Category: Dossier

Voorwoord bij de eerste Nederlandstalige uitgave van ‘1905’ door Trotski

De gebeurtenissen van 1905 in Rusland waren de generale repetitie van de revolutionaire explosies van 1917. De werkende klasse toonde in 1905 dat ze in staat was om de economie plat te leggen, het spoor te blokkeren en om delen van de samenleving zelf in handen te nemen. De rol van een politieke algemene staking in een opstand van de werkende klasse werd duidelijk. De gebeurtenissen van dit cruciale jaar tonen hoe snel het bewustzijn van de massa’s kan veranderen, hoe strijd tot scherpe inzichten leidt en hoe zelfs in een achtergebleven land als Rusland reeds in 1905 de mogelijkheden van een socialistische samenleving aan de oppervlakte kwamen.

De schrijver van dit boek speelde een belangrijke rol in de revolutie van 1905. Tegen oktober kwam de beweging tot de conclusie dat er nood was aan een overkoepelende raad, een sovjet (Russisch voor raad). Dit orgaan van arbeidersstrijd in Petersburg leidde gedurende 50 dagen de beweging. De toen 25-jarige Trotski was er een tijdlang ondervoorzitter en vervolgens voorzitter van. Deze sovjet toonde ook aan dat de werkende klasse in staat was om een toekomstige samenleving in handen te nemen. Een algemene staking legt alles plat, maar de werkenden die actie voeren hebben tegelijk nood aan contact met hun kameraden in de rest van het land en ook de bevoorrading van onder meer voedsel blijft nodig. De werkende klasse begon dit alles te organiseren en de sovjet speelde er een belangrijke rol in. Kortom, de algemene staking zorgt ervoor dat de stakers een aantal taken van de staat overnemen en de eerste stappen in de richting van een arbeidersstaat zetten.

Dit boek heeft een opbouw die Trotski wel meer hanteert. Hij beschrijft eerst nauwkeurig de verschillende factoren die een rol spelen in de revolutionaire gebeurtenissen. Hij schetst de context op gedetailleerde wijze. Daarna barsten de gebeurtenissen los en Trotski haalt daar algemene inzichten en lessen uit, die een beeld geven van vakbondsstrijd, zelforganisatie van de werkende klasse, krachtsverhoudingen, strijd om maatschappijverandering … Op een begrijpelijke wijze brengt hij een maandenlange strijd tussen revolutie en contrarevolutie onder woorden. Hij koppelt dit aan inzichten die erg nuttig zijn voor al wie vandaag opkomt voor verandering. In zekere zin is dit boek ook een generale repetitie voor zijn latere meesterwerk ‘Geschiedenis van de Russische revolutie’ over 1917.

Ongelijke en gecombineerde ontwikkeling

Op het begin van de 20e eeuw leefden de Russische werkenden en boeren in schrijnende armoede. Op het platteland gold soms dat het overleven van bedwantsen of kakkerlakken betekende dat er relatieve rijkdom was. Op sommige plaatsen kon zelfs het ongedierte niet overleven. Pas in 1861 werd de lijfeigenschap officieel afgeschaft. Ongeletterdheid bleef de norm op het platteland.

Rusland kende nooit de ontwikkeling van een nationale industriële kapitalistische klasse zoals in vele West-Europese landen. De industrialisering gebeurde niet door de uitbreiding van werkplaatsen van ambachtslieden, maar door de import van industrie op basis van investeringen en leningen van Europees kapitaal. Het resultaat was een industrie die meteen veel grootschaliger was, maar ook een toevloed van arbeiders die van archaïsche leefomstandigheden op het platteland terechtkwamen in de meest moderne grote fabrieken.

Trotski bestudeerde dit fenomeen en sprak over een ongelijke en gecombineerde ontwikkeling. In een economisch achtergebleven land, waarbij een economisch meer ontwikkeld land een rol speelt in de industriële ontwikkeling, is het mogelijk dat bepaalde stadia worden overgeslagen die elders wel voorkomen. De taken van de burgerlijke democratische revolutie die werden doorgevoerd met de Franse Revolutie van 1789 (zoals het opzetten van parlementaire democratie en het elimineren van feodale en semi-feodale eigendomsrelaties) moesten worden doorgevoerd door de arbeidersklasse als onderdeel van haar strijd voor socialisme.

In 1930 beschreef Trotski dit als volgt in zijn ‘Geschiedenis van de Russische Revolutie’: “Het achtergebleven land wordt gedwongen de landen die verder ontwikkeld zijn na te streven, waardoor het zich niet aan dezelfde volgorde kan houden. Het voorrecht van de historische achtergeblevenheid – en zulk een voorrecht bestaat – veroorlooft, of beter gezegd, dwingt het reeds bereikte vóór de eigenlijk daartoe bestemde tijd over te nemen en een reeks tussenfasen over te springen. Inheemse volkeren ruilden de boog direct voor het geweer, zonder eerst de weg af te leggen die in het verleden tussen deze wapens lag. De Europese kolonisten in Amerika begonnen de geschiedenis niet van voren af aan. De omstandigheid dat Duitsland of de Verenigde Staten Engeland economisch ingehaald hebben, was juist door de achtergeblevenheid van hun kapitalistische ontwikkeling bepaald. (…) De ontwikkeling van een historisch achtergebleven volk leidt noodzakelijk tot een eigenaardige ineenvloeiing van verschillende stadia van het historische proces. De kringloop krijgt in zijn totaliteit een niet planmatig, gecompliceerd, gecombineerd karakter. (…) Onder de zweep van een noodzakelijkheid van buitenaf is de achtergeblevenheid gedwongen sprongen te maken. Uit de algemene wet van de ongelijkmatigheid vloeit een andere wet voort, welke men bij gebrek aan een meer passende benaming de wet van de gecombineerde ontwikkeling kan noemen, in de zin van het tot elkaar komen van verschillende fasen, het doordringen van afzonderlijke stadia, het amalgaam van archaïsche en moderne vormen.”

De jonge en nieuwe Russische arbeidersklasse was aan het begin van de 20e eeuw geconcentreerd in werkplaatsen die veel groter waren dan die in Europa. Eén van de tegenstellingen van het kapitalisme bestaat erin dat het diegenen die uitgebuit worden samenbrengt en daarmee de mogelijkheid schept voor zelforganisatie. Zoals we zullen zien, is de gezamenlijke ervaring van arbeiders in grote werkplaatsen één van de sleutelelementen in de strijd voor het omverwerpen van het kapitalisme.

Deze ontwikkeling van het kapitalisme zorgde er bovendien voor dat de liberale burgerij erg zwak stond, zowel numeriek als qua traditie en politieke ervaring. Het falen van het liberalisme speelde eveneens een grote rol in de Russische revolutie.

Van bloedige zondag tot een sovjet

De revolutionaire gebeurtenissen van 1905 komen niet toevallig na de Russisch-Japanse oorlog, de eerste grote oorlog van de 20e eeuw. Het sterke Russische leger wilde de expansie in Mantsjoerije en Korea uitbreiden en dacht daarbij op weinig tegenstand te botsen van het opkomende Japan dat zich eveneens op die gebieden richtte. Het kwam tot grootschalige militaire confrontaties, waarbij Port Arthur in Japanse handen viel en het Russische leger zware nederlagen slikte. Dit ondermijnde de gezagspositie van de tsaar. De prijs voor de oorlogsinspanningen werd bovendien doorgeschoven naar de reeds bijzonder arme bevolking in de steden en op het platteland.

Het revolutionaire jaar 1905 begon op 3 januari toen een staking uitbrak in één fabriek. Tegen 7 januari was de staking uitgebreid en namen er zo’n 140.000 arbeiders aan deel. Dat was een uitdrukking van de woede onder de arbeiders na de jaren van oorlog (tussen Rusland en Japan). Het bouwde ook voort op ervaringen van de stakingsgolf van 1903.

De staking begon rond beperkte economische eisen, maar werd uiteindelijk een beweging van tienduizenden arbeiders en werd een politieke gebeurtenis. Op zondag 9 januari betoogden honderdduizenden arbeiders naar het Winterpaleis in Petersburg. Hun eisen werden naar voren gebracht door een priester, maar inhoudelijk waren het wel socialistische slogans.

Het eisenplatform omschreef de uitbuiting en de beledigingen waaronder de arbeiders te lijden hadden. Het bevatte een lijst met daarin allerhande zaken, van onverwarmde fabrieken tot de afwezigheid van politieke rechten onder de dictatuur van de tsaar. Er werd amnestie geëist voor politieke gevangenen, publieke vrijheden, de scheiding van kerk en staat, de 8-urendag, een degelijk loon en de geleidelijke overgang van de landbouwgrond naar de bevolking. De hoofdeis was de vorming van een Grondwetgevende Vergadering op basis van algemeen stemrecht.

De betoging verliep vreedzaam, maar op iedere straathoek stonden militairen die het vuur openden. Tegen het einde van de dag waren er duizenden doden. Deze dag werd bekend onder de naam “Bloedige Zondag” en markeerde het einde van de illusies van de bevolking in de goede wil van de tsaar.

Het effect van de slachtpartij op de arbeidersklasse was bijzonder groot. Er volgde een golf van stakingen doorheen het land, waarbij iedereen in het land te maken kreeg met de acties. Trotski omschreef het als volgt: “Bij de stakingen waren zowat een miljoen mannen en vrouwen betrokken. Gedurende ongeveer twee maanden overheerste de staking het land en dat zonder enig plan, in veel gevallen zelfs zonder eisenplatform en met tussenpozen waarbij de staking stopte en opnieuw begon.”

De staking werd aanvankelijk geleid door de Vereniging van Fabrieksarbeiders (een organisatie die oorspronkelijk was opgezet door de politie) en dit rond economische eisen. De staking veranderde echter snel van karakter en werd een politieke beweging geleid door de sociaaldemocraten. De slogans van de sociaaldemocraten werden overgenomen door de massa’s.

De arbeidersklasse was niet de enige klasse die veranderingen onderging bij deze gebeurtenissen. De heersende klasse was verdeeld over haar reactie. Het tsarisme nam meer de vorm aan van een brutale militaire dictatuur. De kapitalisten anderzijds waren niet zeker over hoe ze konden reageren op de grote beweging. Ze voelden zich eerder aangetrokken tot een liberaal standpunt waarbij gehoopt werd dat de arbeiders zouden terugkeren naar de fabrieken indien op een paar punten werd toegegeven, uiteraard hopend dat die toegevingen vooral de kapitalisten ten goede zouden komen. Ze begrepen niet dat de arbeidersklasse, eens ze in beweging komt, begint te begrijpen dat ze in staat is om volledig komaf te maken met het kapitalisme, waardoor enkele kruimels niet volstaan om de beweging te stoppen.

Later op het jaar zochten de industriëlen opnieuw meer bescherming bij de politie. Deze tweestrijd tussen toegevingen en repressie onder een zwakke kapitalistische klasse, versterkte de zelfverzekerdheid van de arbeidersklasse. Een beschrijving uit die periode weerspiegelt de energie van de stakingsbeweging: “Zaak na zaak, bedrijf na bedrijf, stad na stad legt het werk neer. Het spoorpersoneel brengt de staking over, de spoorwegen zijn de kanalen waarlangs de stakingsepidemie zich verspreidt. Er worden economische eisen gesteld en ingewilligd, volledig of deels.”

Deze stakingen waren niet steeds tactisch of overdacht. Het waren vooral manifestaties van de arbeidersklasse die ontdekte dat ze de kracht had om de industrie en de productie stil te leggen. Ze ontdekte zichzelf als klasse, als een kracht in de samenleving, maar ze zag nog niet de taak die voor haar lag. Staken was een uitdrukking van de macht van de klasse, maar het omverwerpen van het systeem was het enige middel om de doelstellingen blijvend te bereiken.

Het nieuw gevonden bewustzijn van de arbeidersklasse kwam tot uiting op meetings aan de universiteiten, één van de weinige plaatsen waar vergaderingen niet illegaal waren. Mensen die voorheen nooit een unief van binnen hadden gezien, haastten zich na hun werk naar de universiteiten. “Het revolutionaire woord was aan de ondergrond ontsnapt en vulde de universiteitszalen en leslokalen, waarbij de slogans van de revolutie werden verspreid.”

Er waren in alle steden debatten over tactieken, politiek, de samenleving en economie. Vanuit deze discussies kwamen de belangrijkste ingrediënten naar voren om een succesvolle revolutie te kunnen voeren. Eens de arbeidersklasse haar eigen mogelijkheden en behoeften als klasse had begrepen, begreep ze dat een nieuwe organisatie nodig was om de machtsstrijd te voeren. Het begrip ‘Sovjet’ (arbeidersraad) ontstond in 1905. De sovjet bood de arbeidersklasse de mogelijkheid om haar acties te plannen en te coördineren.

Op 19 september gingen de letterzetters in de drukkerij Sietin in Moskou in staking voor een kortere arbeidsdag en een hoger stukloon per zetsel, waarbij leestekens ook als zetsel moesten worden meegeteld. Zoals Trotski opmerkt, begon de stakingsbeweging “over punten en komma’s”, maar was er een snelle verspreiding. Tegen 24 september lagen 50 drukkerijen plat. Op 25 september werd een eisenplatform opgesteld, wat leidde tot een aanval van de politie in een poging om de staking te breken. Het was echter te laat. De bakkers en de drukkers voegden zich uit solidariteit bij de staking. Op 30 september kwamen de spoorwegarbeiders in actie. Een officiële conferentie van afgevaardigden van spoorpersoneel kwam samen om te discussiëren over pensioenfondsen en vormde zich tegelijk om tot een onafhankelijke vakbond, waarbij de conferentie een politieke meeting werd.

Het idee van een algemene staking onder de spoorarbeiders werd snel verspreid. Ondanks een wat aarzelende start, werd vanaf 7 oktober het spoornet platgelegd in heel het land. De staking kende een snelle uitbreiding waarbij geen enkel onderdeel van het industrieel en commercieel leven over het hoofd werd gezien: energiesector, telegrafie … Alles wat kon bewegen, deed dit niet.

Enkel door de wil van de stakers, bewoog er soms iets op de werkplaatsen. “Als er nieuwsbulletins nodig waren voor de revolutie, gingen de drukkerijen open; de telegrafie werd gebruikt om stakingsoproepen door te sturen; treinen met afgevaardigden van de stakers reden wel.” De beslissing hierover werd genomen vanuit de beweging.

In deze strijdgolf ontstonden sovjets, raden van werkenden. Trotski omschrijft de sovjet als “een orgaan met veel autoriteit zonder dat ze in bepaalde tradities stond; in staat om onmiddellijk een menigte van honderdduizenden op de been te brengen zonder feitelijk een organisatorisch apparaat te hebben; dat de revolutionaire stromingen onder het proletariaat verenigde en in staat was initiatief te nemen en zichzelf spontaan te controleren – en, nog wel het meest belangrijke, binnen 24 uur van ondergronds werk massaal in de openbaarheid kon treden.” Deze sovjet kwam niet in de plaats van revolutionaire organisaties, maar verenigde verschillende strekkingen en bood hen de kans om een band met brede lagen van de werkende klasse te ontwikkelen. “Interne tegenstellingen tussen de beide even sterke fracties binnen de sociaaldemocraten aan de ene kant en de strijd van beide met de Sociaal-Revolutionairen aan de andere kant, maakten de schepping van een niet-partijgebonden organisatie absoluut essentieel. Om in de ogen van de massa’s direct vanaf haar eerste dag voldoende autoriteit te kunnen hebben, moest het een breed gedragen orgaan zijn. Het antwoord kwam vanzelf. Aangezien het productieproces de enige schakel tussen de proletarische massa’s was, die organisatorisch zeer onervaren waren, diende de vertegenwoordiging via de fabrieken en bedrijven te geschieden. Als organisatorisch precedent diende het model van de commissie van senator Zjidlovski; voor elke 500 arbeiders werd één vertegenwoordiger gekozen, waarbij kleine bedrijven zich electoraal konden bundelen. De nieuwe vakbonden kregen ook een paar afgevaardigden. In de praktijk werd wel afgeweken van die norm; soms vertegenwoordigden afgevaardigden maar een paar honderd of tientallen arbeiders.”

Op 13 oktober was er een bijeenkomst van de Sovjet die vaststelde dat de stakingen hun taak hadden volbracht. De tegengestelde krachten stonden recht tegenover elkaar. De arbeidersklasse zag haar doelstellingen, maar er was een verdere stap van zelforganisatie noodzakelijk. De macht moest nog uit de handen van de oude heersers afgenomen worden vooraleer een nieuwe samenleving kon opgebouwd worden. De arbeiders zagen de sovjet als hun regering. Het was democratisch en verantwoording verschuldigd. Het was een arbeidersorganisatie van bij het begin en haar leden begrepen dat de doelstelling was om te strijden voor de macht.

Krachtsverhouding in heel het land opbouwen

Dit geheel van strijd en zelforganisatie was uiteraard niet beperkt tot de steden. De boeren kenden heel wat ontbering onder de tsaar en kwamen in opstand tegen de grootgrondbezitters waarbij het land werd overgenomen. Huizen werden platgebrand en de grondrente werd geboycot.

De sovjet erkende dat de boeren een belangrijke bondgenoot waren voor de revolutie. Politieke agitatoren organiseerden bijeenkomsten en moedigden de boeren aan om op te komen voor de afschaffing van de private eigendom van het land. Dit veroorzaakte een kloof tussen de landeigenaars en de boeren.

In augustus waren er boerencongressen. De specifieke positie van de boeren betekent dat ze een belangrijke rol kunnen spelen in de revolutie, maar toch steeds een ondergeschikte rol. Trotski legt uit dat de heterogene aard en de brede verspreiding van de boerenklasse maakt dat de boeren geen centrale rol kunnen spelen en steeds met de arbeidersklasse of met de heersende klasse in beweging komen. In 1905 begreep de arbeidersklasse instinctief de noodzaak om een oproep te doen aan de boeren en hen achter de vlag van de arbeidersbeweging te krijgen.

Onder de belangrijkste lessen van de revolutie van 1905 zien we de noodzaak om ook het platteland te organiseren en gezamenlijke eisen naar voren te brengen die de band tussen de boeren en de stedelijke arbeidersklasse versterken; de oriëntatie naar de gewone soldaten in het leger en de noodzaak voor de arbeidersklasse om zichzelf te bewapenen om zich te verdedigen tegen de aanvallen van de kapitalistische staat.

Deze laatste lessen werden pas getrokken uit de nederlaag van 1905. De tragische strijd van de Potemkin was één van de vele pogingen van delen van de gewapende krachten om deel te nemen aan de strijd voor de macht. In het leger en de zeemacht, waren de meest revolutionaire delen de geschoolde en technisch onderlegde soldaten die gerecruteerd werden onder de industriële arbeiders en niet zozeer onder de boeren die veelal analfabeet waren.

Repressie breekt beweging, maar lessen waren essentieel voor 1917

Het tragische einde van de revolutionaire beweging kwam er in december, toen de troepen onder controle van het regime in staat waren om de revolutionaire krachten uit te schakelen. De nederlaag van 1905 werd gevolgd door een periode van steeds donkerder wordende reactie. Eén van de bittere lessen volgde op de hoopgevende lessen over de sovjet. De arbeider die in actie kwam, maar zijn gereedschap niet had ingeruild voor een wapen, kon zich niet verdedigen toen de reactionaire Zwarte Honderd een aanval uitvoerde, martelingen organiseerde en in opdracht van het regime vernieling zaaide. Die troepen werden gerecruteerd onder de armste, meest wanhopige en ongeorganiseerde lagen die gevoed werden met leugens en vodka.

De belangrijkste lessen en de ervaring van 1905 waren echter niet vergeten. Integendeel, door strijd verworven inzichten zijn beklijvend. In 1905 werd aangetoond dat het absolutisme tot verregaande toegevingen kon gedwongen worden. Toen het doodknuppelen van de beweging niet werkte, moest het tsarisme met het ‘manifest van 17 oktober’ democratische rechten aankondigen in een poging om het protest dood te knuffelen. Dat was niet geloofwaardig, het protest ging door. De repressie die vanaf december volgde, toonde hoe toegevingen vanwege het establishment slechts tijdelijk zijn. Het overwinnen van minstens grote delen van het leger zou noodzakelijk zijn om een volledige breuk met het absolutisme en het kapitalisme te realiseren. Daartoe was een programma en benadering gericht op de bevolking op het platteland, waar de meeste soldaten vandaan kwamen, essentieel.

In februari 1917 kwamen de massa’s opnieuw in opstand en werden er opnieuw sovjets opgezet. Zelfs na een langere periode waarin dit instrument voor revolutionaire actie niet had bestaan, werd in het protest in 1917 veel sneller overgegaan tot het opzetten van raden. De concrete ervaring met de Voorlopige Regering na februari 1917 bracht Lenin tot zijn Aprilstellingen, waarin hij zich verzette tegen steun aan die regering en de noodzaak stelde van de machtsovername door de werkende klasse. Er was bovendien het inzicht dat spontaneïteit en het revolutionaire instinct van de arbeidersklasse onvoldoende zijn om tot een succesvolle revolutie te komen. Een partij die in staat is om de kracht van de arbeidersklasse te kanaliseren is evenzeer van vitaal belang. De bolsjewieken namen de lessen van eerdere revolutionaire explosies op en verwerkten die, waardoor ze er in oktober 1917 in slaagden om de ketting van het wereldkapitalisme te laten breken in haar zwakste schakel.

Wat hebben we vandaag aan 1905?

Dat maatschappijverandering noodzakelijk is, zal niemand betwisten in een tijdperk van genocide en oorlogen, existentiële klimaatcrisis en ongeziene sociale problemen. Maar is het ook mogelijk? Marxisten antwoorden daar bevestigend op. Alle rottigheid die vandaag zo dominant is, zien we als het verleden en het heden. Wij strijden voor een andere toekomst. Als dit potentieel zich stelde in een context van een achtergebleven Rusland meer dan 100 jaar geleden, dan zijn de mogelijkheden met alle technologische kennis en scholingsgraad van de werkende klasse vandaag veel groter. De revolutie van 1905 bevestigt ook dat massabewegingen mogelijk zijn in achtergebleven landen die door oorlog getekend zijn. Als antwoord op de vreselijke situatie in pakweg Syrië of Gaza kijken marxisten niet naar de politieke vertegenwoordigers van het kapitalistische systeem, maar naar de kracht van zelforganisatie om de samenleving zelf in handen te nemen. 

Een klassiek tegenargument luidt: ‘Allemaal goed en wel, maar vandaag krijgen we de werkende klasse niet meer mee.’ Hoe bewustzijn verandert, is zelfs voor revolutionairen vaak moeilijk te vatten. Het conservatisme in het bewustzijn van de massa’s ligt mee aan de basis voor sprongsgewijze en snelle ontwikkeling van ideeën in revolutionaire periodes. Zoals Trotski in zijn ‘Geschiedenis van de Russische Revolutie’ opmerkt: “Snelle veranderingen in de inzichten en stemmingen van de massa’s in het revolutionaire tijdvak komen niet uit de soepelheid en beweeglijkheid van de menselijke psyche, maar integendeel uit haar sterk conservatisme voort. Het chronisch achterblijven van de ideeën en verhoudingen bij de nieuwe objectieve voorwaarden, tot op het moment, waarop de laatste zich in de vorm van een catastrofe over de mensen storten, brengt juist in de revolutionaire periode de sprongsgewijze ontwikkeling van ideeën en hartstochten teweeg, die de politiemannen eenvoudig een gevolg van de activiteit van ‘demagogen’ toeschijnt.”

De snelheid waarmee het bewustzijn ontwikkelt, verrast steevast ook de revolutionairen. Ook dat is een voorbeeld van ongelijke en gecombineerde ontwikkeling. Sommigen proberen veranderingen te vatten als boekhouders die alle factoren voorzichtig afwegen, zonder begrip van het explosieve karakter van uitbarstingen. Anderen wachten tot hun vooropgestelde schema’s in vervulling gaan. Uiteraard zijn er bij elke revolutionaire explosie specifieke kenmerken. Er is steeds nood aan een bredere kijk die zoveel mogelijk elementen in rekenschap brengt, inclusief de snelheid waarmee verandering mogelijk is. Trotski: “De slimme strategen die denken dat je een revolutie als een bos asperges kan behandelen, waarin de eetbare delen naar wens van de oneetbare kunnen worden gescheiden, zijn gedoemd tot de rol van vruchteloze wauwelaars aan de zijlijn. Omdat revolutionaire gebeurtenissen per definitie geen ‘rationele’ omstandigheden scheppen, zodat hun ‘rationele’ voorwaarden om hun ‘verstandige’ strategie toe te passen bij voorbaat uitgesloten zijn en onmachtig achter alle gebeurtenissen aan struikelen.” Lenin stelde: “De werkelijke opvoeding van de massa’s kan nooit gescheiden worden van de zelfstandige politieke en in het bijzonder revolutionaire strijd van de massa zelf. Pas in de strijd wordt de uitgebuite klasse opgevoed, pas de strijd maakt haar bewust van haar krachten, verruimt haar horizon, vergroot haar bekwaamheid, verheldert haar verstand, staalt haar wil.”

Zelfs indien het verlangen naar actie steeds sterker is dan het inzicht om die actie te organiseren, leidt de ontwikkeling van strijd tot de noodzaak van organisatie. Het was in zo’n context dat de Sovjet van Petersburg erin slaagde om op amper een week tijd een bijzonder grote autoriteit op te bouwen, een positie waarmee ze in staat was om in het offensief te gaan maar ook om honderdduizenden stakers op een gedisciplineerde manier terug naar de werkplaatsen te leiden om energie op te doen voor een volgende slag. De Sovjet van Petersburg vormde een embryo van een nieuwe arbeidersstaat, zich bewust van de taak om de macht volledig te nemen. De uitbouw van de krachtsverhouding die daarvoor op nationaal vlak nodig was, stond nog onvoldoende sterk om in 1905 reeds tot een beslissende breuk met het kapitalisme te komen.

Sommige critici merkten op dat de poging in 1905 sowieso gedoemd was om te mislukken, maar vergeten daarbij te vermelden dat deze ervaring essentieel was om in 1917 wel te overwinnen. Trotski laat Marx op dit tegenargument antwoorden: “Zowel in revolutie als oorlog is het absoluut noodzakelijk alles op alles te zetten op het beslissende moment, wat ook de mogelijke uitkomst van het gevecht is. Onze geschiedenis kent geen enkele succesvolle revolutie die het tegendeel hiervan kan bewijzen. Een nederlaag na een langdurig gevecht is in feite van niet minder revolutionair belang dan een eenvoudig behaalde overwinning. In elk gevecht is het absoluut onvermijdelijk dat ook de uitdager de kans loopt het gevecht te verliezen, maar is dat daarom reden om maar bij voorbaat zichzelf verslagen te verklaren en de strijdbijl te begraven?”

De snelle en indrukwekkende ontwikkeling van de Sovjet en de impact daarin van revolutionaire socialistische voorstellen, was een voorbeeld van de zelforganisatie van de werkende klasse. De meest schadelijke illusie in de geschiedenis van de werkende klasse was altijd die om op anderen te vertrouwen. Vertegenwoordigers van werkplaatsen, vakbonden en politieke organisaties namen de tijd om samen te komen, de situatie te bespreken en hun acties op elkaar af te stemmen. Ze coördineerden de publicatie en verspreiding van informatie en waren in staat om ordewoorden te lanceren waarmee de beweging op een hoger niveau kwam.

In strijdbewegingen blijft de kwestie van organisatie ook vandaag erg belangrijk. Marxisten zijn daarbij de grootste verdedigers van personeelsvergaderingen, collectieven om acties te organiseren of algemene vergaderingen om de strijd te versterken. Waar stakingen voorbereid en georganiseerd worden met voorafgaande personeelsvergaderingen, staan deze sterker en heeft die grotere betrokkenheid ook tijdens en na de staking een effect. Een personeelsvergadering kan ervoor zorgen dat de werkenden zich de strijd toe-eigenen. Dat maakt het overigens ook moeilijker voor de leiding om de strijd zomaar te stoppen. In de campusbezettingen in de eerste helft van 2024 tegen de genocide in Gaza werden overal algemene vergaderingen opgezet, aanvankelijk vooral vanuit praktisch oogpunt om de bezetting te organiseren maar uiteindelijk ook steeds meer als forum voor discussie over de volgende stappen en over het eisenplatform. Het woord ‘sovjet’ is na de ervaring van de stalinistische dictatuur wellicht aangebrand (ironisch eigenlijk, want als er iets was waar de bureaucratie een probleem mee had was het bewuste zelforganisatie van bredere lagen van de werkende klasse). Het concept van democratische raden om strijd te organiseren en te coördineren, is echter actueler dan ooit.

Vandaag wordt het belang van de algemene staking in de arbeidersstrijd algemeen erkend. Het is met een totale blokkering van de economie een belangrijk wapen. Het wordt soms uitgeroepen als een eerder symbolische eenmalige actie, al dan niet om stoom van de basis af te laten. Dat neemt echter niet weg dat een algemene staking die de hele economie lamlegt de vraag opwerpt wie het voor het zeggen heeft: de werkenden of de bazen. Het werpt de machtskwestie op: wie de hele economie kan blokkeren, kan ook beslissen om deze opnieuw op te starten onder leiding en controle van de werkende klasse. Rosa Luxemburg merkte op dat een algemene staking steeds een politieke betekenis heeft. “De politieke betekenis van de rustig stakende arbeidersmassa’s lag in België altijd en ligt ook heden nog daarin, dat zij in geval van hardnekkige weigering door de parlementsmeerderheid, eventueel gereed en in staat zijn door onrust en oproer op straat de heersende partij er onder te krijgen.” De kapitalisten geven pas toe als ze bang zijn dat ze anders nog meer kunnen verliezen. Dat is de praktische betekenis van een krachtsverhouding. Een staking waarin de dreiging van machtsovername vervat zit, doet het volledige systeem op zijn grondvesten daveren. Dat betekent dat er ook een politiek programma aan zo’n staking moet verbonden zijn.

Het inzicht over het belang van een algemene politieke staking was iets ‘nieuw’ in 1905. Rosa Luxemburg, die actief was in de revolutionaire gebeurtenissen in Warschau (toen een door Rusland overheerste stad), vatte het als volgt samen: “In de vroegere burgerlijke revoluties, waar aan de ene kant de politieke scholing en de aanvoering van de revolutionaire massa door de burgerlijke partijen bezorgd werd en waar het er anderzijds enkel op het omverwerpen van de oude regering aankwam, was de korte barricadeslag de passende vorm voor de revolutionaire strijd. Vandaag, nu de arbeidersklasse zichzelf in de loop van de revolutionaire strijd voorlicht, zichzelf verzamelt en zichzelf aanvoert, en de revolutie evenzeer tegen de oude staatsmacht als tegen de kapitalistische uitbuiting gericht is, doet zich de massastaking als het natuurlijke middel voor om de breedste lagen van het proletariaat in volle actie aan te werven, te revolutioneren en te organiseren, en tegelijk om het oude regime te ondermijnen en omver te werpen en de kapitalistische uitbuiting in te dijken.” Lenin merkte op: “De Russische revolutie [van 1905] is de eerste grote revolutie in de wereldgeschiedenis – en zij zal zeker niet de laatste zijn – waarin de politieke massastaking een buitengewoon grote rol speelde.” En verder: “Zeer kenmerkend was gedurende de revolutie de verstrengeling van economische met politieke stakingen. Ongetwijfeld heeft pas het innige verband tussen deze beide vormen van stakingen de grote kracht van de beweging gewaarborgd.”

Tot slot een citaat van Trotski uit zijn ‘Geschiedenis van de Russische Revolutie’ waarin hij omschrijft wat een revolutie is. “Het minst aanvechtbare kenmerk van een revolutie is de directe inmenging van de massa’s in het historisch gebeuren. In gewone tijden verheft zich de staat, zowel de monarchale als ook de democratische, boven het volk; geschiedenis wordt dan gemaakt door de vaklieden in dit handwerk: vorsten, ministers, ambtenaren, parlementsleden, journalisten. Maar op die keerpunten in de geschiedenis, waar de oude orde onverdraaglijk wordt voor de massa’s, doorbreken deze de slagbomen, die haar van het politieke schouwtoneel scheiden, lopen zij haar traditionele vertegenwoordigers onder de voet en scheppen door haar inmenging het uitgangspunt voor een nieuw regime. Of dit goed of slecht is, willen wij aan het oordeel der moralisten overlaten. Wij zelf nemen de feiten, zoals zij door de objectieve loop van de ontwikkeling gegeven zijn. De geschiedenis van de revolutie is voor ons voor alles de geschiedenis van het met geweld veroveren van de macht door de massa’s om hun eigen lot te bepalen.”

Geert Cool, februari 2025

Patrice Lumumba neemt een zeer belangrijke plaats in het bewustzijn van de Congolezen in. Mobutu, die had deelgenomen aan zijn moord, werd enkele jaren later gedwongen om van hem een “nationale held” te maken. Zijn herinnering leeft door in het hele land, maar ook in de rest van Afrika en de wereld.

door Michel Munanga (Brussel)

Lumumba was afkomstig uit die laag van de Congolese bevolking waarop de Belgische kolonisator zich baseerde. Veel van deze pionnen van het koloniale bestuur, die ook wel de ‘geëvolueerden’ werden genoemd, raakten gewonnen voor het idee van onafhankelijkheid. In 1957 lag Lumumba mee aan de basis van de oprichting van de Congolese Nationale Beweging (MNC). Die had net als andere partijen tot doel Congo te bevrijden van het imperialisme en de koloniale overheersing.

Onder druk van mobilisatie, stakingen en betogingen in Congo, maar ook elders onder invloed van het Panafrikanisme, zag de Belgische regering geen andere uitweg dan verkiezingen te organiseren. Zo hoopte ze een verdere radicalisering van de bevolking te voorkomen en de greep op de kolonie te behouden. In mei 1960 won de MNC de eerste parlementsverkiezingen: de partij won een meerderheid en vormde een regering. Eén van de eisen van Lumumba was de weigering om de koloniale schuld te betalen die Leopold II aan België had overgedragen.

De eerste dagen van de onafhankelijkheid

Congo werd op 30 juni 1960 onafhankelijk, hetzelfde jaar als 17 andere Afrikaanse staten. Op die dag hield Koning Boudewijn een pro-koloniale toespraak en antwoordde president Kasa-Vubu met een overeengekomen verklaring van trouw. Het protocol voorzag niet in het spreken van de premier. Maar Lumumba zorgde voor een verrassing met een toespraak die de geschiedenis inging.

“Mannen en vrouwen van Congo, strijders van de vrijheid die we vandaag winnen, in naam van de Congolese regering groet ik u. (…) We hebben deze onafhankelijkheid enkel door strijd veroverd (…). Die strijd was nobel, rechtvaardig en onontbeerlijk om een einde te maken aan de vernederende slavernij die ons met geweld was opgelegd. (…) Wij hebben spot, beledigingen, slagen gekend die we ‘s ochtends, ‘s middags en ‘s avonds moesten ondergaan, omdat wij ‘negers’ waren. (…) Wie zal ooit de slachtingen vergeten waarbij zo velen van onze broeders omkwamen, de cellen waarin degenen werden geworpen die weigerden zich aan een regime van onderdrukking en uitbuiting te onderwerpen. (…) Samen zullen wij sociale rechtvaardigheid vestigen en ervoor zorgen dat iedereen een rechtvaardige vergoeding voor zijn arbeid ontvangt.”

Na 30 juni benadrukte generaal Janssens, het hoofd van de Force Publique (de koloniale strijdkrachten): “Vóór de onafhankelijkheid = na de onafhankelijkheid.” Hij bedoelde dat er weliswaar politieke onafhankelijkheid werd verleend, maar dat er geen sprake was van economische onafhankelijkheid. De exploitatie van Congo moest in de handen van de Belgische kapitalisten en hun bondgenoten blijven. De houding van Janssens en andere legerleiders die op post bleven, lokte een opstand in de Force Publique uit. De Congolese soldaten weigerden de militaire leiding in handen van voormalige kolonisten te laten die conservatief en loyaal aan de Belgische monarchie waren. Het beleid van ‘Afrikanisering’ van de publieke macht leidde vervolgens tot wat men de “Congolese crisis” zou noemen.

De rol van de Belgische en Amerikaanse imperialistische mogendheden 

Deze periode moet worden gezien in de internationale context van een confrontatie tussen twee grote ideologische blokken die volledig tegenover elkaar stonden: het op de vrije markt gebaseerde imperialistische westerse blok en het op een geplande economie gebaseerde ‘Oostblok’ rond de Sovjet-Unie, een bureaucratische karikatuur van het communisme, die niettemin een ideologie vertegenwoordigde die gunstig stond tegenover de belangen van de werkenden en de onderdrukten.

De Verenigde Staten vreesden dat Lumumba zou eindigen zoals Fidel Castro in Cuba. De koloniale revolutie bracht Castro van een liberale naar een communistische positie. De Afrikanisering van de publieke macht en de militaire nederlaag van België, losten de greep van de voormalige koloniale macht. Daarop beslisten de westerse mogendheden, België, de CIA, de VN en hun handlangers in Leopoldville, Kasai en Katanga om Lumumba ten val te brengen.

De koloniale greep trok zich terug in de rijke provincie Katanga, om de controle over de rijkdom van Union Minière te behouden. De Belgische autoriteiten deden al het mogelijke om hun belangen veilig te stellen, onder meer door het steunen van een afscheidingsoorlog en staatsgrepen. Katanga scheidde zich in juli 1960 af, met de steun van het NAVO-blok.

Lumumba stond niet onder de controle van de Belgische en Amerikaanse imperialisten. In september zetten zij druk op president Kasa-Vubu om Lumumba en zijn regering af te zetten, ook al had Kasa-Vubu niet de constitutionele macht om dat te doen. Lumumba reageerde meteen door het ontslag van Kasa-Vubu te eisen. De imperialistische mogendheden moedigden het leger aan om de macht te grijpen en steunden een staatsgreep door legerleider Mobutu, tien dagen na de uitwijzing van Lumumba. Dit was uiteraard illegaal, maar het gebrek aan organisatie van onderuit met een krachtsverhouding om zo’n staatsgreep te voorkomen of te stoppen, bleek helaas fataal te zijn.

Eind 1960 gaven de Belgische en Amerikaanse autoriteiten groen licht voor de moord op Lumumba. Hij werd gemarteld en naar Katanga overgebracht, waar hij werd neergeschoten. In 1999 publiceerde Ludo De Witte het onthullende boek ‘De moord op Lumumba’, waarin hij de betrokkenheid van de Belgische overheid bij deze moord aantoont. De druk nam toe om een parlementaire onderzoekscommissie aan te stellen. In 2002 erkende de Belgische regering een deel van de verantwoordelijkheid van de toenmalige Belgische autoriteiten in de moord op Lumumba.

Bouwen aan echte onafhankelijkheid

Lumumba had begrepen dat organisatie noodzakelijk was. Hij nam deel aan de oprichting van de MNC, maar deze ontwikkelde niet als een instrument voor massastrijd van arbeiders, boeren en onderdrukten. Een onafhankelijke klassenorganisatie was nodig. Het opbouwen van een sterke krachtsverhouding in de samenleving is van cruciaal belang: het is een basis om contrarevolutie te vermijden en zich voor te bereiden op de onvermijdelijke repressie van de andere kant. Het is ook de basis voor een gecoördineerd optreden om echte onafhankelijkheid te bekomen.

Echte onafhankelijkheid waarbij de rijkdom van het land in het belang van de bevolking kan gebruikt worden, is enkel mogelijk als de massa’s zelf de controle over deze rijkdom in handen nemen. Een overname van Union Minière door de Congolese bevolking had het bijvoorbeeld mogelijk gemaakt om deze middelen in te zetten voor de sociale noden van de bevolking.

Lumumba was een eerlijke onafhankelijkheidsactivist, gewapend met een vurig verlangen naar onafhankelijkheid en vrijheid voor de Congolese bevolking. De klassenstrijd en de context van die tijd duwden hem in de richting van een radicaler begrip en een radicalere houding. Zijn acties en de hoop die hij wekte, brachten de imperialistische mogendheden ertoe om hem te vermoorden in een poging om de hoop die hij creëerde te breken.

Op het derde congres van de Comintern bracht Zetkin namens het Internationaal Secretariaat een verslag over de communistische vrouwenbeweging. Ze deed dit op 8 juli 1921. Uiteraard speelde Zetkin ook een grote rol in het vrouwenwerk van de Comintern. Wij vertaalden de Engelse versie vanop marxists.org. Deze tekst maakt deel uit van het boek ‘Socialistisch feminisme in revolutionair Rusland’ dat recent is uitgebracht.

Kameraden, namens het Internationale Secretariaat van de Executieve voor communistisch werk onder vrouwen, ga ik een kort overzicht geven van de communistische vrouwenbeweging en de communistische vrouwenconferentie. [De tweede internationale conferentie van communistische vrouwen werd in Moskou gehouden in juni 1921, vlak voor het derde congres van de Comintern.]

Ongetwijfeld hebben wij in het afgelopen jaar een verheugende vooruitgang geboekt. Dit blijkt uit de ontwikkeling van de communistische vrouwenbeweging in de afzonderlijke landen, waar steeds meer vrouwelijke kameraden zich vastberaden bij de partij aansloten. Er is ook vooruitgang in de internationale coördinatie van de inspanningen om zoveel mogelijk vrouwen in dienst te stellen van de arbeidersrevolutie. Dit geldt voor de strijd om de politieke macht te veroveren en de arbeidersheerschappij te vestigen, maar ook voor de verdediging van deze verworvenheden en de communistische opbouw in Rusland, waar de werkende klasse de macht reeds heeft gegrepen.

Maar in onze vreugde over deze stappen voorwaarts zit ook een zekere bitterheid. In de meeste landen zijn de verworvenheden van de communistische vrouwenbeweging bereikt zonder steun van de communistische partij, en in sommige gevallen zelfs tegen haar openlijke of verborgen tegenstand. Er is nog steeds onvoldoende begrip voor het feit dat zonder de deelname aan de revolutionaire strijd van vrouwen die bewust zijn, duidelijk wat hun doel is, zeker van de weg, en bereid om offers te brengen, de arbeidersklasse niet in staat zal zijn om de macht te grijpen in een burgeroorlog, noch om, na het vestigen van haar heerschappij, te beginnen met de opbouw van een communistische maatschappij.

Zelfs voor de oorlog was het in de socialistische arbeidersbeweging bijna een waarheid als een koe, dat de arbeidersklasse niet kon slagen in haar economische en politieke strijd zonder de deelname van massa’s vrouwen. Zeker, de acties van de oude sociaaldemocratische partijen en de vakbonden bleven ver achter bij deze lippendienst. De activiteit van de vrouw werd min of meer beschouwd als die van een dienares van de partij of vakbond, en haar werkelijke betekenis als een factor van betekenis in de arbeidersstrijd voor de bevrijding werd niet erkend.

Maar bedenk eens, kameraden, hoe anders de situatie vandaag is voor de arbeidersklasse. De economische strijd van de arbeidersklasse vindt nu plaats onder omstandigheden van toenemend verval van het kapitalisme. Wat zegt ons dat? Het betekent dat deze strijd nu bitterder en moeilijker is dan voorheen en meer slachtoffers eist. En er is meer: ze streven uiteindelijk naar een hoger doel. Niet alleen de verlichting van het lijden door arbeidstijdverkorting, loonsverhoging met een paar centen, of verbetering van de arbeidsomstandigheden. Nee, alle economische strijd wijst nu uiteindelijk naar één doel: de overname door de revolutionaire arbeidersklasse van de controle over de productie en vervolgens van het eigendom van de productiemiddelen. De politieke strijd van de arbeidersklasse leidt niet langer tot kleine hervormingen en concessies, gaarkeukens en formele politieke rechten. Met andere woorden, deze strijd is niet gericht op de hervorming van de burgerlijke maatschappij, maar op de vernietiging ervan. Zij stellen het bestaan zelf van het kapitalisme en het bestaan zelf van het communisme ter discussie. Deze strijd vindt plaats in de verschroeiende atmosfeer van de kapitalistische economische ineenstorting en burgeroorlog.

Aangezien de strijd van de arbeiders dit karakter heeft, kan zij niet zonder de deelname van vrouwen. De taak is om grotere massa’s vrouwen dan voorheen in de revolutionaire strijd te werpen om het kapitalisme en de burgerlijke staat omver te werpen, hen te mobiliseren en op te leiden, en hen klaar en bekwaam te maken om de opbouw van het communisme ter hand te nemen. (Luid applaus)

Zelfs voor de oorlog had Europa een overschot van vijf tot zes miljoen vrouwen. Dit overschot wordt nu geschat op ongeveer vijftien miljoen. Vroeger bestond dit vrouwenoverschot alleen in de grote industrielanden, terwijl er een mannenoverschot was in de Balkanlanden. Nu is het vrouwenoverschot in de grote industrielanden aanzienlijk toegenomen, en zelfs in de Balkanlanden is er geen overschot aan mannen meer; integendeel, het omgekeerde verschijnsel doet zich meer en meer voor. Hoe kan men zich de strijd om de politieke macht en de opbouw van een communistische maatschappij voorstellen zonder de bewuste, enthousiaste en intelligente medewerking van vrouwen? De cijfers die ik noemde maken één ding duidelijk: steeds grotere massa’s arbeidersvrouwen gaan gebukt onder kapitalistische uitbuiting en worden daarom door hun onmiddellijke dagelijkse behoeften gedreven om te strijden tegen de burgerlijke orde. Maar de cijfers laten ons nog iets anders zien: dat het aantal burgerlijke en bevoorrechte vrouwen, die thuis en in hun gezin in een betoverde tuin lijken te leven, vol vrede en vreugde, aan het afnemen is. Nee, vandaag kunnen zelfs de bevoorrechte vrouwen niet langer passief en onverschillig blijven tegenover het openbare leven en de strijd van onze tijd. Zij hebben banen bij miljoenen aangenomen, waar zij – zolang het kapitalisme regeert – de pijn zullen lijden van de concurrentie tussen de seksen, waarin mannen tegen hen strijden om de middelen en de genoegens van het leven.[ In de Russische versie luidt deze zin: “Met miljoenen zijn ze aan het werk, waarbij ze gedwongen worden om de concurrentie van de mannen te weerstaan. Zolang het kapitalisme bestaat, zal de sterke sekse de zwakkere bedreigen in haar inkomen en in haar bestaansmiddelen.”] En de burgeroorlog, met al zijn gevolgen, snijdt zo diep in zelfs het burgerlijke gezinsleven dat de omringende muren van onverschilligheid en politieke geesteloosheid beginnen af te brokkelen.

Kameraden, ik ben de laatste om de betekenis van deze evolutie in de wereld van de burgerlijke gezinnen te overschatten. Maar we mogen haar ook niet onderschatten. Zeker, de massa’s vrouwen van de burgerij die in het tijdperk van kapitalistisch verval ontworteld zijn geraakt, zullen niet gemakkelijk omgevormd worden tot de oprukkende troepen van de revolutie. Zo’n ontwikkeling moeten we niet verwachten; dat zou dwaas zijn. De massa’s bourgeoisvrouwen zullen nooit uitgroeien tot de brede gelederen van de stoottroepen van de werkende klasse, die de beslissende gevechten zullen leveren om de heerschappij te vestigen. We mogen echter niet de diensten over het hoofd zien die zij kunnen leveren als verkenners in een tijd van burgeroorlog. Bovendien kunnen zij onrust, gisting en tweedracht brengen in het kamp van de burgerij, onze doodsvijand, en deze zo verzwakken.

Daarom, kort samengevat, brengt het enorme schade toe aan de revolutie en aan het activeren van de massa’s voor deze revolutie als de communistische partijen van elk land niet dezelfde energie steken in de revolutionaire mobilisatie en opleiding van vrouwen voor de arbeidersstrijd als zij doen om de mannen te mobiliseren. De kameraden die vrouwen niet verzamelen en opleiden tot bewuste partners in de revolutie, noem ik bewuste saboteurs van de revolutie.

Kameraden, de tekortkomingen van bijna elke Communistische Partij in dit opzicht zijn minder evident geweest omdat het Uitvoerend Comité zich in woord en daad heeft ingespannen om inspanningen te bevorderen om de breedst mogelijke massa’s vrouwen te verzamelen onder de vlag van de Derde Internationale. De voorzitter van het Uitvoerend Comité, kameraad Zinovjev, heeft blijk gegeven van een volledig inzicht in het feit dat het communistische werk onder vrouwen niets minder is dan de helft van het werk van de communisten in hun geheel. Na het Tweede Wereldcongres heeft het Uitvoerend Comité morele, politieke en financiële middelen verschaft om in elk land de inspanningen te ondersteunen om de communistische vrouwen in de partijen te verzamelen en hen als een samenhangende kracht de strijd in te leiden. Op deze manier vergemakkelijkte, bevorderde en structureerde het Uitvoerend Comité met succes de hartstochtelijke strijd van de kleine voorhoede van overtuigde en getrainde communistische vrouwen in verschillende landen. Wat wij bereikt hebben, heeft eer en vreugde gebracht aan het kleine contingent communistische vrouwen in elk land dat zich verzamelde rond de vlag van de Derde Internationale, vaak zonder enige aanmoediging en zelfs tegen hevige tegenstand in.

Zo is sinds vorig jaar het systematische werk van communistische vrouwen voor de revolutionaire mobilisatie en opvoeding van de breedste massa’s arbeidersvrouwen tot stand gekomen. Onze Russische Communistische Partij heeft in dit opzicht baanbrekend en voorbeeldig werk verricht. Ook in Duitsland hebben de communistische vrouwen – in de oude Spartacusbond en later in de Verenigde Communistische Partij (VKPD), vanaf het moment van haar oprichting – systematisch en energiek gewerkt om vrouwen binnen de organisatie tot partners in de strijd te maken. Ook in Bulgarije hebben we een krachtige en doelbewuste communistische vrouwenbeweging, een vrouwenbeweging in de ware communistische zin van het woord, die zich inzet voor gemeenschappelijke activiteiten van mannen en vrouwen met het doel de brede massa’s arbeiders- en boerenvrouwen te winnen voor de revolutionaire strijd. Maar in andere landen hebben wij slechts een begin gemaakt, en in sommige gevallen zelfs dat niet, met de ontwikkeling van zulk systematisch werk.

Wij hopen dat onze internationale vrouwenconferentie en dit congres hier alle communistische partijen zullen herinneren aan de plicht die zij tot nu toe hebben verwaarloosd of slechts knarsetandend hebben uitgevoerd om de schijn op te houden.

Onze Tweede Internationale Vrouwenconferentie is een bewijs van de kracht en het succes waarmee de communistische vrouwen in verschillende landen met het Uitvoerend Comité hebben samengewerkt. De Eerste Internationale Conferentie van Communistische Vrouwen in Moskou bracht vorig jaar slechts twintig afgevaardigden met beslissende stem uit zestien landen bijeen, plus enkele adviserende gasten. [De eerste internationale conferentie van communistische vrouwen werd in Moskou gehouden van 30 juli tot en met 2 augustus 1920, tijdens het tweede congres van de Comintern.] Dit jaar echter, kameraden, kwamen er vertegenwoordigers uit achtentwintig landen naar de internationale conferentie. Tweeëntachtig afgevaardigden namen deel, waarvan eenenzestig met beslissende stem en eenentwintig met alleen raadgevende stem.

De pogingen om de internationale revolutionaire opmars van de vrouw in het kader van de Tweede Internationale te bevorderen, hebben nooit tot een conferentie met een dergelijk succes geleid. Afgezien van het aantal vrouwelijke afgevaardigden kunnen we, wanneer we kijken naar het grote aantal landen dat zich rond de vlag van de Derde Internationale heeft verzameld, toch met recht zeggen dat geen internationale conferentie van burgerlijke vrouwen ooit zo inclusief in vertegenwoordiging of zo verstrekkend in haar betekenis is geweest als de zojuist hier in Moskou gehouden conferentie. En laten we een bijzonder prominent en historisch belangrijk kenmerk van deze conferentie niet onvermeld laten: de deelname van vrouwen uit de oosterse volkeren.

Kameraden, het zou voor sommigen misschien verleidelijk zijn om het uiterlijk van de delegaties uit het Nabije en Verre Oosten louter vanuit esthetisch oogpunt te bekijken. Maar de vrouwelijke afgevaardigden verpersoonlijkten meer dan het exotische, ongewone en sprookjesachtige karakter van het Oosten. De conferentie beleefde een krachtig historisch moment, onvergetelijk en onsterfelijk in zijn betekenis. Want wat was de betekenis van het verschijnen van vrouwendelegaties uit het Oosten? Het vertelde ons dat de Oosterse volkeren zijn begonnen te ontwaken en de strijd aan te gaan. Zelfs de meest onderdrukten van de onderdrukten, vrouwen die eeuwen en millennia in de ban hebben geleefd van eeuwenoude religieuze en sociale overtuigingen, regels, gewoonten en gebruiken, gaan de revolutionaire strijd aan. De aanwezigheid op de conferentie van vrouwen uit het Nabije en Verre Oosten was een indicatie van hoe wijdverbreid en diepgaand de opmars van de revolutie in het Oosten is.

En dat is buitengewoon belangrijk voor ons in het Westen, voor de arbeiders in alle kapitalistische landen. De strijd om de bevrijding van de Britse en Franse arbeidersklasse zal namelijk niet alleen op hun geboortegrond worden uitgevochten, maar ook in de woeste gronden van India en Iran, in het bonte landschap van China, en in het hele Nabije en Verre Oosten. Kameraden, het feit dat vrouwen uit het Oosten naar ons toe zijn gekomen toont de buitengewoon wijde betekenis van de revolutionaire strijd van de Derde Internationale aan. Het is de eerste en tot nu toe enige organisatie die werkelijk de hoop en het vertrouwen van de Oosterse volkeren inboezemt; het is de eerste Internationale die de gehele mensheid omarmt. “De Internationale zal het menselijk ras zijn” [Een verwijzing naar de Duitse versie van het strijdlied De Internationale] – de gehele mensheid. Dat was de betekenis van de aanwezigheid van vrouwen uit het Oosten op de conferentie.

Laten we eens een korte blik werpen op de Internationale Conferentie van Communistische Vrouwen zelf. De doelstellingen en taken van wat wij de Communistische Vrouwenbeweging noemen, zijn identiek aan de doelstellingen, taken, beginselen en politiek van de Derde Internationale, waartoe wij met trots behoren. De taak van de conferentie was het creëren van de instrumenten die nodig zijn om deze beginselen en deze politiek te verdedigen in de strijd tegen de kapitalistische wereld en al haar aanhangers. Daarom heeft de conferentie een groot deel van haar beraadslagingen gewijd aan twee kwesties: de vormen en methoden die de communistische partijen zullen gebruiken voor het communistische werk onder vrouwen; en de nauwe en hechte internationale banden die tot stand kunnen worden gebracht tussen de communistische vrouwen van elk land en hun partijen, met de Communistische Vrouwen Internationale in Moskou en, via haar tussenpersoon, met de gemeenschappelijke verenigde leiding: het Uitvoerend Comité van de Derde Internationale.

Kameraden, bij de bespreking van en besluitvorming over deze kwesties liet de conferentie zich leiden door een allesoverheersend principe: er is geen speciale communistische vrouwenorganisatie. Er is alleen een beweging, een organisatie van communistische vrouwen binnen de Communistische Partij, samen met de communistische mannen. De taken en doelstellingen van de communisten zijn onze taken en doelstellingen. Hier heerst geen geest van fractie of particularisme die op enigerlei wijze zou kunnen leiden tot verdeeldheid en afleiding van de revolutionaire krachten van hun grote doelen: het winnen van de politieke macht en het opbouwen van een communistische samenleving. De Communistische Vrouwenbeweging betekent eenvoudigweg de systematische inzet en systematische organisatie van onze krachten, zowel vrouwen als mannen, in de Communistische Partij om de breedst mogelijke massa’s vrouwen te winnen voor de revolutionaire klassenstrijd van de werkenden, voor de strijd om het kapitalisme te overwinnen en de opbouw van het communisme te bereiken.

Maar, kameraden, dit principe van gemeenschappelijke organisatie en werk werd ook door de oude sociaaldemocratische partijen erkend. Het werd echter zo bekrompen, zo pietluttig, met zo’n mechanische toepassing van het gelijkheidsbeginsel uitgevoerd, dat het de energie van de vrouwen niet volledig ten dienste van de revolutie heeft gesteld. Wij communisten zijn revolutionairen van de daad, van de actie. Wij verliezen in het geheel niet de gemeenschappelijke belangen en strijd van werkende mannen en vrouwen uit het oog. Maar wij zijn alert op de gegeven, specifieke omstandigheden waarmee het communistische werk onder vrouwen te maken heeft. Wij vergeten niet de sociale omstandigheden die nog steeds op vele manieren de activiteit, het politieke ontwaken en de politieke strijd van vrouwen belemmeren – via de sociale instellingen, het gezinsleven en de bestaande sociale vooroordelen. Wij erkennen de invloed die duizenden jaren van slavernij heeft achtergelaten in de ziel en de psychologie van de vrouw. Daarom heeft de organisatie, naast alles wat zij gemeen heeft, speciale structuren nodig, speciale maatregelen, om aansluiting te vinden bij de massa’s vrouwen, hen samen te brengen, en hen op te voeden tot communisten.

We stellen voor dat de leidende en regerende partijcomités dergelijke organen in het leven roepen: comités of commissies voor agitatie onder vrouwen, of hoe de partijen ze ook willen noemen. Deze commissies moeten bestaan vanaf de leiding van een kleine plaatselijke groep tot aan de centrale topleiding.

Wij noemen deze organen vrouwencommissies, omdat zij werk verrichten onder vrouwen, maar niet omdat wij het belangrijk vinden dat zij alleen uit vrouwen bestaan. Integendeel. Wij juichen het toe wanneer de vrouwencomités ook mannen omvatten met hun politieke ervaring en kennis.

Waar het ons om gaat is dat deze comités systematisch en voortdurend actief zijn onder de massa’s vrouwen, dat zij een standpunt innemen ten aanzien van alle behoeften en belangen die het leven van vrouwen raken, en dat zij op alle terreinen van het maatschappelijk leven met praktische kennis en energie optreden voor het welzijn van miljoenen en miljoenen werkende en semi-werkende vrouwen. Deze vrouwencommissies kunnen en moeten natuurlijk alleen werken in nauw organisatorisch en ideologisch partnerschap met de organen van de partij in haar geheel. Maar om hun taken te kunnen vervullen, is het ook duidelijk dat zij vrijheid van initiatief moeten genieten en enige armslag moeten hebben voor hun activiteiten. De communistische partijen van Rusland, Duitsland en Bulgarije hebben, voor zover ik weet, in deze geest gehandeld of streven ernaar dit te doen. En zij hebben zeker geen slechte ervaringen opgedaan.

De partijorganen voor vrouwenwerk moeten systematisch agitatief, organisatorisch en vormend werk verrichten, door te spreken, te schrijven en alle middelen te gebruiken die hun ter beschikking staan. Eén ding mogen zij niet vergeten: niet het gesproken en geschreven woord, maar vooral werk en strijd is de belangrijkste en onmisbaarste methode om de grootste massa’s te verzamelen en op te voeden. Daarom moeten de vrouwencommissies hun inspanningen richten op het betrekken van vrouwen als een onafhankelijke en actieve kracht bij alle acties van de Communistische Partij en alle strijd van de arbeidersmassa’s.

Vrouwen die nu vaak obstakels zijn voor de revolutionaire strijd, moeten de drijvende kracht worden. Want laat ons klaar en duidelijk zijn kameraden: of de revolutie zal de vrouwen winnen of de contrarevolutie zal het doen! Reken er niet op dat naarmate de burgeroorlog heviger vormen aanneemt, dit de vrouwen zal dwingen te beslissen waar zij staan en waarvoor zij strijden. Als jullie communisten er niet voor zorgen dat de breedste massa’s vrouwen in het revolutionaire kamp aanwezig zijn, zullen de burgerlijke partijen ervoor zorgen dat zij in het kamp van de contrarevolutie komen. De Scheidemanns en Dittmanns – alle halve en kwart Internationales – zullen alles in het werk stellen om de vrouwen in het grensgebied tussen revolutie en contrarevolutie te houden, dat vandaag de meest veilige verdediging is van de contrarevolutie en de burgerlijke maatschappij.

Met het oog hierop, kameraden, moeten de communistische partijen er via de vrouwencommissies naar streven om vrouwelijke arbeiders en vrouwelijke communisten niet alleen bij het legale werk te betrekken, maar ook bij de ondergrondse activiteit. Dat spreekt vanzelf. Er zijn ondergrondse taken, te beginnen met koerierstaken, waarvoor vrouwen bij uitstek geschikt zijn om die bekwaam en loyaal uit te voeren. Het is even vanzelfsprekend dat de communistische partijen ernaar moeten streven om de breedst mogelijke massa’s vrouwen als actieve kracht te betrekken bij alle strijd van de arbeidersklasse: van een staking tegen de verlenging van de werkdag, via een betoging op straat, tot een opstand, tot een gewapende strijd. Er is geen aspect of vorm van revolutionaire strijd en burgeroorlog die niet de zaak is van vrouwen die hun bevrijding zoeken door middel van het communisme. In de resolutie die wij u voorleggen, worden de beginselen die ik u hier heb uiteengezet, gedetailleerd uitgelegd.

Wat betreft de internationale verbindingen tussen communistische vrouwen van elk land en met het vrouwensecretariaat in Moskou, vragen wij dat de communistische partijen het volgende doen.

In de eerste plaats moet in elk land een internationale vrouwencorrespondent worden gekozen. Deze correspondenten onderhouden de contacten met elkaar en met het secretariaat in Moskou. Ten tweede, in West-Europa een hulporgaan oprichten dat het Internationaal Vrouwensecretariaat in Moskou kan bijstaan.

Bij de erkenning van het werk van onze conferentie heb ik verzuimd te verwijzen naar een bijzonder belangrijk besluit. We moeten de aandacht van de communistische groepen in de vakbonden richten op de dringende taak om vrouwelijke arbeidsters bij hun activiteiten te betrekken, zowel in de vakbondsstrijd tegen de uitbuiters als in de strijd tegen de vakbondsbureaucratie. Het behartigen van de belangen van de werkende vrouwen vormt de basis voor een brede alliantie waardoor de communistische kameraden in de vakbonden de strijd kunnen aanbinden met de vakbondsbureaucratie.

Deze bureaucratie heeft de belangen van de werkende vrouwen op drie manieren verraden. Ten eerste heeft zij, in het belang van het kapitalisme, de strijd voor de slogan van gelijk loon voor gelijk werk, zonder onderscheid tussen mannen en vrouwen, opgegeven. Ten tweede heeft zij ook verraad gepleegd door zonder verzet toe te kijken – en zelfs goed te keuren – dat, toen de oorlog ten einde liep, de vrouwen als eersten uit de fabrieken en andere arbeidsplaatsen werden gegooid. Waarom was dat? Omdat uitgehongerde vrouwen minder gevreesd werden dan mannen, vanwege hun politiek minder sterk ontwikkeld bewustzijn. Bovendien beweerden zij ten onrechte dat in de behoeften van vrouwen werd voorzien door het feit dat zij natuurlijk altijd als prostituee de straat op konden gaan of een gearrangeerd huwelijk konden sluiten. De vakbondsbureaucratie heeft de belangen van de werkende vrouwen een derde keer verraden door niet de strijd aan te binden tegen het schreeuwende onrecht dat werkloze vrouwen worden afgescheept met een lagere vergoeding dan werkloze mannen – als ze al iets krijgen.

Dit zijn, naar mijn mening, kwesties die door onze communistische vakbondsgroepen moeten worden opgepakt en benut, om vrouwen in de fabrieken op te leiden tot revolutionaire strijders. We moeten ook het grote belang erkennen van beroeps- en vakbondsopleiding van vrouwen voor de communistische opbouw nadat de arbeidersklasse de politieke macht heeft gewonnen.

Laat me verder gaan met wat het congres heeft besloten – of beter gezegd, wat het besloot aan dit congres voor te leggen – om de internationale communicatie tussen communistische vrouwen in verschillende landen te verbeteren. Zoals ik al eerder zei, moeten de partijen internationale vrouwelijke correspondenten kiezen, die een regelmatige en voortdurende correspondentie moeten onderhouden met elkaar en met het secretariaat van de communistische vrouwen in Moskou. Maar dit secretariaat zelf moet efficiënter worden. Wij willen dat het meer is dan alleen maar een informatiebureau voor het werk en de strijd van communistische vrouwen. Het moet een leidinggevend orgaan zijn dat de activiteit van arbeidersvrouwen in de arbeidersstrijd verenigt, intensiveert en vergroot. Daartoe heeft het een internationaal hulporgaan in het buitenland nodig. Het secretariaat zelf moet in Moskou blijven, en niet alleen om nauwe organisatorische banden met het Uitvoerend Comité te verzekeren, maar om dezelfde objectieve en historische redenen waarom het Uitvoerend Comité zelf in Moskou gevestigd moet zijn. Moskou is het hart van de revolutie en de hoofdstad van het revolutionaire Rusland. Het is hier dat de ervaringen van de revolutionaire strijd samenkomen en kunnen worden gebruikt als basis voor theoretische inzichten en praktische leiding. Kameraden, wij zijn ervan overtuigd dat een bescheiden hulporgaan in West-Europa nuttige diensten zal bewijzen aan het secretariaat in Moskou en vragen u daarom de betreffende resolutie goed te keuren.

De conferentie heeft zich ook gebogen over de plichten en capaciteiten van vrouwen in de strijd voor de vestiging en handhaving van de arbeidersheerschappij, de sovjetorde. Wij hebben deze kwestie eerst en vooral behandeld in het licht van haar algemene, fundamentele betekenis voor de revolutionaire strijd van de arbeidersklasse en dus voor de volledige bevrijding van alle vrouwen. Daarom onderzochten wij dit in termen van de economische en politieke situatie in de wereld, die de arbeidersklasse slechts de keuze laat tussen een revolutionaire verovering van de macht of de aanvaarding van intensievere uitbuiting en dienstbaarheid. Vrijheid of afdaling in barbarij: dat is de beslissing die de geschiedenis voor de arbeidersklasse en ook voor de brede massa van de vrouwen heeft geplaatst.

Vervolgens bespraken we de deelname van vrouwen aan de inspanningen en de strijd ter verdediging van de arbeidersheerschappij, met inbegrip van hun medewerking aan de wederopbouw van het economische en sociale leven nadat de heerschappij is gevestigd. Tenslotte hebben we ons gebogen over de kwestie van de strijd van de werkende klasse om de politieke macht te winnen en te behouden, met betrekking tot de strijd voor politieke gelijkheid van het vrouwelijk geslacht voor de wet en in het leven.

De conferentie was unaniem in haar overtuiging dat alle wegen naar Rome leiden. Met andere woorden, alle eisen die vrouwen stellen in hun werk, als moeder en als mens; alle eisen die zij moeten stellen om, op basis van hun sociale arbeid, leden van de maatschappij te worden, volledig gelijk te zijn in rechten en verantwoordelijkheden; alle pijn en ontberingen in hun leven; al hun verlangen en streven – dit alles komt samen in één enkele oproep: tot actieve, moedige en toegewijde deelname aan de revolutionaire strijd om de arbeidersheerschappij te winnen en de Sovjet-orde te vestigen. En na het bereiken van dit doel: met zelfopoffering en tot het laatste restje energie werken aan de verdediging van de sovjetorde, met niet alleen wapens maar ook schoppen in de hand, om een nieuw sociaal leven op te bouwen, dat niet alleen de arbeidersheerschappij, de sovjetorde, rechtvaardigt, maar ook de zekerste basis biedt om haar te handhaven.

Kameraden, bij de bespreking van deze vraagstukken hebben wij zonder enige twijfel duidelijk gemaakt, dat de Communistische Vrouwenbeweging niet leeft en streeft in een wolk van politieke neutraliteit. Het is waar dat op onze conferentie niet alle principiële en tactische kwesties aan de orde zijn gekomen waarover de Derde Internationale nu en in het verleden een besluit moet nemen. Maar het is vanzelfsprekend dat iedere communistische vrouw haar algemene principiële en tactische overtuigingen langs deze lijnen heeft gevormd en een standpunt heeft ingenomen over de problemen waarvan de invloed op de vrouwenbeweging ons zorgen baart. En nog iets anders is duidelijk: jullie strijd voor deze principes en tactieken, binnen elke Communistische Partij, zal en moet ook onze strijd zijn.

Kameraden, als afgevaardigden van de Internationale Conferentie van Communistische Vrouwen willen wij naar alle landen gaan en de vrouwen daar laten zien dat Rusland een groot historisch voorbeeld is. Het leert ons dat er zonder het veroveren van de politieke macht en het vestigen van een arbeidersheerschappij geen manier is om het communisme op te bouwen en bevrijding en gelijkheid van vrouwen te bereiken. Maar we zeggen ook tegen de communistische partijen van elk land dat het communisme niet kan worden opgebouwd als vrouwen niet meewerken en strijden. In de strijd om zowel het kapitalisme te overwinnen als het communisme te bereiken, heeft de arbeidersklasse medewerking van vrouwen nodig, en niet alleen vanwege de kwantitatieve factoren waar ik eerder naar verwees. Nee, wij zeggen tegen de werkenden die naar vrijheid verlangen en die vrijheid hebben bereikt, dat onze medewerking ook onontbeerlijk is vanwege de kwaliteiten die onze verworvenheden inbrengen. Godzijdank zijn we niet jullie aapachtige imitators, geen mislukte, inferieure kopieën van jullie zelf. Wij injecteren onze onderscheidende intellectuele en morele waarden, zowel in de revolutionaire strijd als in de revolutionaire opbouw. En dat betekent geen bedreiging of een vermindering van de revolutionaire strijd, maar veeleer een intensivering en verscherping ervan. Het betekent niet dat het leven in de nieuwe maatschappij verarmd, misvormd of oppervlakkig zal zijn, maar dat het rijker, diverser, diepgaander en verfijnder zal zijn.

Dus, vrouwen in de sovjetstaten: neem deel aan de besluitvormende, bestuurlijke, toezichthoudende, economische, politieke en culturele organen en organisaties! En zo, arbeidersvrouwen, onvrij en onderdrukt in de landen die nog steeds wegkwijnen onder kapitalistische heerschappij: neem deel aan alle strijd en strijden van de arbeidersklasse! Laten we niet vergeten wat één van de beste studenten van de vroegere revolutionaire beweging van Rusland schreef. In zijn beroemde boek ‘Ondergronds Rusland’ zei Stepniak dat de revolutionaire beweging in Rusland de kracht van haar hoge idealen, haar bijna religieus enthousiasme en kracht te danken had aan de medewerking van vrouwen in werk, in strijd, in leven en in dood. Die grote traditie leeft nog steeds in Rusland, en zij moet de grote traditie worden die de weg wijst voor de arbeidersstrijd in alle kapitalistische landen en alle landen van het Oosten.

Kameraden, op dit congres is ons gezegd: ‘Voorzichtig, voorzichtig, voorzichtig. Verlies het contact niet met de brede massa’s, die de beslissende strijd van de revolutie zullen voeren’. En we weten hoe waar en juist dat is. Maar we hebben nog iets anders geleerd uit de geschiedenis van de revolutie: ‘Durf, durf en nog eens durf’ bij het aanvoeren van de revolutionaire massa’s om vooruit te gaan. En laat me u verzekeren: wij vrouwen, wier zielen branden van verlangen naar het communisme, wij die zeker de sterkste en meest onverbiddelijke haat tegen het kapitalisme koesteren, wij moeten ernaar streven om een nuchtere beoordeling van de situatie die voor ons ligt te combineren met een stoutmoedige inzet voor het grote doel van de overwinning.

Wij zijn ons terdege bewust van de gevaren die ons bedreigen – niet alleen daar waar wij strijden om de macht te veroveren, maar ook daar waar de macht reeds is veroverd en waar die wordt bedreigd door contrarevolutie van binnenuit en van buitenaf en door alle moeilijkheden die de opbouw van het communisme onder de moeilijkst denkbare omstandigheden met zich meebrengt. Wij vrouwen zijn echter niet ontmoedigd door wat achter ons ligt, noch zijn wij bang voor wat ons bedreigt. Onze ogen zijn gericht op het stralende doel van het communisme, dat de mensheid zal bevrijden. Wij zien duidelijk de weg naar dit doel: burgeroorlog, revolutionaire strijd met zijn verschrikkingen en gevaren. En ondanks alles hebben we maar één leus: “Voorwaarts!” (Langdurig luid applaus)

Op 9 januari 1905 vielen er honderden doden en duizenden gewonden in Petersburg. De werkenden brachten hun ongenoegen op straat. Ze wilden met hun breed gedragen petitie naar de tsaar trekken om hem tot medeleven te bewegen. Daar kwam niets van in huis. Het dictatoriale regime liet op de betogers schieten. Het betekende het einde van de illusies in de tsaar en het begin van een revolutiejaar in Rusland. In zijn boek ‘1905’ doet Trotski het relaas van die januaridagen. Hieronder het betreffende hoofdstuk. Het volledige boek in een eerste Nederlandse vertaling verschijnt binnenkort.

1

“Sire! Wij arbeiders, onze vrouwen en kinderen, hulpeloze ouderen die ons hebben verwekt, wij zijn naar u gekomen, Sire, om rechtvaardigheid en bescherming te vinden. Wij leven in grote armoede, we worden onderdrukt en uitgebuit door het werk dat boven onze krachten moet worden verricht; we worden beledigd, niet als mensen gezien, we worden behandeld als slaven die hun lot in stilte moeten dragen. En we dragen ons lot, maar we worden steeds dieper in de afgrond van bedelarij, wetteloosheid en onwetendheid gedreven. Het despotisme en de willekeur wurgen ons en we stikken erin. Sire, onze kracht raakt uitgeput! De grens van ons geduld is bereikt; het verschrikkelijke moment is aangebroken dat het voor ons beter is om te sterven dan deze aanhoudende folteringen nog langer te verdragen.”

Aldus begon de gevierde volkspetitie van de arbeiders van Petersburg. In deze woorden klonken de onderliggende bedreigingen duidelijker door dan de smeekbedes van de trouwe onderdanen. De verklaring ging verder met een beschrijving van alle vormen van onderdrukking en beledigingen die het volk moest ondergaan. Alles was vastgelegd, van onverwarmde fabriekshallen tot politieke wetteloosheid in het land. De petitie vroeg om amnestie, publieke vrijheden, de scheiding van kerk en staat, de achturige werkdag, een eerlijk loon en de geleidelijke overdracht van de grond aan het volk. Aan het hoofd van alles plaatsten zij het bijeenroepen van een Grondwettelijke Vergadering op basis van algemeen kiesrecht. De petitie eindigde als volgt.

“Dit zijn onze grootste noden, Sire, waarop wij u wijzen. Beveel en zweer dat zij worden nagekomen en u zal Rusland groots en glorieus maken en uw naam voor eeuwig in onze harten en die van ons nageslacht sluiten. Maar als u ze niet nakomt, als u niet naar onze smeekbede luistert, zullen wij hier sterven, op de stoep van uw paleis. Wij kunnen nergens anders naar toe, geen doel om na te streven. Voor ons liggen maar twee wegen; naar de vrijheid en geluk, of die naar het graf. Sire, kies een pad en wij zullen volgen, ook al leidt het pad naar de dood. Wij zijn bereid ons leven op te offeren voor het al lang lijdende Rusland. We schamen ons niet voor zo’n offer, wij maken hem uit vrije wil.”

En zij brachten hun offer …

De petitie van de arbeiders verving niet alleen de schimmige formuleringen van de liberale verklaringen met hun verhulde oproepen tot meer politieke democratie, maar gaf deze leuzen ook een klasseninhoud door stakingsrecht en een 8-urige werkdag te eisen. Haar historische betekenis lag niet zozeer in haar tekst als wel in het feit zelf. De petitie was de proloog naar een actie die de arbeidende massa’s verenigde. Ze waren verenigd in een smeekbede aan een geïdealiseerde monarchie. En daarna in het besef dat het proletariaat en de échte monarchie dodelijke vijanden bleken te zijn.

Het verloop van de gebeurtenissen staat eenieder nog helder voor de geest. Het waren maar een paar dagen en het ontwikkelde zich op vreemde wijze, alsof het allemaal gepland was. Op 3 januari brak er een staking uit in de Poetilov fabrieken. Op 7 januari staakten al ruim 140.000 arbeiders. Het hoogtepunt van de staking lag op 10 januari. Vanaf 13 januari werd het werk weer hervat. Feitelijk begon het dus als een economische staking, die uitbrak als gevolg van een aantal specifieke incidenten. De staking breidde zich uit over tienduizenden arbeiders en kreeg een politieke lading. De staking werd georganiseerd door de “Vereniging van Bedrijf- en Fabrieksarbeiders”, oorspronkelijk nota bene voortgekomen uit de politie. De radicalen, die door het falen van hun bankettencampagne op een doodlopende weg terecht waren gekomen, kookten van ongeduld. Ontevreden over de beperkte economische eisen van de staking dwongen ze Gapon, hun leider, een veel politiekere houding aan te nemen. Ze werden zo overweldigd door de enorme ontevredenheid, woede en revolutionaire energie onder de arbeiders, dat de kleingeestige plannen van hun liberale medestanders de grond in werden geboord. De sociaaldemocraten traden op de voorgrond. In eerste instantie met vijandigheid begroet, pasten zij zich snel aan hun publiek aan en wonnen de overhand. Hun leuzen werden door de massa’s overgenomen en werden onderdeel van de petitie.

De regering verviel tot volledige inactiviteit. Waarom? Een slimme provocatie? Verlammende verwarring? Beide. De bureaucraten van het type van prins Svjatopolk wisten niet waar ze het moesten zoeken. De kliek rond Trepov, was erop gebrand om zo snel mogelijk de “Lente” om zeep te helpen en hoopte daarom op een slachtpartij. Zij liet de gebeurtenissen hun natuurlijke loop hebben met de logische gevolgen. De telegraaf mocht elke dag stap voor stap de gebeurtenissen over de hele wereld verspreiden. Elke conciërge in Parijs wist drie dagen van te voren dat er op zondag 9 januari in Petersburg een revolutie zou plaatsvinden. De Russische regering deed niets om een bloedbad te voorkomen.

Door de 11 afdelingen van de “Vereniging” van arbeiders werden bijeenkomsten belegd. Er werd een petitie opgesteld en de plannen voor de optocht naar het paleis werden besproken. Gapon ging van afdeling naar afdeling; de sociaaldemocratische sprekers werden schor en vielen soms om van uitputting. De politie mengde zich nergens in. Ze was in geen velden of wegen te bekennen.

Zoals afgesproken was de optocht naar het paleis een vreedzame, zonder slogans, spandoeken of sprekers. De mensen droegen hun nette zondagse kleren. In sommige delen van de stad droegen ze iconen en kerkelijke vaandels met zich mee. Overal kwamen de deelnemers aan de petitie-optocht troepenmachten tegen die de weg versperden. Ze smeekten om doorgelaten te worden. Ze huilden, poogden om de versperringen heen te komen of er doorheen te breken. De soldaten vuurden de hele dag. Er vielen honderden doden en duizenden gewonden. Exacte cijfers waren niet vast te stellen omdat in het holst van de nacht de lichamen door de politie werden afgevoerd en gedumpt.

Op 9 januari om middernacht schreef Gregori Gapon:

“De vloek van mijn priesterschap rust op de soldaten en officieren die hun onschuldige broeders, zusters en kinderen vermoorden, op de onderdrukkers van het volk. Mijn zegen is er voor die soldaten die meehelpen het volk naar vrijheid te streven. Ik verleen hen vergiffenis voor hun militaire eed aan deze verraderlijke tsaar die het bevel gaf tot dit bloedbad van onschuldigen.”

De geschiedenis gebruikte het plan van Gapon voor haar eigen doeleinden – en er restte Gapon niets anders dan de revolutionaire gevolgen naar de gebruiken van zijn priesterschap te formuleren.

Tijdens het ministeriële beraad op 11 januari, adviseerde graaf Witte, toen nog niet aan de macht, de gebeurtenissen en maatregelen van 9 januari, te bespreken “om in de toekomst zulke betreurenswaardige gebeurtenissen te voorkomen.” Het voorstel van Witte werd afgewezen omdat “het niet binnen de competentie van dit beraad viel en niet op de agenda stond.” Het ministeriële beraad stond toe dat het begin van de Russische revolutie onopgemerkt plaatsvond, omdat het niet op de agenda stond.

2

De wijze waarop de gebeurtenissen zich op 9 januari ontvouwden, konden natuurlijk door niemand in zijn geheel worden voorzien. Een priester die door de loop van de geschiedenis geheel onverwacht voor een aantal dagen aan het hoofd van de arbeidende massa’s werd geplaatst, gaf daar natuurlijk ook de stempel aan van zijn persoon, zijn opvattingen en status als priester. De diepere inhoud van de gebeurtenissen werd voor velen verhuld door de vorm waarin ze plaatsvond. Maar het werkelijke belang van 9 januari reikte veel verder dan de symboliek van een processie naar het Winterpaleis. De priestermantel van Gapon was slechts een rekwisiet, het proletariaat was de hoofdrolspeler in dit drama. Het proletariaat begon met een staking, verenigde zichzelf, stelde politieke eisen, ging de straat op, wist de publieke steun en het enthousiasme van de rest van de bevolking achter zich te krijgen, botste met de troepenmacht en startte de Russische revolutie. Gapon was niet de schepper van de revolutionaire energie van de arbeiders van Petersburg; vooral tot zijn eigen verbazing was hij degene die het deed uitbarsten. Deze zoon van een priester, daarna seminariestudent aan de Aeligius Academie, als agitator overduidelijk aangestuurd door de politie, kwam plotseling aan het hoofd te staan van een bijeenkomst van honderdduizenden mensen. De politieke situatie, zijn priestermantel, de elementaire opwinding van de nog nauwelijks politiek bewuste massa’s en de enorm snelle loop van de gebeurtenissen maakten van Gapon een “leider”.

In zijn hoedanigheid als sprookjesverteller op de psychologische ondergrond van avonturisme, enige betrouwbaarheid uitstralend en met een wat opvliegend zuidelijk temperament, als onbenul in sociale aangelegenheden, was Gapon totaal niet bij machte enige sturing aan de gebeurtenissen te geven of ze zelfs maar te voorzien. Hij werd er volkomen door overspoeld.

De liberalen hielden lang vol de gebeurtenissen van 9 januari te wijten waren aan het karakter van Gapon. Zij spiegelden hem af als een ware volksmenner die de kneepjes van het vak kende in vergelijking met de sektarische doctrine van de sociaaldemocraten. Daarmee vergaten ze dat 9 januari helemaal niet zou hebben plaatsgevonden als Gapon niet in aanraking was gekomen met enkele duizenden politiek bewuste arbeiders, die de leerschool van het socialisme hadden doorlopen. Deze mensen vormden meteen een ijzeren ring om hem heen, die hij al had hij het zelf gewild, niet kon doorbreken. Maar hij ondernam geen uitbraakpoging. Gehypnotiseerd door zijn eigen succes, liet hij zich op de golven meedragen.

De dag na de Bloedige Zondag beschreven we dat Gapon zich politiek volledig had onderworpen. Ongetwijfeld hebben we allemaal zijn karaktereigenschappen overschat. Met zijn krans van heilige verontwaardiging en de vervloeking van de priester op zijn lippen, leek hij vanop afstand wel een Bijbelse figuur. Het leek alsof er krachtige revolutionaire bezieling in de borst van deze jonge priester was ontwaakt, die werkte in het Huis van Bewaring in Petersburg. Wat gebeurde er daarna? Toen de lichten uiteindelijk doofden, beschouwde eenieder Gapon als de politieke en morele onbenul die hij in werkelijkheid was. Zijn optreden voor socialistisch Europa, zijn jammerlijke “revolutionaire” geschriften uit het buitenland, bot en naïef tegelijk, zijn terugkeer naar Rusland, zijn achterbakse contacten met de regering, de door graaf Witte overhandigde smeergelden, Gapons pretentieuze en absurde interviews met vertegenwoordigers van de conservatie pers en, uiteindelijk, het schurkachtige verraad dat zijn einde betekende; dit alles maakte een definitief einde aan enige illusies rond de figuur van Gapon van 9 januari.

We ontkomen er niet aan de slimme woorden van Viktor Adler, leider van de Oostenrijkse sociaaldemocraten, voor de geest te halen die, toen hij het eerste telegram las waarin Gapon zijn terugkeer naar Rusland aankondigde, zei: “Wat jammer … het zou voor zijn naam in de geschiedenis beter zijn als hij net zo mysterieus van het toneel was verdwenen als hij er was opgekomen. We hadden dan een prachtige romantische legende gehad van een priester die de poorten naar de Russische Revolutie wijd open zette.” Om er daarna met de hem zo eigen ironie aan toe te voegen: “Sommigen kunnen beter martelaren dan partijgenoten zijn.”

3

‘In Rusland bestaat er geen revolutionaire bevolking’, schreef Peter Stroeve in zijn in het buitenland gepubliceerde krant Osvobozdeni (Bevrijding), op 7 januari 1905. Precies twee dagen voordat de garderegimenten de betoging van de Petersburgse arbeiders neersloegen.

“In Rusland bestaat er geen revolutionaire bevolking”, stelde het Russische liberalisme bij monde van een afvallige socialist, die tijdens de bankettencampagne van drie maanden zichzelf ervan had overtuigd dat hier het centrum van de politieke actie lag. Maar deze uitspraak kwam tijd tekort om Rusland te bereiken voordat de telegraaf alle hoeken van de wereld bestookte met telegrammen over het grote nieuws van het begin van de Russische revolutie.

Wij hadden erop gewacht, we hebben er nooit aan getwijfeld. Voor vele jaren was het voor ons de logische uitkomst van onze “doctrine”, die werd beschimpt door onbenullen van allerlei politiek allooi. Zij geloofden niet in de revolutionaire rol van het proletariaat. In plaats daarvan geloofden ze in de kracht van de zemsty-petities, in Witte, in Svjatopolk-Mirski, in vaten met dynamiet. Er is geen politiek vooroordeel te bedenken waar ze niet in geloofd hebben. En juist ons geloof en vertrouwen in het proletariaat werd door hen als een misplaatst vooroordeel weggezet.

Niet alleen Stroeve, maar ook het “geschoolde publiek” in wiens dienst hij kort geleden was getreden, werd volkomen door de gebeurtenissen verrast. Met van angst opengesperde ogen en verstijfd zagen ze door hun ramen het historische drama voor zich ontvouwen. De interventie van de intelligentsia in de gebeurtenissen was van een jammerlijke en verwaarloosbare aard. Een vertegenwoordiging van een aantal vooraanstaande professoren en geleerden benaderde prins Svjatopolk-Mirski en graaf Witte. Zoals de liberale pers het stelde, deden ze dit “in de hoop de problemen dusdanig te kunnen toelichten dat wellicht het gebruik van geweld voorkomen kan worden.” De ene berg was tegen de andere berg aan het botsen en ondertussen geloofden een handjevol democraten dat onderonsjes met een paar ministers het onvermijdelijke konden doen voorkomen. Svjatopolk weigerde de delegatie te ontvangen. Witte stak onmachtig zijn handen omhoog. En toen, als in een toneelstuk van Shakespeare, werd geheel onverwacht een element van farce in deze grootste tragedie gepresenteerd. De politie stelde dat de afgevaardigden een “Voorlopige Regering” vormden en ze werden afgevoerd naar de Peter en Paul vesting.

Toch trok 9 januari een diepe scheidingslijn door het onsamenhangende en mistige speelveld van het politieke bewustzijn van de intelligentsia. Tijdelijk vielen de intelligentsia terug op de gewoontes van het traditionele liberalisme met haar geloof in het bezweren van de ellende middels een wisseling van de wacht aan de top van de regering. Het dwaze regime van prins Svjatopolk-Mirski was het tijdperk van de bloei, de prachtige bloei van dit soort liberalisme. De hervormingsgezinde oekaze van 12 december was haar rijpste vrucht. Maar 9 januari vaagde deze “Lente” weg, haar vervangend door een militaire politiedictatuur met ongelimiteerde macht voor Trepov, die vlak daarvoor door de liberale oppositie was verwijderd als Commissaris van Politie in Moskou! Tegelijkertijd werden de verschillen tussen de democraten en de officiële oppositie binnen de liberale kringen steeds duidelijker. De acties van de arbeiders versterkten de radicale elementen onder de intelligentsia, net zoals de zemsty-conferentie eerder de troefkaarten juist in handen van de meer opportunistische elementen legde. De kwestie van politieke vrijheid werd voor het eerst concreet in het bewustzijn van de linkervleugel van de oppositie. Ze zagen dit terug in de mate van strijd, de krachtsverhoudingen en de woeste aanvallen op krachtige volksbewegingen. Voor het eerst trad het revolutionaire proletariaat, gisteren nog een ‘hersenspinsel van de marxisten’, als een krachtige politieke realiteit op de voorgrond.

Het invloedrijke liberale weekblad Pravo schreef: “Kunnen we na deze bloedige dagen in januari ook maar één moment twijfelen aan de historische missie van het Russische stedelijke proletariaat? Het is duidelijk dat deze kwestie, in ieder geval voor dit moment van de geschiedenis, is opgelost. Niet door ons, maar door de arbeiders die, tijdens die gedenkwaardige januaridagen, met de kracht van verschrikkelijke en bloedige gebeurtenissen, hun namen in het heilige boek van de sociale beweging in Rusland hebben geschreven.” Er zat maar één week tussen het artikel dat Stroeve publiceerde en de bovenstaande zinsneden, toch ligt er een heel historisch tijdperk tussen.

4

Ook voor de kapitalistische bourgeoisie was 9 januari een keerpunt in het politieke bewustzijn.

In de jaren net voor de revolutie, en tot grote ontevredenheid van de kapitalisten, was er een hele school van regeringsdemagogie ontstaan, de zogenaamde Zoebatov-leer. Haar doel was om arbeiders in econonische delicten te laten komen met de eigenaren, zodat botsingen met het staatsapparaat werden vermeden.

Maar na Bloedige Zondag kwam de hele normale gang van zaken tot stilstand. Er werd slechts met intervallen gewerkt, tussen de ongeregeldheden door. De enorme winsten uit legerorders en leveringen kwamen niet in de industrie terecht, die in zwaar weer verkeerde, maar in de zakken van een kleine groep roofzuchtige monopolisten met privileges. Er bleef niets over om de industrie te paaien in deze omstandigheden van toenemende chaos. De ene na de andere bedrijfstak ging over naar de oppositie. Verenigingen van beurshandelaren, industriële congressen, de ‘adviesbureaus’ oftewel gecamoufleerde syndicaten, allerlei andere kapitalistische organisaties die gisteren politiek nog maagd waren, ventileerden hun afkeur over de autocratische politiestaat en begonnen de taal van het liberalisme te spreken. De handelaar van de stad liet merken dat hij ten aanzien van de kwestie van de oppositie, geen duimbreed zou wijken voor de “verlichte” landeigenaren. De Doema’s sloten zich niet alleen aan bij de zemstvo’s, maar plaatsen zich ook aan het hoofd er van. En de Doema van Moskou, die een organisatie van handelaren was, nam de eerste rij in.

Door de brede roep om een terugkeer van publieke en staatsorde verstomde het onderlinge gevecht tussen de verschillende takken van het kapitaal om de gunsten en gelden van de minister van Financiën enigszins, al was het van tijdelijke aard. Naast eenvoudige verzoeken om concessies en subsidies, kwamen er nu ook, soms zelfs naast elkaar, meer complexe ideeën naar voren over de ontwikkeling van de productiekrachten en de uitbreiding van de binnenlandse markt. Maar in alle oproepen, verzoeken, resoluties en memoranda van de ondernemers werd ook altijd een oproep gedaan om arbeidsonrust en onvrede op het platteland te beteugelen. Het kapitaal was teleurgesteld in het paardenmiddel van politierepressie, dat als een zweep enerzijds de ruggen van werkenden teistert en anderzijds winsten wegzuigt. Zo kwam het tot de conclusie dat voor een vreedzame ontwikkeling van kapitalistische uitbuiting een liberaal regime noodzakelijk was. “Et tu, Brute!”, schreeuwde de reactionaire pers verontwaardigd tegen de Moskouse ‘oude getrouwen’, de pilaren van eeuwenoude traditie, toen die het grondwettelijke platform ondersteunden. Maar hun gejammer bracht ‘Brutus’, in deze de grote textielhandelaren, niet tot zwijgen. ‘Brutus’ moest nog een hele politieke parabool doorlopen om, aan het eind van het jaar, toen de proletarische beweging haar hoogtepunt bereikte, weer de bescherming van de heilige, enig en ondeelbare zweep van de politieagent op te eisen.

5

Het diepst en meest verregaande effect van het bloedbad van januari voltrok zich onder het Russische proletariaat. Enorme stakingsgolven spoelden over het hele land, alle staatslichamen verkrampend. Volgens schattingen werd er in 122 steden en gemeenten gestaakt, in een aantal mijnen in de Donetz en bij de spoorwegen. Grote lagen van de werkenden werden door de gebeurtenissen tot op het bot geraakt. Er waren zo’n miljoen mannen en vrouwen bij de staking betrokken. In bijna twee maanden, zonder een daadwerkelijk plan, soms zelfs zonder maar enige eisen te stellen, het werk neerleggend en weer beginnend, alleen handelend uit solidariteit, heerste de staking over het land.

Tijdens het stormachtige hoogtepunt in februari 1905 schreven we:

“Na 9 januari kent de revolutie geen weg terug. Zij kan zich niet langer tevreden stellen met ondergronds en verborgen doorwroeten om nieuwe lagen onder de bevolking aan te sporen in actie te komen. Openlijk lanceert zij haar oproep aan haar troepen, compagnieën, divisies en bataljons. Het proletariaat vormt het hart van dit leger en daarom doet de revolutie haar oproep via het stakingswapen.”

“Zaak na zaak, fabriek na fabriek, stad na stad, overal wordt het werk neergelegd. Het spoorwegpersoneel is als de lont van de staking, langs de spoorlijnen verspreidt de staking zich. Er worden economische eisen gesteld die snel worden ingewilligd. Soms gedeeltelijk, soms volledig. Maar noch het begin, noch het einde van de staking wordt bepaald door de aard van de eisen of hoe die worden gesteld. De staking vindt plaats, niet omdat er door goed geformuleerde eisen een economisch gevecht losbarst, integendeel. De eisen worden gekozen en onder woorden gebracht omdat er gestaakt moet worden. De arbeiders voelen de noodzaak om aan zichzelf, hun medestrijders, het proletariaat in de rest van het land, hun gezamenlijke kracht te tonen, hun klasseninstinct en hun strijdvaardigheid. Alles wordt ondergeschikt gemaakt aan de algemene revolutionaire inschattingen. Als een wervelwind raast de staking over het land, luwend en dan weer oplaaiend, haar wil aan eenieder opleggend; de stakers en hun sympathisanten, diegenen die haar haten en vrezen, gehoorzamend aan de wil van de revolutie dringt ze in alle hoeken en gaten van het land door en raakt eenieders bewustzijn. Over het hele gebied dat door de stakingen is geraakt, en dat is het hele land, hangt er een dreigende en opstandige sfeer.”

“Na 9 januari is de revolutie niet meer te stoppen. Zonder zich iets aan te trekken van militaire geheimhouding, maar juist openlijk, luidruchtig, de dagelijkse routines bespottend, haar afstompende saaiheid verwerpend, leidt de revolutie naar haar eigen hoogtepunt.”