afrika, Azië en het Midden-Oosten. Het mandaatsysteem was nauw verbonden met de Europese visie op beschavingsnormen. Normen die waren ontstaan in het kapitalistische Europa en zich ontwikkelden onder invloed van de Wilsoniaanse politiek en de Volkenbond. Het was slechts een nieuwe incarnatie van het imperialisme als historisch proces. Een nieuwe evolutie van de imperialistische politiek in het licht van de nieuwe dynamiek die ontstond door het einde van de oorlog, de opkomst van de Verenigde Staten als imperialistische macht, de Russische Revolutie en het failliet van het oude koloniale systeem.

De Communistische Internationale en het Congres van Bakoe

Met de overwinning van de socialistische revolutie in Rusland stelden de bolsjewieken zich tot taak een wereldrevolutie te bevorderen, want het was duidelijk dat het fenomeen van de revolutie zich al had verspreid naar de belangrijkste stedelijke centra van Europa. Het doel was de emancipatie van de arbeiders van de wereld, maar het was ook een poging om het revolutionaire regime levend te houden dat bedreigd werd door het isolement en de internationale druk van de kapitalisten tegen de jonge Sovjetrepubliek. Om deze reden richtten de bolsjewieken in maart 1919 de Communistische Internationale op, een organisatie die revolutionairen en partijen uit verschillende delen van de wereld samenbracht. Het ging om partijen toegewijd aan de socialistische strijd. Deze organisatie maakte het mogelijk om in contact te komen met een nieuwe laag revolutionairen in de Europese kolonies en ex-kolonies. In de Comintern discussieerden Lenin en Trotski graag over de dynamiek van het kapitalisme en het programma dat nodig was voor de bevrijding van de arbeiders en boeren daar. Ze stelden vast “dat we tot nu toe te weinig aandacht hebben besteed aan agitatie in Azië. De internationale situatie is zich echter duidelijk zodanig aan het vormen dat de weg naar Parijs en Londen loopt via de steden van Afghanistan, Punjab en Bengalen.”

De eerste poging om een programma op te stellen voor de door het imperialisme onderdrukte volkeren kwam in juli 1920 op het Tweede Congres van de Communistische Internationale in Moskou. Het koloniale vraagstuk stond hoog op de agenda tijdens de discussiesessies met tussenkomsten van afgevaardigden uit India, Perzië, Turkije, China, Indochina en zelfs Mexico. De stellingen die het meest besproken werden tijdens de discussies op het congres waren die van Lenin en de Iraanse communist Avetis Sultan-Sade. Avetis was een tijdlang een van de leidende marxistische figuren in de revolutionaire beweging in het Midden-Oosten. Lenin en Avetis werkten de belangrijkste stellingen van het congres uit en bevestigden de noodzaak om een onderscheid te maken tussen onderdrukkende naties en onderdrukte naties, aangezien meer dan 70% van de wereldbevolking rechtstreeks gecontroleerd werd door en afhankelijk was van de grote centra van het Britse en Franse imperialisme.

Tegelijkertijd concludeerden ze dat de opbouw van het socialisme in de koloniale wereld noodzakelijkerwijs moest volgen op de nationale bevrijding van de mandaten en het koloniaal bewind. De slogan die gewoonlijk werd gebruikt om deze nationale strijd te steunen stond bekend als steun voor de “burgerlijk-democratische beweging”. Maar in Perzië, Turkije en Afghanistan ontbrak het, net als in de onderdrukte naties die op het congres vertegenwoordigd waren, aan een nationale burgerij om zich mee te verenigen, omdat die functionarissen waren van de koloniale apparaten en geen solidariteit toonden met de boeren en arbeiders tegen het Mandaat. Daarom werd de slogan vervangen door steun aan de “nationaal-revolutionaire” beweging en daarmee werd bevestigd dat de arbeiders van een achtergebleven land, onafhankelijk konden vechten en het socialisme konden bereiken en dat dit mogelijk was vóór de ontwikkelde kapitalistische landen met ontwikkelde democratische instellingen. De slogan wees erop dat de communisten van de koloniale wereld de burgerlijke nationale bevrijdingsbeweging in de kolonies alleen zouden steunen als deze de marxisten niet zouden verhinderen de boerenmassa’s mee te trekken en te organiseren in een strijd voor socialistische eisen.

De stellingen van Avetis en Lenin en de collectieve conclusies van de delegaties die op dit congres aanwezig waren, waren uitdrukkingen van de eerste stappen van de antikoloniale strijd van de 20e eeuw. We kunnen met recht zeggen dat deze eerste slogans en politieke discussies over het karakter van arbeidersrevolutie en socialisme in de koloniale wereld waren aangepast aan de bijzondere omstandigheden waarin de werkende klasse en de boerenbevolking van die plaatsen leefden en nuttige ervaringen boden aan de zogenaamde “oosterse communisten” om een programma te ontwikkelen dat voldoende was afgestemd op de nationale bevrijdingsbewegingen.

Het Tweede Congres van de Communistische Internationale riep aan het eind van zijn werk een speciaal congres bijeen in Bakoe, Azerbeidzjan, in september van datzelfde jaar om de situatie van de internationale revolutionaire beweging in de kolonies te behandelen na de chaos van de Eerste Wereldoorlog, met de ontbinding van het Ottomaanse Rijk en de brutale inmenging van Groot-Brittannië in zijn voormalige gebieden. De afgevaardigden kwamen uit de voormalige tsaristische kolonies die vochten om Sovjetrepublieken te worden, de Arabische wereld, Turkije, Perzië, India, de Balkan, Korea, Algerije, Zuid-Afrika, China en Japan. De reis naar Bakoe was gevaarlijk voor de communistische delegaties, want de Britse regering probeerde op alle mogelijke manieren hun aankomst in de hoofdstad van Azerbeidzjan te voorkomen. De gevaren waren zo groot dat twee Britse oorlogsschepen, gestationeerd voor de kust van de Zwarte Zee, het vertrek van een Turkse delegatie uit de havens van Istanboel blokkeerden. Tegelijkertijd bombardeerde een Brits vliegtuig in de Kaspische Zee een schip waarmee Perzische afgevaardigden naar de havenstad reisden. Twee afgevaardigden werden gedood en verschillende gewond bij de aanval.

Maar zelfs met veel moeilijkheden en vele kilometers te gaan, werd het congres een groot succes met 1.891 afgevaardigden uit alle hoeken van de wereld. Onder hen waren afgevaardigden uit het Midden-Oosten van nationalistische en communistische groepen, in de Turkse delegatie bevonden zich Mustafa Sup’hi en Enver Pasha, Haidar Khan was deel van de Perzische delegatie, Ali Agazade en Mahmmud Azim behoorden tot de Afghaanse delegatie. Dit waren allemaal belangrijke revolutionairen. Volgens het rapport over de nationale samenstelling van het congres waren er 235 Turken, 192 Perzen en Farsi, 157 Armeniërs, 11 Khazaren, 8 Koerden, 3 Arabieren en 9 Afghanen aanwezig. Van deze afgevaardigden waren er 55 vrouwen. Daarnaast waren er grote groepen afgevaardigden van volkeren die onderdrukt werden door het Russische rijk, Chinezen, Koreanen, de Balkan, Indochinezen en Indiërs. Op het congres werden 53 talen en dialecten gesproken.

De notulen van de sessies vertellen over de grote debatten die draaiden rond de nieuwe rol van Groot-Brittannië en de Verenigde Staten als de grootste imperialistische machten in de internationale orde, de bevrijding van vrouwen van de traditionele beperkingen van de islam, de Armeense genocide, de nationalistische beweging in Perzië en Turkije, de verdeling van Palestina door de Anglo-Zionistische burgerlijke comités en de rol van de Jihad in de marxistische revolutionaire leer. Daniela Spenser beschreef het als volgt: “Het was de eerste keer dat de volkeren van Azië en Noord-Afrika hun sociale kwalen in hun eigen taal konden uiten aan een hen sympathiek gezind publiek, ook al moesten ze vertaald worden in andere talen voor de rest van de afgevaardigden om ze te kunnen begrijpen.”

Er waren twee gebeurtenissen tijdens het congres die getuigden van de internationale solidariteit onder onderdrukte volkeren. De ene was de vorming van een revolutionaire boerenregering in Ezmeli, Iran, die verklaarde sympathiek te staan tegenover de Russische socialistische revolutie en de Communistische Internationale. De andere was het overlopen van honderden Indiase imperialistische soldaten in Jarasan, Afghanistan, om het congres bij te wonen en eraan deel te nemen. Hun komst werd tijdens de zittingen toegejuicht door de duizenden aanwezige afgevaardigden.

Een merkwaardig gegeven was dat de term “klassenstrijd” voor delegaties uit het Midden-Oosten werd vertaald door het woord Jihad (Heilige Oorlog in de Islamitische traditie), een kruistocht niet alleen tegen het kapitalistische imperialisme maar tegen het koloniale apparaat dat de taal en religieuze praktijken van onderdrukte volkeren verbood. Dit werd aangevuld met het gebruik van de oude wetten van de profeet Mohammed, zoals collectief eigendom van land, om afgevaardigden uit moslimlanden te helpen het marxisme in hun eigen taal en tradities te begrijpen. De voorzitter van de Internationale, in die tijd Gregori Zinovjev, gebruikte dezelfde termen in zijn toespraak voor de afgevaardigden:

“Het land dat volgens het shariat gemeenschappelijk bezit was, is door de lakeien van de regering in Teheran voor zichzelf in beslag genomen. Ze doen met dit land wat ze willen en leggen jullie naar eigen goeddunken belastingen en heffingen op.”

In de discussies vinden we politieke oproepen van de bolsjewieken aan de delegaties die verwijzen naar dit begrip van het marxisme in hun taal en wereldbeeld:

“Arbeiders en boeren van het Nabije Oosten! Als jullie je organiseren en jullie eigen arbeiders- en boerenregering oprichten, als jullie je bewapenen, verenigd met het Russische arbeiders- en boerenleger, dan zullen jullie de Britse, Franse en Amerikaanse kapitalisten verslaan, jullie onderdrukkers uit de weg ruimen en vrijheid vinden, dan zullen jullie een vrije wereldrepubliek van het werkende volk kunnen stichten en de rijkdommen van jullie vaderland gebruiken in jullie eigen belang en in dat van de rest van de werkende mensheid, die ze graag zal aannemen in ruil voor de producten die jullie nodig hebben en jullie met vreugde te hulp zal schieten. Over dit alles willen we met jullie praten op jullie congres.”

Tot slot worden alle sessies en debatten samengevat in de notulen van het congres, getiteld “Manifest van het Congres van de Volkeren van het Oosten.” Het document bevat de aanklachten tegen de koloniale regeringen, de analyse van de krachtsverhouding tussen de werkende klasse en de buitenlandse burgerij en een militante oproep tot verzet en een gewapend offensief tegen het Britse en Franse imperialisme.

“Volkeren van het Oosten! Vele malen hebben jullie de oproep tot heilige oorlog van jullie regeringen gehoord, jullie marcheerden onder de groene vlag van de Profeet, maar al deze heilige oorlogen waren frauduleus, leugens, en hebben alleen de belangen gediend van jullie zelfdienende heersers, en jullie, boeren en arbeiders zijn na al deze oorlogen in slavernij en armoede gebleven; jullie wonnen de voordelen voor anderen maar hielden niets over voor jezelf.”

“Nu roepen we jullie op tot de eerste echte heilige oorlog onder de rode vlag van de Communistische Internationale. We roepen jullie op tot een heilige oorlog voor jullie eigen voordeel, voor jullie vrijheid, voor jullie leven.”

“Engeland, het laatst overgebleven machtige imperialistische roofdier in Europa, spreidt zijn zwarte vleugels uit over de oostelijke moslimlanden en probeert de volkeren van het Oosten tot hun slaven te maken, om hun rijkdom te bemachtigen. Slavernij, onderwerping, onderdrukking en uitbuiting is wat ze de volkeren van het Oosten geven. Red jezelf, volkeren van het Oosten!”

“Sta op en vecht tegen dit roofdier! Ga als één man voorwaarts in een heilige oorlog tegen de Engelse veroveraars! Sta op, Indiaan uitgeput door honger en ondraaglijke slavenarbeid! Sta op, Anatolische boer verpletterd door belastingen en woeker! Sta op, Perzische rayat gewurgd door de molkdars (landeigenaren)! Sta op, Armeense arbeider verdreven in de dorre heuvels! Sta op, Arabieren en Afghanen, verloren in zanderige woestijnen en afgesneden door de Engelsen van de rest van de wereld! Zwaai hoog met de rode banier van de heilige oorlog…”

De stellingen werden unaniem goedgekeurd en na afloop van het congres kreeg de revolutionaire beweging in Afrika en Azië verder vorm in de organisatie van nationale bevrijdingsbewegingen, in de oprichting van communistische partijen en zelfs in de machtsovername op sommige plaatsen dicht bij revolutionair Rusland. De stellingen en de revolutionairen die deelnamen aan deze eerste antikoloniale ervaring waren een belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van gebeurtenissen die hun invloed hadden op de eerste helft van de 20e eeuw.

Door de dood van Lenin, de opkomst van Stalin en het opgeven van de Communistische Internationale ten gunste van de buitenlandse politiek van de Sovjet-Unie, is het Congres van Bakoe grotendeels onopgemerkt gebleven in de geschiedenis met slechts minimale referenties. Vandaag is er geen serieuze poging om de verslagen opnieuw te publiceren of de lessen ervan te bespreken. De erfenis ervan is echter al opgenomen in de geschiedenis van de antikoloniale bewegingen in het midden van de 20e eeuw. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog weerklonk de echo van Bakoe nog steeds in de strijd voor de bevrijding van Afrikaanse kolonies, socialistische revoluties en anti-imperialistische bewegingen, en in mindere mate in historische ervaringen zoals de Bandung Conferentie, de Arabische Socialistische Beweging en de Niet-Gebonden Beweging. Bakoe was en blijft een gebeurtenis die waardevolle lessen achterlaat in de neokoloniale wereld en in de strijd van de onderdrukten tegen het imperialisme.

Marxisme en antikoloniale strijd

Deze ervaringen laten zien hoe het marxisme een universele theorie en praktijk is die de specifieke kenmerken van elke samenleving, etniciteit, ras, religie en taal omvat. De alliantie en solidariteit van onderdrukte volkeren gaf uitdrukking aan de politieke noodzaak van die periode, toen de chaos van de koloniale opdeling werd betwist door goed georganiseerde revolutionaire krachten met een diep verlangen naar verandering. Het werk van de Communistische Internationale om deze kaders te ontwikkelen toonde de mogelijkheid om de socialistische ervaring te reproduceren in de dorpen en voormalige steden van de koloniale wereld, die lange tijd stemloos was totdat de banden en solidariteit met de Bolsjewieken hen een plaats gaven in de menselijke geschiedenis, door de emancipatie van de volkeren.

Vandaag, midden in een tijdperk van wanorde, waarin Gaza en zijn bevolking het slachtoffer zijn van het Israëlische imperialisme en zijn bondgenoten, is het belangrijk om de ervaringen van Bakoe te redden en te laten zien dat de strijd voor nationale bevrijding tegen het imperialisme hand in hand gaat met de strijd voor het socialisme. Wij, de arbeiders van de neokoloniale wereld, slachtoffers van de wreedheden van het kapitalisme, moeten laten zien dat deze strijd gepaard gaat met de ervaring van de internationale arbeidersbeweging, vertaald in onze eigen taal en tradities. Het marxisme en het socialisme beantwoorden niet alleen aan de visie en de strijd van de onderdrukte volkeren tegen het imperialisme, maar de onderdrukte volkeren kunnen ook nieuwe vormen en acties laten zien die het product zijn van hun eigen ervaring en die het vermogen van het marxisme aantonen om zijn analyse uit te breiden.

Uit Bakoe putten we bewondering voor de volkeren die het imperialisme bestreden. Het marxisme en de strijd voor het socialisme zullen hoop blijven bieden aan werkende mensen, zelfs nu de crisis in Gaza zich verdiept en er een regionale oorlog dreigt in het Midden-Oosten. De secties van de neokoloniale wereld die deel uitmaken van International Socialist Alternative verdedigen deze benadering, redden haar tradities en bieden een programma dat de eisen van deze revolutionairen meer dan 100 jaar geleden rechtvaardigt. Tegen oorlog en imperialisme, internationale arbeiderssolidariteit!

Uittreksel uit het boek ‘Tegen racisme en fascisme: strijd en solidariteit’ (zie onderaan)

De opgang van extreemrechts en de kwestie van bestuursdeelname zullen een prominente plaats in het publieke debat van 2024 innemen. De opeenvolging van verkiezingen versterkt dit: in mei zijn er verkiezingen in India waar Modi met zijn hindoe-nationalistische BJP opnieuw kan winnen, er zijn de Republikeinse voorverkiezingen in de VS in aanloop naar de presidentsverkiezingen van 5 november en in juni zijn er behalve nationale en regionale verkiezingen in België ook Europese verkiezingen. 

In meerdere of mindere mate zien we overal in Europa een ondermijning van de traditionele pro-kapitalistische partijen en een forse opgang van extreemrechts. De radicale linkerzijde stevent op een slecht resultaat af: Die Linke kent een existentiële crisis, SUMAR (de opvolger van Unidas Podemos) verliest terrein, Syriza tuimelde in de Griekse verkiezingen terug naar minder dan 20%, de Portugese linkse partijen leden zwaar verlies in de parlementsverkiezingen van 2022. 

Enkele oudere extreemrechtse partijen staan bovenaan als eerste partij in de peilingen in hun land of regio. Dit is het geval met het Vlaams Belang, Rassemblement National (Frankrijk), FPÖ (Oostenrijk) en de PVV van Geert Wilders (Nederland). Ook Fratelli d’Italia van Meloni blijft bovenaan de peilingen staan. SD (Zweden), de Finnenpartij (Finland) en AfD (Duitsland) staan in de peilingen elk op een recordhoogte van ongeveer 20%. In Griekenland zijn er verschillende extreemrechtse partijen, waaronder de Spartanen die in de laatste parlementsverkiezingen 4,7% haalden. VOX ging onderuit in de Spaanse verkiezingen, maar kon heel wat van haar ideeën opdringen aan de PP-campagne en staat nog steeds boven het resultaat van de Europese verkiezingen in 2019. In Portugal haalt de nieuwe extreemrechtse partij Chega meer dan 10% in de peilingen. In Centraal- en Oost-Europa schoven traditionele partijen sterk naar rechts op. De PiS (Polen) en Fidesz (Hongarije) kunnen scoren en krijgen navolging in de regio. 

De internationale context versterkt het Vlaams Belang. De Amerikaanse voorverkiezingen plaatsen de antifeministische terugslag sterker in het debat. De aandacht voor extreemrechts in verschillende Europese landen zal meespelen. Dit zal het zelfvertrouwen van extreemrechts versterken. 

Extreemrechts toen en nu

Begin jaren 1990 leidden de eerste doorbraken van extreemrechts in Frankrijk, België, Duitsland … tot grote antifascistische protestacties. Dat was nog meer het geval na het schokkende geweld tegen asielzoekers in onder meer (Oost-)Duitsland, waar er in 1991 bijvoorbeeld drie doden en 449 gewonden vielen in 1.300 geregistreerde incidenten van extreemrechts geweld. Het protest werd bijzonder groot na het schokkende geweld tegen een asielcentrum in Rostock in augustus 1992. Vandaag is er meer een gevoel van berusting: het fenomeen is niet nieuw, er is een normalisering van extreemrechtse standpunten door pro-kapitalistische partijen en de beperkingen van extreemrechts zelf zijn een obstakel voor deze formaties om hun voorstellen volledig in beleid om te zetten (waardoor tegelijk hun gevaar soms wordt onderschat). Dit neemt niet weg dat de schok van extreemrechtse groei en bijhorende haatincidenten, zeker tegen de achtergrond van een groter geworden gevoeligheid en meer protest tegen onderdrukking, aanleiding kunnen geven tot belangrijke protestacties waarin wij een rol kunnen spelen. 

De crisis vanaf het midden van de jaren 1970 leidde tot een groei van extreemrechtse formaties, maar deze militante groepen botsten in de nasleep van mei 1968 met een sterk antifascisme waarin de arbeidersbeweging een belangrijke rol speelde. Pas in de jaren 1980 beleefden extreemrechtse partijen grotere en stabielere electorale doorbraken. Van het Front National in Frankrijk bij de parlementsverkiezingen in 1986, de lokale verkiezingsoverwinning van het Vlaams Blok in Antwerpen in 1988 tot de overname van de Oostenrijkse Vrijheidspartij (FPÖ) door extreemrechts – de ‘Haiderisierung’ (onder extreemrechts leider Jörg Haider) – en de opkomst van nieuwe formaties zoals de Zweedse Democraten (SD) of Republikäner in Duitsland. Deze doorbraken namen in de loop van de jaren negentig aan kracht toe. 

Dit gebeurde in een context van afnemend vertrouwen in de traditionele partijen, deels veroorzaakt door het harde besparingsbeleid en de daarmee gepaard gaande daling van de levensstandaard van een belangrijk deel van de bevolking. De crisis van 1974-75 deed de burgerij op zoek gaan naar een ander beleid: het neoliberalisme, dat in de jaren 1980 opkwam met Thatcher en Reagan. Om dat beleid op te leggen, was een confrontatie met de arbeidersbeweging nodig. De positie van de burgerij werd daarbij aanzienlijk versterkt door de val van het stalinistische Oostblok eind jaren 1980. Een verzwakking van de arbeidersbeweging vergrootte de ruimte voor extreemrechts. 

Extreemrechtse partijen die groot werden in de jaren 1980-90 deden dat op basis van een populistische methode. Ondanks de wortels in de collaboratie met de nazi’s en ondanks het feit dat het kader (de geëngageerde activistenbasis) van partijen als het Vlaams Blok of Front National gevormd was in het fascisme, was er geen ruimte voor klassiek fascisme. Het ontbrak aan een massabasis die in staat was om geweld te gebruiken tegen andersdenkenden en vooral tegen de arbeidersbeweging. Extreemrechts slaagde erin om veel kiezers te bereiken, maar kon dit niet omzetten in een fundamentele verbreding van de groep die bereid was om op straat te vechten (in letterlijke zin).

Deze tegenstelling leidde vaak tot spanningen, maar de meest stabiele extreemrechtse partijen hadden beide elementen nodig: een populistische benadering naar een brede laag kiezers en een meer militante harde kern die bereid was geweld te gebruiken. De militante kern voelde zich gesterkt door verkiezingsoverwinningen, waarbij de overwinningen ook het gevolg waren van een anti-establishment imago. Waar de straatvechters te brutaal werden, werd het gebrek aan bredere steun voor een beleid van straatterreur beantwoord met actief verzet en campagnes. 

Het succes van de populistische methode van in wezen neofascistische partijen zoals het Franse Front National of het Vlaams Blok in België vanaf de jaren negentig gaf aanleiding tot nieuwe formaties of de opkomst van individuen die uitsluitend op dat populisme waren gebaseerd. In Nederland was er een hele reeks rechtspopulisten, van Pim Fortuyn tot Geert Wilders en Thierry Baudet. Die krachten hebben meestal een grotere instabiliteit. Sommige nieuwe extreemrechtse krachten, zoals de Duitse AfD, zoeken een ongemakkelijk evenwicht tussen meer militante lagen en conservatieve carrièrepolitici.

De rechtse populisten in Centraal- en Oost-Europa hebben specifieke kenmerken die zijn gesmeed door zowel de geschiedenis van het stalinisme als de kapitalistische restauratie die een zwakke nationale burgerij voortbracht, terwijl sommige landen een periode van groei kenden als toeleveringsketen voor de Duitse industrie. De crisis van 2007-08 vergrootte de ruimte voor autoritaire rechtse populisten in deze landen. Ze speelden in op een gevoel van woede tegen het neoliberalisme en de rol van het westerse kapitaal, dat ze verbonden met nationalisme en autoritarisme. Tegelijkertijd moesten rechtspopulisten sociale beloften doen om hun steun te behouden. 

Als extreemrechts nu bij verkiezingen beter kan scoren dan twintig of dertig jaar geleden, is dat een uiting van een verdere neergang van het kapitalisme, maar ook van het feit dat een echt antwoord van de arbeidersbeweging grotendeels ontbreekt. Oude linkse formaties, zoals de sociaaldemocratie, omarmden de neoliberale dogma’s en verloren steeds meer hun arbeidersbasis. Waar nieuwe linkse formaties werden getest, bleken ze veel beperkingen te hebben, voornamelijk vanwege een gebrek aan vertrouwen in massamobilisatie om een breuk met het kapitalisme en de opbouw van een socialistisch alternatief te bewerkstelligen. Dit falen van links houdt de impasse tussen arbeid en kapitaal in stand en vormt de basis waarop verschillende populistische krachten en extreemrechts kunnen groeien.

In vergelijking met begin jaren 1990 is de militante kern van extreemrechts niet significant groter geworden, toch niet in de vorm van door de partijleiding gecontroleerde militanten. Groepjes in de marge die overgaan tot geweld zijn doorgaans niet stabiel. Schild & Vrienden bijvoorbeeld heeft de tegenwind na de Pano-reportage in 2018 in de realiteit niet overleefd, zelfs indien symbolen ervan blijven gebruikt worden door jongeren en zelfs indien Van Langenhove het als vehikel gebruikte voor zijn persoonlijke ambities die gretig opgepikt werden door het VB. Het omzetten van passieve steun, ook op sociale media, in actieve betrokkenheid verloopt erg moeizaam. Mobilisaties van het Vlaams Belang worden niet fundamenteel groter. De jaarlijkse door het VB gedomineerde IJzerwake vergrijst en krimpt. Langs de andere kant ontstaan er meer mogelijkheden voor het VB om aanwezig te zijn op andere acties, van Covid-complottisten over boerenacties tot protest tegen zinloos geweld. Gelukkig blijft de georganiseerde arbeidersbeweging een no-gozone voor het VB, zoals bevestigd werd met de poging tot aanwezigheid op een zorgbetoging in juni 2023.

Sinds de recessie van 2008 en de grotere ondermijning van de gevestigde partijen, zijn er meer mogelijkheden voor extreemrechts om aan het beleid deel te nemen. In de EU zit extreemrechts in regeringen in Italië (FdI, Lega), Finland (Finnenpartij) en Hongarije (Fidesz), binnenkort mogelijk ook in Nederland met Wilders. Tot voor kort zat het in regeringen in Polen (PiS),  Slovakije (Sme Rodina) en Letland (Nacionālā apvienība, nationale allantie). De Finse regering stelde meteen een besparing van vier miljard euro voor met besparingen op woonpremies en werkloosheidsuitkeringen. Daarnaast moet de werknemer de eerste dag van het ziekteverlof zelf dragen. Een privatisering van de ziekteverzekering wordt aangemoedigd. In Italië schafte de regering-Meloni het burgerinkomen, een soort leefloon, van 160.000 mensen af onder het motto ‘Wie kan werken, moet werken’. De aankondiging door Salvini van een belasting van 40% op de ‘overwinsten’ van Italiaanse banken, leidde meteen tot protest van de ‘markten’ waarop de regering-Meloni moest inbinden. De overwinstbelasting werd geplafonneerd tot 0,1% van de totale bankactiva. “Markten versus Meloni: 1-0”, volgens De Standaard. De regering-Meloni wil migratie met geweld stoppen. Het geweld is reëel, dat blijkt onder meer uit het aantal doden op de Middellandse Zee. Migratie stoppen, doet dit echter niet. Zo kwam op 26 augustus 2023 een recordaantal vluchtelingen op Lampedusa aan: 4.267. Net als VOKA in België is de regering-Meloni voorstander van gecontroleerde migratie: de komende drie jaar wil de regering werkvergunningen uitreiken aan 452.000 migranten van buiten de EU voor de landbouw, toerisme en bejaardenhulp. ‘Voormalig’ VB’er Van Langenhove verweet Meloni al dat ze een “verraadster” is omdat ze de migratie niet stopt en voegde eraan toe dat er andere maatregelen nodig zijn, die hij beter niet in het publiek zou vermelden…

Gevaar

Sociale beloften in de aanloop naar de verkiezingen worden nadien terug opgeborgen of enkel behouden voor abstracte propaganda. Extreemrechtse militanten voelen zich door electorale successen echter gesterkt en gaan sneller over tot geweld. Toen de Lega deel werd van de Italiaanse regering was er een sterke toename van racistisch geweld met in 2018 126 geregistreerde fysieke aanvallen, tegenover 46 in 2017 en 27 in 2016. Dat cijfer is nadien gedaald, maar in 2022 ging het nog steeds om 64 gevallen, waarvan 4 met dodelijke afloop.  

Na de verkiezingsoverwinning van het VB in juni 2019 was er in België een escalatie van racistisch geweld en intimidatie. Extreemrechtse jongeren intimideerden klimaatjongeren op Pukkelpop, mensen met een migratie-achtergrond werden met een racistisch pamflet in Aalst onder vuur genomen, een jonge vrouw werd door racisten aangevallen op een rommelmarkt in Berlaar, een man van Afrikaanse origine werd in elkaar geslagen in Tongeren, een stand van Blokbuster en ROSA op Dranouter werd het slachtoffer van vandalisme.  In november werd brand gesticht in een toekomstig asielcentrum in Bilzen. Het geweld bleef nadien aanhouden met extreemrechtse militanten die zich agressief opstelden, in het bijzonder rond LGBTQIA+ rechten en symbolen. 

Door Pedro en Vanessa (Luta Pelo Socialismo, onze zusterorganisatie in Portugal)

Vijftig jaar geleden maakte een politieke opstand van arbeiders en jongeren in Portugal na de militaire staatsgreep van 25 april een einde aan het fascisme en kolonialisme en het ontketende een sociale revolutie. De bezetting van huizen, grond en bedrijven, de oprichting van bewoners-, arbeiders- en soldatencomités, democratische machtsorganen voor de arbeidersklasse, lieten zien hoe de invoering van universele openbare diensten en de nationalisatie van het grootste deel van de economie afgedwongen kon worden. Ondanks de enorme politieke, economische en sociale resultaten werd de revolutie onderbroken door de afwezigheid van een revolutionaire partij met massale invloed. De kapitalistische democratie die tot stand kwam, toont vandaag aan dat ze niet in staat is om iedereen kwaliteitsvolle huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs te garanderen, om klimaatrampen of de toename van oorlogen in de wereld te voorkomen. Net als in 1974 en 1975 is socialisme vandaag een objectieve noodzaak tegenover de concrete problemen van kapitalistische barbarij en de Portugese revolutie bevat belangrijke lessen voor degenen die de samenleving willen veranderen.

Het fascistische regime van 1926 tot 1974, onder leiding van de dictators Salazar en Marcello, werd gekenmerkt door onderdrukking van de oppositie door marteling, dwangarbeid en de dood, het verbieden van democratische vrijheden en stakingen, het verpletteren van arbeidersorganisaties, het instellen van censuur en politieke politie en de samenwerking tussen de staat en private monopolies, onder de ideologie van de gemeenschappelijke belangen van kapitaal en arbeid, zogenaamd de belangen van de ‘Grootheid van Portugal’. Maar er was niets groots aan dat Portugal. Gedurende die 48 jaar was er ellende op het gebied van inkomen, huisvesting, gezondheid en onderwijs. De kracht van het fascistische regime en het Portugese kapitaal lag in de economische controle over de koloniën, grondstoffenbronnen en afzetmarkten. Omdat de winning van rijkdom uit de koloniën niet afhankelijk was van arbeid in eigen land, werd Portugal onproductief en onderontwikkeld gehouden, met een model van lage lonen en onderdrukking van arbeiders.

De onderwerping van het Portugese kapitaal aan externe belangen maakte het kwetsbaar voor de strijd van de gekoloniseerde volkeren die nog meer onderdrukt en onderontwikkeld waren dan het Portugese volk. De bevrijdingsoorlog in de Portugese koloniën vanaf 1961 betekende een zware slag voor het fascistische regime. Gedurende 13 jaar werden in totaal 1,2 miljoen soldaten ingezet in de oorlog, gelijk aan 15% van de toenmalige Portugese bevolking. Officiële cijfers vermelden 9.000 doden en meer dan 15.000 permanent verminkten aan Portugese kant en meer dan 60.000 doden aan Afrikaanse kant. In deze periode stegen de kosten van levensonderhoud ondanks de snelle industrialisatie in Portugal. De druk om aan de oorlog te ontsnappen leidde ertoe dat elk jaar 100.000 mensen emigreerden. De koloniale oorlog duurde eindeloos en in 1973 slokte deze al meer dan 40% van de begroting op, ten koste van sociale uitgaven zoals voor onderwijs, gezondheidszorg en sociale zekerheid. In de zes maanden voorafgaand aan de staatsgreep van 25 april 1974 staakten ongeveer 100.000 arbeiders illegaal om de daling van de reële lonen te stoppen.

In de oorlogen in Afrika zagen de soldaten en lagere officieren dat de armoede in Portugal het gevolg was van hetzelfde systeem en dezelfde onderdrukking die de ellende in de koloniën veroorzaakte en ze begonnen solidariteitsbanden te smeden met de Afrikanen. Ze zagen ook dat de oorlog niet gewonnen kon worden door de Portugese staat en dat elke overwinning voor de gekoloniseerden in Afrika de gemeenschappelijke vijand verzwakte en daarom ook een overwinning was voor de uitgebuitenen in Portugal, wat de arbeiders dichter bij de macht bracht in de verschillende landen. De antikoloniale revoluties waren de sleutel tot de bevrijding van Portugal van het fascisme.

De val van het fascistische regime in Portugal

In 1973 werd de Beweging van de Strijdkrachten (MFA – Movimento das Forças Armadas) opgericht, een clandestiene militaire organisatie geleid door officieren uit het middenkader (luitenants, kapiteins en majoors) die een einde wilden maken aan de koloniale oorlog. Op 25 april 1974 voerde de MFA een succesvolle vreedzame militaire staatsgreep uit. Na de overgave van dictator Marcello Caetano te hebben geëist, viel het regime als een kaartenhuis. Het succes van de staatsgreep vereiste niet alleen het leiderschap van de MFA, maar ook de vastberadenheid van de soldaten, waarvan de meesten uit de arbeidersklasse kwamen, om een einde te maken aan het regime, wetende dat als de staatsgreep zou mislukken, ze zouden worden beschuldigd van verraad.

Ondanks het verzoek van het Ministerie van Buitenlandse Zaken aan de burgers om thuis te blijven, vulden de massa’s op 25 april, toen de overgave van Marcello nog niet compleet was, de straten van Lissabon om de opstandige soldaten te steunen, waardoor de staatsgreep het begin van een revolutie werd, een periode waarin het de massa’s zijn die geschiedenis schrijven.

Het was de mobilisatie van het volk die op 25 april en in de dagen daarna zorgde voor het succes van de staatsgreep, de effectieve invoering van politieke en vakbondsvrijheden, de vrijlating van politieke gevangenen en, ook door de verbroederingen in Afrika tussen soldaten en guerrillastrijders, de weg vrijmaakte voor het einde van de koloniale oorlog en de erkenning van het zelfbeschikkingsrecht van volkeren. Enkele dagen na de staatsgreep, op de eerste 1 mei in vrijheid, vierden meer dan een miljoen mensen de revolutie en toonden ze dat het einde van het fascisme niet alleen werd bereikt door middel van een militaire staatsgreep.

De revolutie gaat vooruit, en daarmee ook de dualiteit van de macht

Met het einde van de onderdrukking en het gevoel dat het leger aan hun kant stond, voelde de arbeidersklasse de vrijheid om zich te organiseren en de opgekropte woede tegen hun uitbuiters explodeerde. Al op 26 april 1974 begonnen bewoners van de sloppenwijken in de industriële gordels van Lissabon, Setúbal en Porto leegstaande huizen te bezetten, een proces dat zich voortzette en intensifieerde. Om de strijd voor huisvesting te organiseren werden bewonerscomités opgericht, de eerste organen van de arbeidersmacht. Tegelijkertijd werden volksgeneeskundige klinieken, comités voor woningverbetering, crèches, alfabetiseringscursussen, comités voor democratisch beheer van scholen en ziekenhuizen opgericht, met als doel democratie op de werkplek en universele toegang tot gezondheidszorg en onderwijs.

Op de werkvloer begon de grootste stakingsgolf tot nu toe vorm te krijgen. Er werd geëist dat de fascisten in de bedrijven en het staatsapparaat zouden verdwijnen, dat er een nationaal minimumloon zou komen dat aan de inflatie zou worden aangepast, een 8-urige werkdag, het recht op vrije weekenden, betaalde vakantiedagen en een extra maandloon. Veel gevechten werden geleid door vrouwelijke arbeidsters die, onder andere, gelijk loon voor gelijk werk, het recht op echtscheiding, een einde aan morele en seksuele intimidatie en de oprichting van crèches, kinderdagverblijven en borstvoedingskamers op de werkplek eisten. Toen de bazen in verschillende bedrijven niet wilden toegeven, werd het bedrijf overgenomen en onder arbeiderscontrole geplaatst, onder democratisch zelfbeheer van een arbeiderscomité. In andere bedrijven werden vakbondscomités opgericht om de strijd verder te organiseren. De eisen omvatten het recht op huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, soms de nationalisatie van het bedrijf en natuurlijk vrede en de terugkeer van de soldaten uit Afrika.

In december 1974 begonnen de landeigenaren in de Alentejo en Ribatejo, regio’s waar grote landgoederen een dominante rol speelden, de akkers te sluiten voor de arbeiders, om het zaaien te verhinderen en honger te zaaien, om zo de revolutie te saboteren. Als reactie daarop bezette de plattelandsbevolking het land om de lonen en de landbouwproductie onder controle te krijgen, wat de Agrarische Hervorming in gang zette, d.w.z. het begin van de verwezenlijking van de eis “Land voor hen die het bewerken”, en het verhogen van de productie. Privébezit werd in twijfel getrokken en veel bazen vluchtten. Aan de rand van de grote steden begonnen vormen van coördinatie van bewoners- en arbeiderscomités te ontwikkelen, embryo’s van sovjets.

De veroveringen van de revolutie werden niet bereikt zonder weerstand van reactionaire krachten te overwinnen. Tot twee keer toe, op 28 september 1974 en 11 maart 1975, probeerde rechts, geleid door Spínola, met geweld een einde te maken aan de revolutie ten gunste van een neokoloniaal en presidentieel project dat de macht bij Spínola zou concentreren om de belangen van de kapitaalaccumulatie te verdedigen. Beide keren gingen tienduizenden arbeiders en soldaten de straat op en vormden barricades om de staatsgrepen te voorkomen en zelfs geweld te vermijden. De nederlagen van de couppogingen leidden tot een enorme radicalisering van de massa’s en het besef van de revolutionaire taken van de arbeidersklasse.

De reactie op 11 maart 1975 bestond uit massamobilisaties in het hele land en bezettingen van bedrijven en eigendommen. Werknemers van banken gingen in staking, bezetten de werkplekken en eisten hun nationalisatie. Hetzelfde gebeurde in bedrijven zoals CUF (industrieel conglomeraat), Lisnave (scheepswerven), de postkantoren en transportbedrijven. De nationalisatie van de banken markeerde het begin van een golf van nationalisaties in de daaropvolgende weken, die een totaal van 244 bedrijven bereikte, waaronder alle banken, verzekeringsmaatschappijen, de staalindustrie, transport, energie, cement en tabak. Deze maatregelen waren het resultaat van wijdverspreide eisen van de arbeidersklasse en de regeringspartijen (PCP, PS en PPD) moesten de nationalisaties steunen, hoewel ze weigerden buitenlands kapitaal te onteigenen. Meer dan 70% van de economie kwam in handen van de staat.

Verkiezingen voor de grondwetgevende vergadering

Alles wees op de nederlaag van het kapitalisme in Portugal. De Britse krant The Times schreef: “Het kapitalisme dood is in Portugal.” Het Amerikaanse tijdschrift Time zette op de cover: “De rode dreiging in Portugal”, met portretten van president Costa Gomes, premier Vasco Gonçalves en Otelo Saraiva de Carvalho, de organisator van de staatsgreep van 25 april 1974 en commandant van COPCON, een speciale militaire troepenafdeling die was opgericht om het MFA-programma uit te voeren, die de volksmacht en de bezettingen van huizen en bedrijven steunde en banden had met de partijen van zogenaamd ‘extreem’ links.

Nog een bewijs van de duidelijke nederlaag van het kapitalisme was de campagne voor de verkiezingen voor de Grondwetgevende Vergadering, de eerste vrije verkiezingen, die op 25 april 1975 werden gehouden. De krachtsverhouding was zodanig dat alle partijen, van de PPD (nu de PSD) tot links, zwoeren het socialisme te verdedigen. Zelfs de CDS beweerde “een klasseloze maatschappij, geharmoniseerd door christelijk humanisme” te verdedigen. Deze verkiezingen kenden de hoogste opkomst ooit: 92 procent van de kiezers ging stemmen. De PS kreeg 38 procent, de PPD 26 procent, de PCP 12 procent, de CDS 8 procent en de partijen die verbonden waren met de PCP of links daarvan 8 procent. Dit resultaat weerspiegelde niet de werkelijke sociale invloed van de PCP en de radicale linkerzijde, maar toonde eerder aan dat de massa’s die stemden de stalinistische dictaturen en het autoritaire model vertegenwoordigd door de PCP verwierpen. De campagne van de PS, en tot op zekere hoogte de PPD, voor ‘socialisme in vrijheid’ wierp voor hen vruchten af.

Enerzijds was dit verkiezingsresultaat het zoveelste bewijs van de massale wil om een klasseloze maatschappij op te bouwen, gebaseerd op een planeconomie, volksmacht en samenwerking tussen volkeren. Aan de andere kant legitimeerden deze verkiezingen de PS en de PPD als partijen met een electorale meerderheid, waardoor hun leiders, vooral die van de PS, een offensief konden lanceren tegen de vooruitgang van de revolutie, in tegenstelling tot de socialistische slogans die ze verkondigden.

Revolutionaire crisis

Omdat de burgerij niet beschikte over de gebruikelijke middelen (controle over de staat en de strijdkrachten en economische sabotage) om de revolutie tegen te houden, werd ze gered door de politiek van de leiders van de massale arbeiderspartijen: de PS en de PCP. Dit werd duidelijk in de revolutionaire crisis die zich gedurende de rest van 1975 ontvouwde. In deze periode was de macht meer dan ooit omstreden, waarbij de staat steeds meer verdeeld raakte en niet in staat was om doortastend op te treden. De arbeiders waren ook verdeeld over de kwestie van het grijpen van de politieke macht, zonder een leiderschap dat hen tot de conclusie kon brengen dat dit noodzakelijk was. Omdat de burgerij geen genadeklap kreeg, kon ze zich reorganiseren tegen de arbeidersmacht.

Vanaf mei 1975 begonnen buitenlandse landen de revolutie te boycotten, gebruikmakend van het feit dat buitenlandse investeringen niet genationaliseerd waren. De buitenlandse burgerij begon ook resoluter in te zetten op de PS. Tegelijkertijd begonnen extreemrechtse terroristische groeperingen een golf van bomaanslagen tegen linkse partijen, namelijk de PCP, MDP en UDP.

De contrarevolutie werd echter niet geconsolideerd. De premier van de Zesde Voorlopige Regering klaagde dat hij niet echt mocht regeren. Noch het leger, noch de vakbonden, noch de arbeiderscomités gehoorzaamden hem en er waren dagelijks betogingen tegen de regering, waaronder de 36 uur durende belegering van de regering en de grondwetgevende vergadering door bouwvakkers op 12 november 1975. De regering schortte zelfs haar werkzaamheden op. Er heerste een complete machtscrisis.

Militaire officieren dicht bij de PS beseften dat het nodig was om de revolutie met geweld te stoppen om de controle over de situatie terug te krijgen. De gelegenheid deed zich voor op 25 november 1975, toen parachutisten strategische bases in Lissabon bezetten en eisten dat de uitzetting van linkse militaire officieren ongedaan zou worden gemaakt. Dit was het voorwendsel om de contrarevolutionaire staatsgreep uit te voeren. Álvaro Cunhal, leider van de PCP, sloot een deal met rechts om ervoor te zorgen dat leden van de PCP en de CGTP Intersindical en militairen die met hen verbonden waren, zouden afzien van acties. In ruil daarvoor zou de PCP niet onderdrukt worden en zou ze haar rol in de kapitalistische staat mogen behouden, wat al die tijd haar doel was geweest, gezien de trapsgewijze opvatting van de PCP over de revolutie die de veronderstelde democratische revolutie verdedigt en het uitstellen van de socialistische revolutie naar een onbepaalde toekomst. Ondanks haar belang kwam revolutionair links in het leger, dat geen betrokkenheid van de arbeidersmassa’s had georganiseerd noch hen bewapende, geïsoleerd te staan en gaf zich snel over.

De machtsbalans keerde zich niet volledig tegen de arbeiders, die een enorme strijdmacht hadden opgebouwd, maar de demoralisatie zette in en wettigheid en orde werden gevestigd. Bezettingen werden niet langer geaccepteerd en verschillende werden door de politie neergeslagen. De arbeiders- en bewonerscomités, in de industrie, de wijken en op het land, verloren effectieve macht en werden langzaam verdreven. De periode van dubbele macht tijdens de 19 maanden durende revolutie, waarin de massa’s geschiedenis schreven, was voorbij. De taak van de kapitalistische staat om de orde en controle te herstellen was volbracht. Zijn nieuwe taak was het normaliseren van de burgerlijke democratie en het herstellen van de voorwaarden voor kapitaalaccumulatie, in het bijzonder door terug te keren naar het beleid van lage lonen om buitenlandse investeringen aan te trekken. In tegenstelling tot Chili in 1973 nam de contrarevolutie in Portugal een democratische vorm aan en speelde de PS van Mário Soares de hoofdrol in het bedenken en uitvoeren van de contrarevolutionaire strategie.

Lessen uit de Portugese revolutie

De overwinningen van de revolutionaire periode wierpen jarenlang en zelfs decennialang vruchten af. In de revolutionaire periode toonden arbeiders en jongeren in Portugal dat ze alles op het spel konden zetten, hun leven konden verbeteren en konden beslissen over het collectieve leven. Ze kregen democratie op de werkvloer en werkten met plezier en een gevoel van nut. Alles wat we hebben gewonnen, is te danken aan de organisatie en directe actie van de massa’s en vooral aan de vormen van arbeidersmacht die ze hebben opgebouwd. De verbetering van de woonomstandigheden in de decennia na de revolutie is te danken aan de huisvestingsbezettingen. Democratische, arbeids- en sociale rechten zijn te danken aan de stakingen, de verdrijving van fascistische bazen, de bezettingen en de controle van de arbeiders over industrieën, land en diensten. Het waren de democratische comités op scholen en de alfabetiseringscursussen door vrijwilligers die de uitbreiding van universeel onderwijs mogelijk maakten. Het waren de dokters en verpleegkundigen in de democratische ziekenhuiscomités en bij de oprichting van volksklinieken die oplegden wat de Nationale Gezondheidsdienst zou worden. Het opkomende regime was echter het resultaat van een contrarevolutie. Onder het kapitalisme is geen enkele hervorming gegarandeerd en veel van wat er gewonnen is, is verloren gegaan of loopt gevaar.

Hoewel de staat linkse leiders heeft gehad, is het nooit opgehouden een kapitalistische staat te zijn, met een burgerlijke structuur die de kapitalistische orde handhaaft. In de situatie van de wereldwijde economische crisis van 1974 en 1975, en na de vernederende nederlaag van de VS in Vietnam, was het mogelijk voor de werkende klasse om de macht te grijpen zonder te lijden onder de directe interventie van het buitenlandse imperialisme in een Europees land zoals bleek uit haar passiviteit tot mei 1975.

Zonder de steun van het buitenlands kapitaal en zonder de steun van het volk voor de reactie, had rechts niet de middelen om de contrarevolutie uit te voeren. De triomf van een socialistische revolutie in Portugal had een directe invloed kunnen hebben op de arbeidersklasse in andere landen zoals Spanje en Griekenland, die in dezelfde periode ook onder rechtse dictaturen uitkwamen. In dit beste geval zouden we vandaag in een wereld leven waar niemand oorlogen voert en mensen samenwerken, waar de economie zo gepland is dat ze tegemoet komt aan sociale en ecologische behoeften en klimaatrampen vermijdt, waar mensen met plezier werken en samen beslissen hoe ze beter kunnen werken en leven.

Dit is niet gebeurd. De belangrijkste factor waarop het kapitalisme kon rekenen om de socialistische revolutie met democratische middelen te verhinderen, was het reformisme van de leiders van de arbeiderspartijen. Noch de PS noch de PCP bevorderden de eenheid van bewoners-, arbeiders- en soldatencomités in vormen van bredere arbeidersmacht, zoals sovjets. Deze hadden een sterke arbeidersmacht kunnen vormen tegenover de zwakke burgerlijke staat en de mogelijkheid kunnen openen om de crisis van de dubbele macht op te lossen door de arbeiders de volledige macht te laten grijpen. De revolutionaire organisaties van de radicale linkerzijde bereikten nooit massale invloed en waren niet in staat om de redding van het kapitalisme te voorkomen. Het ontbrak aan een politiek programma dat de weg wees naar het grijpen van de macht en het opbouwen van een arbeidersstaat, geregeerd door arbeiders en voor arbeiders. Net als 50 jaar geleden leiden de tegenstrijdigheden van het kapitalisme vandaag tot crises, catastrofes, oorlogen en revolutionaire explosies, en de socialistische transformatie van de maatschappij blijft de manier om ons te bevrijden van barbarij, wat alleen bereikt kan worden met een revolutionaire partij met massale invloed.

In april 1944 kwam het “Sociaal Pact” tot stand, een akkoord tussen werkgevers en vakbonden dat de basis vormde voor het stelsel van sociale zekerheid dat op 28 december van datzelfde jaar werd ingevoerd. De besluitwet voor de sociale zekerheid werd aangenomen midden het Ardennenoffensief van het Duitse leger. De sociale zekerheid kwam er nadat de werkende klasse jarenlang gestreden had voor het recht op een degelijk leven en voor bescherming tegen de grillen van het kapitalisme. Een terugblik op de moeilijke geboorte van onze sociale bescherming. 

door Maxime (Luik) en Guy Van Sinoy uit maandblad De Linkse Socialist

Waarom sociale zekerheid?

In de 19e eeuw bereikte de industriële revolutie België en was de plattelandsvlucht in volle gang. Bij gebrek aan grond om te bewerken, trokken de boeren noodgedwongen naar de steden om hun arbeidskracht te verkopen. Verloren in steden die overspoeld werden door nieuwe arbeiders, leefden en werkten ze onder extreem harde omstandigheden. Er was geen sociale wetgeving om hun rechten te beschermen. Kinderen vanaf 6 jaar moesten aan de slag. Er waren werkdagen van 12 tot 14 uur onder vreselijke arbeidsomstandigheden die een aanslag vormden op het lichaam en de gezondheid van de werkenden. Toch was België het vijfde rijkste land ter wereld op dat ogenblik. De Belgische kapitalistische klasse werd rijk op basis van sociale dumping en het opofferen van het lichaam, de gezondheid en soms het leven van arbeiders.

Het is tegen deze achtergrond van ontberingen dat de eerste embryo’s van sociale zekerheid ontstonden. Ziekte, een ongeval of ontslag betekenden vaak armoede voor een arbeider en zijn gezin. Arbeiders organiseerden zich en zetten de eerste werkloosheids- en invaliditeitskassen op. Arbeiders die zich bij deze organisaties aansloten, stonden een deel van hun loon aan deze kassen af als verzekering voor moeilijke tijden. Deze kleine arbeidersgroepen waren de voorlopers van onze vakbonden en ziekenfondsen. 

1885: politieke organisatie van de arbeidersklasse

Geconfronteerd met slechte arbeids- en leefomstandigheden begon de werkende klasse zich steeds meer te organiseren. Er ontstonden nieuwe structuren zoals vakbonden, verenigingen en hulpkassen. Al deze organisaties werden opgezet om zich te verdedigen tegen bazen voor wie het leven of de gezondheid van een arbeider slechts een detail was in vergelijking met hun eigen winstbelangen. De werkende klasse organiseerde zich ook politiek met de Belgische Werkliedenpartij (BWP), die in 1885 in Brussel werd opgezet en heel wat arbeidersorganisaties uit Vlaanderen, Wallonië en Brussel verenigde. 

Op 17 maart 1886 brachten anarchisten ‘s nachts in de straten van Luik haastig affiches aan op de stadsmuren. Daarop stond een oproep aan alle arbeiders om de volgende dag samen de 15de verjaardag van de Commune van Parijs te vieren. Dit vormde het begin van de stakingsbeweging van 1886 die het revolutionaire potentieel van de werkende klasse aantoonde. Van 18 tot 29 maart waren er in heel België opstanden, rellen en stakingen.   

De toename van sociale spanningen bracht de burgerlijke staat ertoe om voorzichtige sociale maatregelen goed te keuren: de eerste sociale wetten rond werk door vrouwen en kinderen, lonen, niet-overdraagbaarheid en onvatbaarheid voor inbeslagname van de lonen, de veiligheid en gezondheid van werkenden, de eerste vormen van collectief overleg … Die eerste grote nationale staking maakte duidelijk dat het door gezamenlijke strijd en door organisatie mogelijk was om verandering af te dwingen.

1936: de opstand van de 500.000, betaalde vakantie en ziekteverzekering

De stakingsgolf van 1936 vormde een nieuw keerpunt in de geschiedenis van de sociale zekerheid. Op 25 mei 1936 werden twee Antwerpse syndicalisten, Albert Pot en Théo Grijp, doodgeschoten door fascisten. Hun begrafenissen brachten duizenden Antwerpse arbeiders op straat.

Uit solidariteit legden de havenarbeiders het werk stil ter nagedachtenis aan hun kameraden. Dit was het begin van wat de opstand van de 500.000 zou worden, een stakingsbeweging die in heel België gevoerd werd. “Je voornaam is Waal of Vlaming, je familienaam is arbeider”, stond er op de affiches. De burgerlijke staat ging over tot repressie tegen de stakers. Bijeenkomsten van arbeiders, vrouwen en kinderen werden door de cavalerie aangevallen of beschoten. 

De druk van de beweging was echter groot en de katholieke premier Van Zeeland moest op 24 juni ingrijpende hervormingen aankondigen: een loonsverhoging met 7%, de 40-urige werkweek, 6 dagen betaalde vakantie per jaar en een algemene ziekteverzekering. Dit was het begin van de sociale zekerheid. 

28 december 1944: officiële geboorte van de sociale zekerheid

De invasie door de nazi’s maakte een einde aan de vooruitgang van 1936. Maar de strijd werd niet vergeten. In september 1944 werd België bevrijd. De sociale spanningen laaiden weer op en de arbeidersklasse wilde niet dat het onrecht uit het verleden zou terugkeren. Sommigen waren naar het front gegaan, anderen bleven werken in de fabrieken, terwijl de burgerij in deze periode van relatieve rust had kunnen genieten en zelfs rijker was geworden.

De regering Pierlot V – die van 26 september 1944 tot 12 december 1944 aan de macht was en bestond uit katholieken, socialisten, liberalen en communisten – was niet populair en moest rekening houden met de aanwezigheid van een groot aantal verzetsstrijders. Om deze gewapende politieke macht te breken, riep de katholieke premier in de herfst van 1944 op tot ontwapening. De verzetsstrijders van hun kant wilden dat de sociale wetten van 1936 werden hersteld. De spanning steeg en op 25 november hield een groep verzetsstrijders een mars op de Wetstraat in Brussel. De politie schoot op de betogers en 45 mensen raakten gewond. De Belgische Communistische Partij genoot een groot aanzien en fungeerde op dat moment uiteindelijk als een veiligheidsklep. 

Het ‘Sociaal pact’ dat in de clandestiniteit werd opgesteld, werd omgezet in een officiële wet. In ruil voor sociale vrede werd de moderne sociale zekerheid geboren. Het zorgde voor sociale bescherming van de werkenden en hun gezinnen op zeven domeinen: gezondheidszorg, beroepsziekten, arbeidsongevallen, pensioenen, werkloosheid, kinderbijslag en jaarlijkse vakantie. 

De Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ) zou de bijdragen voor de sociale zekerheid op de lonen van de werknemers innen en deze toevertrouwen aan verschillende beheersorganen. Dit was een van de belangrijkste overwinningen van de arbeidersbeweging. De fondsen werden mee beheerd door de werknemersorganisaties: de vakbonden zouden bijvoorbeeld de werkloosheidsuitkeringen beheren en betalen, de ziekenfondsen de uitkeringen voor arbeidsongeschiktheid en voor de gezondheidszorg. De arbeidersbeweging moest wel met de werkgevers en de zorginstellingen onderhandelen in paritaire beheerscomités. De financiële middelen kwamen van de werkenden, meer bepaald door een deel van hun loon in te houden. Desondanks slaagden de werkgevers erin om zich ook in de beheerscomités te nestelen. 

Sociale zekerheid is uit strijd geboren en zal op die manier beschermd worden

De geschiedenis van de sociale zekerheid toont dat wat we vandaag als vanzelfsprekend beschouwen dat niet altijd was. Het was door enorme mobilisaties, klassensolidariteit en strijd op leven en dood dat deze bescherming werd afgedwongen en aan ons doorgegeven. Rechtse politici willen de afbraak van de sociale zekerheid maar al te graag opvoeren en versnellen. Dat is niet het enige gevaar. Door de versplintering van de verschillende solidariteitsmechanismen zijn de oorspronkelijke functies ervan vaak vergeten. Ziekenfondsen lijken steeds meer op commerciële verzekeraars, vakbonden hebben het vaak moeilijk om hun leden te mobiliseren en er is wantrouwen tegenover de leiding. 

Bij de 80ste verjaardag van de sociale zekerheid staan wij stil bij al diegenen die gestreden hebben en soms hun leven opofferden voor de sociale bescherming van onze klasse. Hoe kunnen we hen beter eren dan door verder te strijden voor de verdediging van onze sociale zekerheid en de uitbreiding ervan?