Tag: Duitse revolutie

Hieronder het voorwoord geschreven door Geert Cool uit ons boek ‘1918-1923: revolutie in Duitsland’. Met dit boek willen we lezers kennis laten maken met de bijzonder interessante en leerrijke Duitse Revolutie van 1918-1923. Dit is niet het meest besproken historisch thema, heel wat elementen ervan zijn zelfs onder militanten amper bekend. Nochtans kan het belang van de Duitse Revolutie niet overschat worden: gedurende een langere periode was er het potentieel van een revolutionaire breuk met het kapitalisme in een ontwikkeld kapitalistisch land. Het mislukken van de revolutie maakte de latere fascistische opmars en dictatuur in Duitsland mogelijk. Bovendien speelde deze mislukking een essentiële rol in het standhouden van het isolement van de Sovjet-Unie, een cruciale factor in de opgang van het stalinisme waarbij een bureaucratische dictatuur een einde maakte aan de elementen van arbeidersdemocratie die in de geplande economie aanwezig waren na de Oktoberrevolutie.

Een geslaagde Duitse Revolutie zou een enorme impact gehad hebben op de golf van revoluties die op dat ogenblik doorheen Europa trok. Ook in België was er een radicalisering met de koning die al gauw het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen toekende in de hoop daarmee een revolutionaire beweging voor een socialistische republiek te stoppen. De stakingsbeweging in 1918-19 voor hogere lonen, de erkenning van de vakbonden, de 8-urendag en elementen van sociale zekerheid dwong verregaande toegevingen aan. Het zou voor de sociaaldemocratische partij- en vakbondsleiders in België ongetwijfeld een pak moeilijker geweest zijn om deze beweging te stoppen indien de Duitse arbeidersbeweging op dat ogenblik tot de opbouw van een socialistische samenleving overging. Het argument van deze leiders over het gebrek aan een alternatief op een burgerlijke regering waarin de sociaaldemocratische BWP een centrale rol speelde, zou in deze omstandigheden immers sterk aan kracht verloren hebben.

Natuurlijk bekijken we de geschiedenis niet vanuit hypothesen over wat mogelijk was geweest indien zaken anders waren gelopen. Maar de impact van het falen van de Duitse Revolutie op het standhouden van het kapitalisme, en hierdoor ook de ontwikkeling van zowel het stalinisme als nadien het fascisme, kortom op het verdere verloop van de 20e eeuw, werpen een licht op het belang om deze historische periode beter te kennen. Dat willen we met dit boek bereiken. We moeten het noodgedwongen op de grote lijnen van de dynamiek van de Duitse Revolutie houden. Voor een gedetailleerd historisch overzicht en analyse van de belangrijkste krachten verwijzen we naar ‘The German Revolution (1917-1923)’ van Pierre Broué, spijtig genoeg niet in het Nederlands verkrijgbaar. Voor een vollediger beeld op wat voorafging en wat volgde in Duitsland, verwijzen we naar de boeken ‘Een socialistische kijk op de grote oorlog’ (Marxisme.be 2018) en ‘Fascisme: wat het is en hoe het te bestrijden’ door Trotski (Marxisme.be 2013).

Dit boek brengt een aantal teksten samen die niet geschreven zijn met het oog op een aansluitende tekst. Het leidt onvermijdelijk tot enkele herhalingen en tot ontwikkelingen die weinig belicht worden. Maar we denken dat de keuze van de selectie leidt tot een vlot leesbaar geheel waarin de belangrijkste elementen van de dynamiek van de Duitse Revolutie aan bod komen. De teksten worden chronologisch gebracht met tussenin extra aandacht voor de rol en politieke erfenis van Rosa Luxemburg. Op het einde is er een bijvoegsel over de Duitse soldatenraad in Brussel in november 1918 alsook een tijdslijn.

Twee elementen staan centraal in dit boek: enerzijds het potentieel van revolutie, anderzijds een onderzoek naar de redenen waarom het niet tot effectieve maatschappijverandering kwam. De langere periode van revolutionaire golven maakt bovendien duidelijk hoe ervaringen worden meegedragen in volgende fasen van de revolutie en hoe er daarbij onvermijdelijk een gemengd bewustzijn ontwikkelt in de arbeidersklasse, wat tot nieuwe uitdagingen leidt om de broodnodige arbeiderseenheid te bewerkstelligen.

Wat voorafging

De sociaaldemocratische SPD was voor de oorlog bijzonder snel uitgegroeid tot een fenomenaal grote kracht, maar capituleerde meteen bij het uitbreken van de oorlog voor de eigen burgerij. Tegen de achtergrond van een economische groei had dit een grote druk op de jonge partij gezet: er werd gedacht dat de groei rechtlijnig verder zou gaan, er ontstond een toplaag van onder meer parlementsleden die op basis van de kracht van de arbeidersbeweging voorrechten genoot zonder afdoende weerwerk, … Partijleiders stelden dat de beweging alles was, zelfs belangrijker dan het socialistische einddoel. In de politieke praktijk werd vooral nadruk gelegd op beperkte verbeteringen voor de werkenden, hervormingen, waarbij het bredere plaatje van socialistische maatschappijverandering naar de achtergrond werd geduwd. Het feit dat er effectief hervormingen werden bekomen, versterkte de tendens tot reformisme. Die hervormingen maakten echter geen einde aan de tegenstellingen binnen het kapitalisme. De Eerste Wereldoorlog maakte dit op bloedige wijze duidelijk.

De Tweede Internationale, de internationale groepering van socialistische partijen, was politiek niet voorbereid op de Eerste Wereldoorlog. In woorden was ze dat wel, er waren resoluties die opriepen tot een algemene staking indien het tot een oorlog zou komen. Maar de leiding had het perspectief op revolutionaire verandering laten varen, waardoor het ontbrak aan een programma en tactieken op basis van een revolutionaire strijd voor maatschappijverandering. (Zie over de Eerste Wereldoorlog het boek ‘Een socialistische kijk op de grote oorlog’, uitgebracht door marxisme.be in 2018).

De SPD stemde op 4 augustus 1914 voor de oorlogskredieten in het Duitse parlement. De revolutionaire Rosa Luxemburg omschreef de SPD hierop als een “rottend lijk.” Maar ze beschikte slechts over een handvol medestanders, waaronder de moedige Karl Liebknecht die als eerste in het parlement tegen de oorlogskredieten stemde. Deze kleine groep vormde de Spartacusbond, die bij bredere lagen bekend was als consequent in het verzet tegen de oorlog. In de moeilijke context van de oorlog werd de taak van de uitbouw van een revolutionaire organisatie aangevat. Dit was niet evident en had uiteraard gevolgen met een erg onervaren en jonge samenstelling van de Spartacusbond in de revolutionaire golf na de oorlog.

Naarmate de oorlog uitzichtlozer werd, kwam het tot een diepe splitsing in de SPD met een aanzienlijke minderheid – in verschillende grote steden een meerderheid – die uit de partij gezet werd en in 1917 de Onafhankelijke SPD (USPD) vormde. De USPD bevatte zowel radicaal linkse activisten, zoals die van de Spartacusbond, als centrumfiguren van de oude SPD (Kautsky) en zelfs elementen van de vroegere rechtervleugel (Bernstein). Het was een bont allegaartje die een uitdrukking werd van een groeiend anti-oorlogsgevoel. Heel wat leden van de USPD zouden verder naar links opschuiven en het model van de pas ontstane Sovjet-Unie verdedigen.

De opening: van novemberrevolutie 1918 tot neerslaan lokale bewegingen in 1919

Het proces van revolutie en contrarevolutie in Duitsland begon in dezelfde periode als de Russische Revolutie, in het bijzonder de Oktoberrevolutie van 1917. Dat was een internationaal gegeven. De eerste betogingen en stakingen na de Oktoberrevolutie vonden plaats in Oostenrijk-Hongarije. Tussen 3 en 25 januari 1918 legde de januaristaking een groot deel van dat land plat. Er waren meer dan 700.000 werkenden aan deel. Dit speelde eveneens mee in de verspreiding van de stakingen in Duitsland begin 1918, waarbij de werkenden hun eigen raden begonnen op te zetten. Het verzet tegen oorlog en ontbering speelde net als in Rusland en Oostenrijk-Hongarije een doorslaggevende rol, met ook in Duitsland vrouwen die vooraan in de strijd stonden.

In 1916 waren er de eerste grote acties tegen de oorlog. In de nasleep van de Februarirevolutie in Rusland en als gevolg de oorlogsmoeheid en honger in Duitsland zelf, waren er in april 1917 en januari 1918 de eerste stakingsgolven waarbij arbeidersraden werden opgezet om de acties te organiseren. In de staking van januari 1918 weerklonk de slogan “Vrede, vrijheid, brood.” De acties zetten de regering en het leger onder druk. In de hoop om de woede te controleren, werd de SPD begin oktober 1918 in de regering opgenomen. Maar dit volstond niet.

Het ongenoegen kwam helemaal tot uitbarsten in de novemberrevolutie van 1918 waarmee de arbeidersraden in de praktijk een groot deel van de macht in handen namen. De beweging begon met een muiterij van mariniers die oorlogsmoe waren en niet bereid om het bevel van de legertop tot een wanhopige ‘laatste aanval’ met bijhorende bloedvergieten uit te voeren. De muiterij was de vonk die het vuur aan de lont stak. De revolutionaire beweging bracht tienduizenden mensen in actie, velen voor het eerst in hun leven. De groep revolutionaire vakbondsdelegees die in 1916-17 nog relatief klein was en vooral actief in de Berlijnse metaalsector, groeide snel aan met een invloed op tienduizenden en wellicht zelfs honderdduizenden werkenden. Linkse partijen hadden een grote impact op de activisten. De revolutionaire delegees keken vooral naar de linkerzijde van de USPD, inclusief Liebknecht die onder meer door de anti-oorlogsacties van 1916 een bijzonder grote autoriteit genoot. De roep naar een socialistische republiek weerklonk erg luid doorheen het land. Het massaprotest deed de Keizer vallen en maakte een einde aan de oorlog op 11 november 1918. Maar wat zou er in de plaats van de Keizer en de oorlog komen?

Zoals Trotski opmerkte in zijn ‘Geschiedenis van de Russische Revolutie:’ “De oude regering ten val brengen – is één ding. De macht overnemen – is een tweede. De burgerij is in de revolutie in staat de macht over te nemen, niet omdat zij revolutionair is, maar omdat zij de burgerij is. In haar handen zijn bezit, beschaving, pers, een geheel net van steunpunten en een hiërarchie van instellingen. Anders is het met de arbeidersklasse gesteld: terwijl het geen ander dan de in zichzelf gelegen sociale voorsprong heeft, kan de opstandige arbeidersklasse slechts vertrouwen op zijn getalsterkte, zijn gesloten eenheid, zijn kaders en zijn staf.”

De kaders en de staf van de arbeidersklasse waren verdeeld over verschillende partijen. Er was de socialistische partij, de oude SPD, maar daarnaast ook de fractie die onder druk van de toenemende afkeer tegen de oorlog zich er openlijk tegen uitgesproken had en daarom uit de SPD werd gezwierd: de USPD (Onafhankelijke SPD). Verder waren er ook revolutionaire delegees die een actieve en belangrijke rol speelden. En tenslotte waren er verschillende radicale linkse groepen, waarvan de Spartacusbond de belangrijkste was. Deze Spartacusbond van Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht zou in december 1918 samen met andere activisten een Communistische Partij, de KPD, opzetten.

Ondanks alles oefende de SPD na de oorlog een aantrekkingskracht uit op lagen die nieuw waren in de strijd en dachten via de SPD een einde te kunnen maken aan de oorlog en de keizerlijke heerschappij. Door de geschiedenis van de SPD als grote partij van de arbeidersbeweging bleven de restanten van illusies hardnekkig en hadden deze impact op nieuwe lagen. De SPD-leiding wilde geen revolutie – centrale partijleiders lieten zich ontvallen dat ze revolutie haatten als een doodzonde. Om de revolutionaire opgang onder controle te krijgen, moest de SPD echter een eind mee op de weg ervan gaan. De druk van de novemberrevolutie in 1918 leidde tot verregaande toegevingen: het vestigen van de republiek, het einde van de oorlog, sociale verworvenheden, … Vanuit de regering probeerde de SPD daar de eer voor op te strijken, terwijl de regeringsdeelname van de SPD aan een burgerlijk bewind er vooral op gericht was om de revolutie te stoppen. Hervormingen van bovenaf dienden om revolutie van onderuit te stoppen.

De SPD probeerde de USPD in de regering te betrekken om zo meteen ook de toenadering tussen de Spartacusbond en de USPD te stoppen. De revolutionaire delegees wilden echter dat Liebknecht als onderdeel van de linkerzijde van de USPD in zo’n regering zou opgenomen worden. Liebknecht koppelde daar strikte voorwaarden aan: het einde van de oorlog, een socialistische republiek, geen coalitie met burgerlijke partijen, alle macht in handen van de raden van arbeiders en soldaten. Voor de SPD was dit niet aanvaardbaar en Liebknecht bleef terecht buiten de regering.

De Spartacusbond die in december 1918 opging in de Communistische Partij (KPD) was erg onervaren met een sterke portie revolutionair ongeduld. In december 1918 besliste de partij bijvoorbeeld om, tegen het standpunt van Luxemburg en Liebknecht in, niet aan de parlementsverkiezingen van januari 1919 deel te nemen ondanks een enthousiasme onder brede lagen van de bevolking voor de eerste vrije verkiezingen sinds het afzetten van de Keizer. De ultralinkse opstelling van de KPD was afstotend voor heel wat revolutionaire delegees.

De arbeiders- en soldatenraden kenden geen permanente afzetbaarheid waardoor de dynamiek van de revolutie niet volledig tot uiting kwam in de raden. In die raden waren alle stromingen vertegenwoordigd, net zoals dit in de Russische sovjets (‘sovjet’ is Russisch voor ‘raad’) het geval was. Voor de Bolsjewieken was de politieke strijd die ze organiseerden in de sovjets erg belangrijk om het vertrouwen van bredere lagen te winnen. De leiding van andere formaties werd ontmaskerd door de politieke voorstellen tot verandering en actie van de Bolsjewieken. Op ogenblikken dat het bewustzijn snel wijzigt, is het belangrijk dat de raden deze wijzigingen volgen.

Het feit dat de raden achterliepen op de dynamiek van de revolutie versterkte de positie van de SPD die er alles aan deed om de macht van deze raden volledig aan de regering te onderwerpen. De dubbelmacht waarbij zowel het oude staatsapparaat als de nieuwe opkomende massabeweging macht uitoefenen, was in Duitsland erg complex met bewuste pogingen door de SPD om deze dubbelmacht zoveel mogelijk te ontmijnen en de revolutie op een zijspoor te zetten. Voor bredere lagen was dit evenwel niet altijd duidelijk. Het enthousiasme voor de reële verwezenlijkingen was groot, soms zelfs in die mate dat ze het verraad van de revolutie door de SPD-leiding aanvankelijk niet opmerkten. Bovendien gebruikte de SPD ‘revolutionaire taal’: zo werd de regering voortaan de Raad van Volkscommissarissen genoemd, een expliciete verwijzing naar het Russische voorbeeld. De SPD haalde ook het eigen oude taalgebruik over arbeiders en klassenstrijd terug boven. De naam was dan wel dezelfde, de inhoud van het bewind niet. In Duitsland bleef de volledige oude legerleiding en topambtenarij op post. Het oude staatsapparaat werd behouden, het kapitalisme werd niet gebroken. De keizer was weg, maar de fundamentele problemen van de meerderheid van de bevolking waren niet opgelost. Een links beleid bekom je niet door gewoon met linkse partijen een regering te vormen. Er is een strijd tegen het kapitalisme nodig om tot echte verandering te komen.

Het kwam dan ook al gauw tot nieuwe bewegingen: heel 1919 was bijzonder onrustig in Duitsland met een golf van protest, jammer genoeg stad per stad en regio per regio, wat het gemakkelijker maakte voor de ordetroepen om de opstanden neer te slaan. Berlijn was de eerste stad waar de revolutie een zware slag werd toegebracht. De rechtse SPD-leiding provoceerde een opstand in de hoofdstad in de wetenschap dat de rest van het land niet meteen zou volgen. Contrarevolutionaire troepen werden rond Berlijn verzameld, waaronder de Freikorpsen, milities van teruggekeerde soldaten, die nadien een rol zouden spelen in de fascistische beweging. De provocatie lukte: Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht werden in januari 1919 vermoord op bevel van de sociaaldemocratische minister Noske. Ook andere lokale opstanden werden op bloedige wijze één per één neergeslagen: van Bremen tot München. Het ontbrak aan een nationale organisatie en bijhorend aanvalsplan.

In essentie is het falen van de Duitse Revolutie toe te schrijven aan het falen van de leiding van de arbeidersbeweging. In de eerste plaats natuurlijk aan het verraad door de SPD-leiding. Maar ondanks de moedige en scherpzinnige inzet van revolutionaire leiders als Rosa Luxemburg ontbrak het ook aan een voldoende uitgebouwde revolutionaire partij: een organisatie met een geschoold kader, in de klasse ingeplante traditie en daarop gebaseerde collectieve leiding.

Trotski merkte in zijn ‘Geschiedenis van de Russische Revolutie’ op: “Evenals een smid onmogelijk met blote handen het gloeiend ijzer kan aanvatten, kan ook de arbeidersklasse niet met blote handen de macht grijpen: het heeft een organisatie nodig die voor deze taak geschikt is. De verbinding van massaopstand en samenzwering, de onderschikking van de samenzwering aan de opstand en de organisatie van de opstand door de samenzwering, vormt dat ingewikkelde en verantwoordelijke gebied van de revolutionaire politiek dat Marx en Engels “de kunst van de opstand” noemden. Deze vooronderstelt een volkomen juiste leiding van de massa’s, een soepele oriëntatie in de zich wijzigende omstandigheden, een weldoordacht aanvalsplan, voorzichtigheid bij de technische voorbereiding en stoutmoedigheid bij het toeslaan.”

Over de redenen waarom de Spartacusbond tekort schoot, schreef Henriëtte Roland-Holst, auteur van de Nederlandstalige vertaling van ‘De Internationale’ en persoonlijke vriendin van Rosa Luxemburg, nadien onder meer: “Onder zijn leden – voornamelijk zeer jonge mensen – zijn er vurige energieke idealisten, van het type zoals elke grote maatschappelijke crisis ze op de voorgrond brengt. (…) De bond is opgekomen in de jaren dat van een normaal leven voor het individu en de groep geen sprake was; dat het leven op de wilde duistere dromen van een koortslijder leek. Hoeveel duizenden verloren in die jaren hun geestelijk evenwicht, verwilderden, vertwijfelden, werden mateloos verbitterd. Spartacus heeft ook voor al dezen een grote aantrekkingskracht. Hij nam ze in zijn rijen op, maar vermocht nog niet ze te disciplineren. Spartacus staat onder leiding van uitnemende marxisten, maar een marxistisch kader bezit hij niet. Wat zich in hem aan spontane gezindheid openbaart, is minder marxisme dan wel een utopisch radicalisme, dat naar vruchten grijpt lang eer zij rijpen, en wil oogsten ook daar, waar het niet heeft gezaaid.”

Dat neemt niet weg dat doorheen een revolutionaire golf een sterke partij kan ontwikkelen. Lenin hield uitdrukkelijk rekening met een dergelijke mogelijkheid en toonde daarmee zijn grote flexibiliteit. Zijn antwoord op Kautsky in 1918 – het boek ‘De proletarische revolutie en de renegaat Kautsky’ – sloot hij af met het nieuws van de Novemberrevolutie in Duitsland: “In de nacht van de 9de op de 10de bereiken ons uit Duitsland de berichten aangaande het begin van de overwinnende revolutie, eerst uit Kiel en andere, in het Noorden aan de zee gelegen plaatsen, waar de macht in handen van de Raden van Arbeiders- en soldatenafgevaardigden is overgegaan en daarna ook uit Berlijn, waar die Raden zich eveneens van de macht hebben meester gemaakt. Het slotwoord, dat ik nog aan de brochure over Kautsky en de proletarische revolutie had moeten toevoegen, wordt mij hierdoor bespaard.” Voor Lenin was het mogelijk dat vanuit deze spontane beweging organisaties zouden ontwikkelen die konden geconsolideerd worden door het ontstaan van een sterke revolutionaire partij. De radicalisering van de USPD in de beweging tegen de Kapp-putsch in 1920 bevestigde de mogelijkheid die Lenin in 1918 al zag en zou leiden tot de eerste massale communistische partij buiten Rusland. Maar in de revolutionaire golf van 1918-19 kwam het nog niet zo ver.

De revolutionaire beweging betaalde een erg hoge prijs voor het neerslaan van de eerste revolutionaire golf. In het verder verloop van de Duitse Revolutie konden Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht helaas geen rol spelen. Het einde van de Novemberrevolutie, de moord op de beste revolutionaire leiders en het neerslaan van de lokale bewegingen in 1919 maakte evenwel geen einde aan de dynamiek van revolutie. Het vormde de eerste fase van de Duitse Revolutie en was bijzonder belangrijk: revolutie was ook mogelijk in een ontwikkeld kapitalistisch land en bovendien werd het perspectief van de Bolsjewieken bevestigd. Zij zagen de Russische Revolutie als een stap in de wereldrevolutie: het kapitalisme breekt eerst in zijn zwakste schakel, maar deze breuk kan pas geconsolideerd worden indien de revolutie internationale uitbreiding kent, in het bijzonder in de sterkst ontwikkelde kapitalistische landen zoals Duitsland. Ondanks de drukke bezigheden in Rusland, met het begin van opbouw van een andere samenleving en tegelijk de strijd tegen Witte Legers, volgden de Bolsjewieken de situatie in Duitsland op de voet. Dit blijkt onder meer uit wat Trotski schreef meteen na de moord op Luxemburg en Liebknecht (zie de tekst: “Leon Trotski over Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg”).

Voortijdige staatsgreep door conservatief-rechts

Als de revolutie niet doorzet, voelt de contrarevolutie zich moediger. De rechterzijde voelde zich gesterkt en wilde zich niet neerleggen bij het Verdrag van Versailles, waarmee Duitsland herstelbetalingen wegens de oorlog opgelegd kreeg. Reactionair rechts probeerde in maart 1920 de macht te grijpen met de zogenaamde Kapp-putsch, genoemd naar het monarchistische parlementslid Kapp die samen met de topmilitairen Lüttwitz en Ludendorf aan de basis van de staatsgreep lag. Het was echter niet omdat de revolutie zich in 1918-19 niet had doorgezet dat er voldoende ruimte was voor een succesvolle contrarevolutie.

De conservatieven waren overmoedig: als antwoord op de staatsgreep was er een nooit geziene stakingsbeweging. De zweep van de contrarevolutie vuurde de revolutionaire beweging opnieuw aan en maakte deze nog sterker dan voorheen. Maar liefst 12 miljoen stakers legden het werk neer en maakten daarmee een einde aan de staatsgreep. Het was de meest volledige algemene staking uit de Duitse geschiedenis. “De algemene staking grijpt hen [de contrarevolutie] met haar enorme stille macht,” merkte Louis De Brouckère op. Het nieuwe regime vond in Berlijn niemand om ook maar één affiche op te hangen.

De beweging zette de kwestie van een arbeidersregering op de agenda. Waar er gezamenlijke arbeidersraden opgezet werden, gesteund door SPD, USPD en KDP, stond de beweging het sterkst. Dit was onder meer het geval in Chemnitz, waar de KPD onder Brandler erg sterk stond. Het initiatief voor een actiecomité ging daar uit van de KPD, terwijl de partij elders lang aarzelde (onder meer met het argument dat de SPD zelf de put had gegraven waarin ze nu viel…). Op enkele uren was er een centrale arbeidersraad met afgevaardigden verkozen door 75.000 arbeiders in alle werkplaatsen.

Op 100 uur tijd was de staatsgreep voorbij. De beweging eindigde daarmee echter niet. Er was een roep om verder te gaan. De SPD was onder druk van de stakingsbeweging verplicht om zich radicaler op te stellen. De vakbondsleiders die zich in het verleden verzet hadden tegen ‘politieke stakingen’ en tegen een revolutionaire breuk met het kapitalisme, riepen nu op tot de vorming van een socialistische regering die de sleutelsectoren van de economie moest socialiseren (nationaliseren). In de USPD werd gediscussieerd over aansluiting bij de Comintern en bijgevolg een fusie met de veel kleinere KPD.
De oproep van de vakbondsleiders om een arbeidersregering te vormen, werd door de SPD overgenomen die hiermee meteen een wig wilde drijven tussen de USPD en de KPD. De USPD weigerde op de vraag in te gaan en ook de KPD sprak er zich tegen uit, ondanks protest van partijvoorzitter Paul Levi. Die schreef vanuit de gevangenis dat de KPD op basis van de verdediging van democratische verworvenheden de discussie over nationalisatie van de sleutelsectoren en het vestigen van actiecomités daartoe op de agenda kon zetten. De nog steeds erg jonge KPD-leiding had het echter moeilijk met een overgangsbenadering en was allergisch aan samenwerking met de SPD, de partij van de moordenaars van Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht.

Bij een eenheidsfront gaat het echter om een oriëntatie op de basis doorheen gezamenlijke actie. In een discussie over Duitsland op een congres van de Comintern in 1922 stelde Trotski: “Uit het eenheidsfront volgt de slogan van een arbeidersregering. Wij communisten weten natuurlijk dat er in Europa pas een werkelijke arbeidersregering zal gevestigd worden nadat de arbeidersklasse de burgerij en zijn democratische machinerie omvergeworpen heeft om een arbeidersheerschappij onder leiding van de communistische partij te vestigen. Maar om dit te bereiken, is het noodzakelijk dat de meerderheid van de Europese arbeiders de communistische partij steunt. Dat is vandaag nog niet het geval. Dus zeggen onze communistische partijen bij elke passende gelegenheid: ‘sociaaldemocratische arbeiders, syndicalisten, anarchistische en partijloze arbeiders, de lonen worden verlaagd, er blijft steeds minder over van de achturendag, de levensduurte schiet omhoog. Dat zou niet gebeuren als alle arbeiders zich ondanks hun verschillen verenigen en een eigen arbeidersregering vormen.’ Zo wordt de slogan van een arbeidersregering een wig die door de communisten gedreven wordt tussen de arbeidersklasse en alle andere klassen. Voor zover de leidinggevende kringen van de sociaaldemocratie, de reformisten, met de burgerij verbonden zijn, zal deze wig er in toenemende mate toe leiden dat linkse sociaaldemocratische arbeiders van hun leiders worden weggetrokken, en ze doen dat al.”

Geaarzel en twijfel over hoe het verder moest, boden redding voor het kapitalisme. Het momentum trok voorbij: de SPD-regering kreeg tijd om zich te herstellen en gebruik te maken van de verwarring onder de arbeiders. De laatste bastions van de aanhoudende stakingsbeweging in het Ruhrgebied werden uiteindelijk met fysieke repressie klein gekregen. Dit nieuwe verraad van de SPD zou mee bijdragen aan de brede steun voor ultralinkse standpunten in de KPD waar de afkeer erg groot was tegen de moordenaars van Luxemburg en Liebknecht die bovendien nog eens de stakingsbeweging in het Ruhrgebied repressief onderdrukten.

Massale KPD

De massabeweging tegen de Kapp-putsch had vooral de USPD versterkt. In de verkiezingen meteen na de staatsgreep verdubbelde het stemmenaantal van de USPD van 2,3 miljoen tot 5 miljoen, vooral ten koste van de SPD. De KPD haalde 600.000 stemmen en vier verkozenen, waaronder Paul Levi en Clara Zetkin. Een ultralinkse groep scheurde zich van de KPD af om de KAPD te vormen. Het boek ‘De linkse stroming, een kinderziekte van het communisme’ door Lenin reageert onder meer op die KAPD.

De uitstraling van de Sovjet-Unie als alternatief had een effect op tal van linkse krachten. Op het congres van de Comintern in de zomer van 1920 waren er naast afgevaardigden van communistische partijen ook vertegenwoordigers van syndicalistische strekkingen (IWW uit de VS, CNT uit de Spaanse staat) en bredere partijen die zich aangetrokken voelden tot de Sovjet-Unie. De USPD was één van de belangrijkste dergelijke partijen. Een groot deel van de discussie over 21 voorwaarden tot lidmaatschap van de Comintern werd gevoerd in het licht van een mogelijke toetreding door de USPD. De voorwaarden legden een breuk op met reformisme en centrisme (dat marxistische revolutionaire taal spreekt, maar er een reformistische praktijk op nahoudt). Dit betekende een splitsing binnen de USPD die realiteit werd op het partijcongres in Halle in oktober 1920. Een meerderheid van de USPD stemde voor aansluiting bij de Comintern en fusie met de KPD, waardoor de verenigde communistische partij voortaan een massapartij met 400.000 leden was. Van de 81 parlementsleden trokken er evenwel slechts 22 naar de KPD, de rest bleef een ‘USPD’-fractie vormen en eindigde grotendeels opnieuw in de SPD.

Ook nu nog bleef de KPD qua samenstelling een erg jonge partij. Het maakte het moeilijk om de objectieve situatie correct in te schatten. De fusie leidde tot een enorm enthousiasme in de KPD-rangen. Maar de internationale golf van revoluties na de Eerste Wereldoorlog kwam ongeveer op hetzelfde ogenblik tot een einde. Ook in Duitsland was de revolutionaire beweging na de Kapp-putsch uitgedoofd. De KPD-leiding probeerde echter om in maart 1921 op kunstmatige wijze een revolutionaire situatie te creëren. Deze zogenaamde ‘maartactie’ was gedoemd om te mislukken: er waren maximaal een half miljoen stakers. Een revolutionair momentum is niet iets met een aan- en uitknop waarbij een eenvoudige beslissing van de leiding volstaat om tot een omwenteling te komen. Het bepalen van een datum voor de opstand is vooral een politieke kwestie waarbij het succes ervan bepaald wordt door de stemming en het bewustzijn van de massa’s en de mate van hun vertrouwen in de revolutionaire leiders die het voortouw nemen in de opstand.

De voorbarige ‘maartactie’ was rampzalig voor de eengemaakte KPD die op repressie botste, 200.000 leden verloor en heel wat stakingsleiders in de gevangenis zag belanden. Tienduizenden communisten verloren hun job, waardoor de impact op de arbeidersbeweging een pak kleiner werd. In de leiding van de KPD stoof het eveneens. De partijcrisis trok de aandacht van Lenin die in een brief aan Paul Levi en Clara Zetkin schreef dat maartactie inderdaad prematuur was, maar dat het verkeerd was om ontslag te nemen en de strijd niet in de partij-instanties te voeren. Het kwam tot een breuk met Paul Levi die een publieke aanval op de partij en de Comintern inzette. In een latere bijeenkomst met vertegenwoordigers van de KPD zou Lenin zeggen: “In de plaats van de massa’s te mobiliseren rond defensieve eisen, om de aanvallen van de burgerij te stoppen en zo aan te tonen dat je het gelijk aan je kant hebt, vonden jullie de ‘theorie van het offensief’ uit, een absurde theorie die de politie en elke reactionair de kans biedt om jullie aan te wijzen als verantwoordelijken voor het geweld, waartegen ze zichzelf kunnen opwerpen als de verdedigers van het volk.”

Waar de KPD vervolgens de eenheidsfronttactiek toepaste – onder meer met het opzetten van actiecomités voor prijscontrole, werklozencomités en in massale betogingen tegen de dreiging van rechts geweld – kon de partij in 1922 opnieuw aan invloed en lidmaatschap winnen.

1923: van bezetting van de Ruhr tot algemene staking die premier ten val brengt

Begin 1923 kwam er een nieuw keerpunt: Franse en Belgische troepen gingen over tot de bezetting van het Ruhrgebied. Daarmee wilden ze de herstelbetalingen voor de Eerste Wereldoorlog afdwingen. Voor de Franse industrie was een directe toegang tot steenkool uit het Ruhrgebied bijzonder interessant. Het versterkte de positie van Frankrijk tegenover de Engelse concurrentie. De Duitse regering onder leiding van de ondernemer Cuno en president Ebert (SPD) riepen op tot “passief verzet.” Het was een oproep om niet met de bezetter mee te werken en de regering vroeg de arbeiders zelfs om tot “patriottische stakingen” over te gaan.

Er was een element van nationalisme en vooral van regeringssteun aan extreemrechtse groepen, maar het was toch vooral de honger en de woede tegen de prijsstijgingen die doorslaggevend waren voor de werkenden die eens te meer in actie kwamen. Dit was niet enkel het geval in het Ruhrgebied, maar in heel Duitsland. De inflatie scheerde hoge toppen: soms moesten prijzen uur per uur aangepast worden. Vakbonden verloren leden, stakerskassen waren niets meer waard, lonen van vakbondsorganisatoren konden niet uitbetaald worden, … Ondanks een terughoudendheid van de vakbonden en de KPD, waren er breed gesteunde spontane uitbarstingen van volkswoede en stakingen die regelmatig effectief loonsverhogingen afdwongen.

Het ‘patriottisme’ van de Duitse autoriteiten hield op zodra de winsten van de kapitalisten bedreigd waren of zodra een revolutionaire beweging dreigde te ontwikkelen. Het derven van winsten door het beleid van ‘passief verzet’ werd opgevangen door steenkool wel degelijk te ontginnen, deze vervolgens in beslag te laten nemen door de Fransen en daarvoor dan een schadeloosstelling te vragen. De Duitse autoriteiten boden de Franse bezetters zelfs aan om het Duitse leger in het Ruhrgebied toe te laten om ‘orde op zaken’ te stellen.

Stilaan kende het protest tegen de prijsstijgingen ook buiten het Ruhrgebied uitbreiding. Dit duurde even, het eerste effect van de forse prijsstijgingen was eerder verlammend. Maar tegen de zomer sloeg de verlamming over in massaprotest. Toen het parlement in augustus de werkzaamheden wilde hervatten, kwam de woede tot uitbarsting. Er waren bijeenkomsten van fabrieksraden om acties voor te bereiden. Onder de eisen: ontslag van de regering, invoering van een minimumloon en koppeling van de lonen aan de stijgende prijzen. De oproep tot een algemene staking kreeg breed gehoor, zelfs nadat premier Cuno effectief ontslag nam. Ook de glijdende loonschaal (koppeling van de lonen aan prijsstijgingen) werd afgedwongen. In de algemene staking waren 3,5 miljoen arbeiders betrokken.

De KPD speelde een grote rol in dat protest. De partij had sterk aan invloed gewonnen en vertegenwoordigde in verschillende sectoren een meerderheid van de werkenden. Het instrument bij uitstek daartoe was opnieuw de fabrieksraad met verkozen vertegenwoordigers van alle arbeiders. Ondanks de brede betrokkenheid in de algemene staking die de regering-Cuno ten val bracht, kwamen er geen oproepen van de KPD om de strijd verder te zetten en het momentum verder op te bouwen naar een revolutionair keerpunt. De dreiging van extreemrechts, versterkt door de nationalistische propaganda begin 1923 en de wanhoop onder zowel de door inflatie verpauperde middenklasse als lagen zoals werklozen, werd door de partijleiding rond Brandler overdreven. De KPD had het over de mogelijkheid van een contrarevolutie waartegen een defensieve benadering nodig was.

Het besef van het potentieel in de Cuno-staking kwam pas na het momentum van augustus. Er ontwikkelde een gevoel van euforie onder de partijleiders, zelfs de meest terughoudende. Er werd gestart aan voorbereidingen van een opstand. Maar de Cuno-staking had ook gevolgen op het regeringsbeleid. Cuno werd opgevolgd door Stresemann die op 26 september het einde van het passieve verzet in het Ruhrgebied aankondigde, wat tot enige stabiliteit leidde. Dat zorgde voor een nieuwe crisis met massale afdankingen: de snelle inflatie had voorheen de exportpositie van de Duitse bedrijven enorm versterkt. Nu dit dreigde weg te vallen, werden arbeiders afgedankt. Op korte termijn steeg de werkloosheidsgraad van 3,5% tot 28%.

De periode veranderde snel, maar de KPD-leiding was nog niet mee. Er werd een datum vooropgesteld voor de opstand: 9 november. Dit werd vervroegd naar 21 en 22 oktober. De voorbereiding was vooral technisch en niet zozeer politiek. In een snel veranderende objectieve situatie kan een benadering die op het ene moment correct is, dat op een volgend moment niet meer zijn. De augustusbeweging vormde ongetwijfeld een revolutionair momentum, maar in oktober was dit voorbij. In het kader van zijn analyse van het fascisme bekritiseerde Trotski eind jaren 1920 de politiek van de ondertussen stalinistisch geworden KPD: hij omschreef de partij als een orkest dat begrafenismuziek op een trouwfeest speelde en vice versa. De muziek op zich is niet verkeerd, maar het is niet aan elke gelegenheid aangepast. Timing is met andere woorden belangrijk.

De opstand werd afgeblazen, enkel in Hamburg kwam het nieuws hiervan te laat. Daar werd een bloedige nederlaag geleden, wat de demoralisatie nog versterkte. Het fiasco van 1923 en de daaropvolgende crisis in de KPD, aangevuld met de opkomst van de stalinistische bureaucratie in Rusland, had gevolgen voor de Duitse communistische partij. Het werd een volgzame stalinistische partij en de linkse oppositie die zich op de kritieken van Trotski op het stalinisme baseerde, werd uit de partij gezet.

Na het falen van de revolutionaire hoop: ruimte voor contrarevolutionaire wanhoop

De kortstondige periode van relatieve economische stabiliteit vanaf midden jaren 1920 kwam ten einde door de economische crisis vanaf 1929. Deze internationale crisis had ook in Duitsland verregaande gevolgen. Vanuit de regering bood de SPD geen enkel antwoord op de crisis en de dalende levensstandaard. De stalinistische KDP slaagde er niet in om een onderscheid te maken tussen de SPD-leiding en de vele arbeiders die deze partij als de hunne bleven beschouwen.

De KPD weigerde elk eenheidsfront met de arbeidersbasis van de SPD, alle andere stromingen binnen de arbeidersbeweging werden onverbiddelijk als ‘sociaal-fascistisch’ gebrandmerkt. Dat was onderdeel van de doctrine van de ‘Derde Periode’ (na de eerste periode van kapitalistische crisis tussen 1918 en 1924 en de tweede periode van stabiliteit van 1924 tot 1928) waarbij werd gedacht dat het kapitalisme ten val zou komen en de arbeidersklasse de macht zou grijpen. Het gevaar van de fascisten werd nu onderschat door de KPD.

In 1930 boekten de nazi’s een spectaculaire overwinning, ze gingen van 12 naar 107 parlementszetels en waren goed voor 18,25% van de stemmen. De SPD hield min of meer stand met 24,53% en de KPD groeide tot 13,13%. De KPD-leiding staarde zich blind op de eigen vooruitgang, maar het momentum was in handen van de nazi’s. Het feit dat de KPD haar rol van partij van de revolutionaire hoop niet waarmaakte, bood extra ruimte aan het fascisme “als massabeweging van contrarevolutionaire wanhoop.” In 1933 zou Hitler als kanselier aangesteld worden en begon de barbarij van het naziregime.

Voor een analyse van de opkomst van het fascisme, verwijzen we naar Trotski’s “Fascisme: wat het is en hoe te bestrijden.” Dat is een bundeling van teksten die in het Nederlands is uitgebracht door Marxisme.be.

Lessen uit de Duitse Revolutie

De gebeurtenissen tussen 1918 en 1923 toonden het potentieel om tot maatschappijverandering te komen: de Keizer werd van het toneel geveegd met de novemberrevolutie, de poging tot staatsgreep door Kapp botste op massastakingen en ook de regering van de ondernemer Cuno werd in 1923 weg gestaakt. Op vijf jaar tijd werden drie regeringen door massabewegingen van de macht verdreven. Het was mogelijk om met de werkenden en onderdrukten de samenleving zelf in handen te nemen. Als de massa’s actief aan politiek doen, ontstaat er een revolutionaire situatie. Vanuit het verzet tegen de oorlog en bijhorende ontbering tot de strijd tegen het gebrek aan herstel van de levensstandaard na de oorlog, ontstonden verschillende revolutionaire momenten in Duitsland. Het is opmerkelijk dat dit het geval was in een ontwikkeld kapitalistisch land met een grote traditie van arbeidersorganisaties. Bovendien was er gedurende een erg lange periode – vijf jaar – sprake van revolutionaire momenten. Het was de dreiging van revolutionaire omwentelingen die leidde tot belangrijke hervormingen zoals de invoering van algemeen stemrecht, de 8-urendag, uitroepen van de republiek, einde van de oorlog, …

De rol van de SPD die er alles aan deed om het kapitalisme en de burgerlijke orde in stand te houden, was een bijzonder groot obstakel voor de revolutie. Regeringen werden weg gestaakt, maar op het einde kwam er telkens een regering geleid door de SPD. Strijden tegen kapitalisten en de vertegenwoordigers van de kapitalisten wordt moeilijker als die vertegenwoordigers uit de eigen rangen en organisaties komen. Het toont de enorme flexibiliteit van het kapitalisme dat zonder verpinken beroep doet op de diensten van de leiding van de SPD, een partij die amper dertig jaar eerder nog illegaal was. De burgerij had lessen getrokken uit de Oktoberrevolutie in Rusland: er werden sneller verregaandere toegevingen gedaan en tactisch werd heel snel op de SPD gerekend. Zelfs de arbeidersraden werden tot op zekere hoogte gerecupereerd: de impact van de SPD werd gebruikt om een nationale bijeenkomst van arbeidersraden in 1918 te laten beslissen om de SPD-regering te steunen. Het droeg bij aan het ontmijnen van de dubbelmacht waardoor alle teugels in handen van de kapitalistische staat kwamen, met alle gevolgen van dien. De SPD ging daar zo ver in dat het groen licht gaf om de beste revolutionaire leiders een kopje kleiner te maken: Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht. Een revolutionaire beweging die geen einde maakt aan het kapitalistische staatsapparaat is niet in staat om de reactie een blijvende nederlaag toe te brengen. De ervaringen van 1917 in Rusland en eerder van de Parijse Commune uit 1871 hadden dit al aangetoond. De ervaring van de Novemberrevolutie levert er helaas een negatief bewijs van: als het niet gebeurt, wordt de revolutie neergeslagen.

Het gebrek aan voldoend sterk uitgebouwde revolutionaire leiding, nog vergroot door de moord op Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht, heeft een bijzonder nefaste rol gespeeld in de Duitse Revolutie. Het bestaan van de Bolsjewistische partij en de leiding door Lenin, Trotski en anderen in Rusland, vormde het grootste verschil met de politiek onervaren KPD in Duitsland. De opbouw van een revolutionaire partij is een werk van lange adem, van uitvoerige voorbereiding waarbij collectief ervaringen opgedaan worden en een leiding zich als een op elkaar ingespeelde ploeg kan vormen. Een vinger kan gemakkelijk gebroken worden, als de vingers zich aaneensluiten tot een vuist, wordt dit moeilijker. Maar dat volstaat nog niet om met de blote handen een plank te breken. Intensieve en langdurige oefening en concentratie maken het gevechtssporters mogelijk om planken en zelfs muren met hun handen te breken. Met de klassenstrijd is het niet anders: het vergt collectieve ervaring, oefening, inzicht in de eigen sterktes en zwaktes, wilskracht en concentratie om met de arbeidersklasse door de muur van het kapitalisme te breken.

De Spartacusbond en de KPD kenden een snelle groei, maar het ontbrak aan het marxistische kader om de partij en de beweging van revolutionair ongeduld te behoeden. Er waren uitstekende marxistische leiders als Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht, maar zij begonnen pas in de bijzonder moeilijke context van de Eerste Wereldoorlog aan de opbouw van een revolutionaire partij. Het belang van een revolutionaire massapartij is ongetwijfeld de belangrijkste les die uit de ervaring van de Duitse Revolutie naar voor komt.

Zo’n revolutionaire massapartij en bijhorende leiding moet bovendien voldoende flexibiliteit aan de dag leggen om nieuwe situaties in te schatten en de werking daarop af te stemmen. De benadering van de KPD tegenover de USPD, maar ook de SPD, was een essentiële kwestie. Het stelde de vraag naar een eenheidsfront: samenwerking gericht op gezamenlijke actie. Het doel van een eenheidsfront is niet om de politiek van de partij waarmee front gevormd wordt te rechtvaardigen of om meningsverschillen toe te dekken, maar wel om samen in actie te gaan. Doorheen actie kunnen conclusies getrokken worden en is het gemakkelijker om een wig te drijven tussen de arbeiders die nog illusies in de sociaaldemocratie hebben en de verraderlijke leiding van diezelfde sociaaldemocratie.

Het kapitalisme blijft een systeem dat gekenmerkt wordt door interne tegenstellingen die tot crisis leiden. De kloof tussen arm en rijk is vandaag bijzonder groot. De zoektocht naar steeds meer winsten blijft leiden tot spanningen tussen kapitalisten, maar ook tussen natiestaten en machtsblokken. Een nieuwe wereldoorlog waarin de belangrijkste kapitalistische machten elkaar op directe wijze bekampen, staat misschien niet meteen op de agenda. Maar een toename van conflicten waarin deze machten betrokken zijn en tegenover elkaar staan of handelsoorlogen, is wel aan de orde van de dag. Het ondermijnen van de levensstandaard van de meerderheid van de bevolking en vernietiging van de leefomgeving van de werkenden en hun gezinnen, tonen hoe het kapitalisme elementen van barbarij voortbrengt.

Dit leidt tot verwarring en een zoektocht naar alternatieven die niet rechtlijnig verloopt. Een jarenlange neoliberaal ideologisch offensief na de val van de stalinistische dictaturen in het Oostblok laat effecten na op het bewustzijn van bredere lagen. De verwerping van alle instanties van het establishment, een proces dat nog versneld is sinds de grote recessie van 2007/08, leidt tot een grote steun voor rechtse en allerhande populisten, maar ook tot een opkomst van nieuwe linkse krachten. Zeker in de VS is dit merkbaar met de groeiende interesse in socialisme.

De nood aan een revolutionaire partij die een programma van socialistische maatschappijverandering aanbiedt en dit doorheen de dagelijkse strijd op basis van overgangseisen populariseert en verder verfijnt rekening houdend met de eigenheid van elke nieuwe situatie, blijft bijzonder actueel. De Duitse Revolutie toonde de gevolgen van het ontbreken van een voldoende sterk uitgebouwde revolutionaire partij: het leidde tot nederlagen waarop zowel het fascisme als het stalinisme konden groeien. Het bracht barbarij voor miljoenen mensen. Wij halen inspiratie uit de vastberadenheid en de toewijding van voortrekkers als Rosa Luxemburg die er met een enorme wilskracht en opofferingsbereidheid alles aan deed om de keuze ‘Socialisme of barbarij’ in het voordeel van socialisme te laten uitvallen.

Dit jaar is er veel aandacht voor de Eerste Wereldoorlog. De omstandigheden waarin die oorlog ten einde kwam, genieten minder belangstelling. Meer nog: de Duitse Revolutie is amper bekend, terwijl in het proces van revolutie en contrarevolutie in Duitsland de krijtlijnen voor het verdere verloop van de 20e eeuw werden uitgezet. Hebben we er vandaag nog iets aan om terug te kijken naar die revolutie? Wij denken van wel: het potentieel van revolutie in een ontwikkeld kapitalistisch land in tijden van oorlog en crisis werd ermee aangetoond. De Duitse Revolutie was het resultaat van oorlogsmoeheid en versnelde het einde van de Wereldoorlog. Het falen om de revolutie door te trekken tot een socialistische breuk maakte dat het kapitalisme kon standhouden en Sovjet-Rusland geïsoleerd in de greep van een opkomende stalinistische bureaucratie bleef. Dit alles opende de weg voor het fascisme en de Tweede Wereldoorlog. Vandaag wordt wel eens verwezen naar de jaren 1930. Om die periode te begrijpen, zijn de lessen van de Duitse Revolutie essentieel. Hieronder enkele centrale elementen, voor een vollediger beeld verwijzen we naar het nieuwe boek van Marxisme.be: ‘1918-1923: revolutie in Duitsland’.

Oorlog en revolutie

Op 11 november vieren we de 100ste verjaardag van het einde van de Eerste Wereldoorlog. Vier jaar lang werd een slachting aangericht onder jonge soldaten uit heel de wereld. De oorlog zorgde voor vernieling en ellende. Het aanvankelijke enthousiasme voor de oorlog maakte al gauw plaats voor een groeiend ongenoegen ertegen. De uitzichtloosheid ervan leidde tot opstandige bewegingen. De ketting brak het eerst in zijn zwakste schakel: Rusland. Maar het revolutionair proces zal zich niet tot Rusland beperken: onder meer in Duitsland waren er vanaf januari 1918 steeds meer protestacties en stakingen. De oorlog bracht revolutie voort.

Zoals in elke revolutionaire beweging ontstonden nieuwe instrumenten om de strijd te organiseren. Er doken overal, tot in het bezette Brussel toe, arbeiders- en soldatenraden op. Onder druk van de revolutionaire beweging was de sociaaldemocratische SPD verplicht om de keizer af te zetten, de republiek uit te roepen en een reeks sociale hervormingen door te voeren. Dezelfde partij die in 1914 voor de oorlogskredieten stemde en daarmee het bankroet van de Tweede Internationale aankondigde, moest op 11 november de wapenstilstand afkondigen. De revolutie maakte een verderzetting van de oorlog onmogelijk. Veel arbeiders en soldaten zagen de SPD nog steeds als hun partij en hoopten dat de socialistische verandering door deze partij zou gerealiseerd worden. De SPD-leiding daarentegen had een ander project: met hervormingen van boven een verdere revolutionaire explosie van onderuit ondermijnen. De zwakke positie van de revolutionaire krachten maakte dat de SPD daar voorlopig mee wegkwam, ook al moest de partij veel moeite doen om nieuwe bewegingen de kop in te drukken. Dat is de reden waarom Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht, de revolutionaire voortrekkers in Duitsland, werden vermoord in januari 1919.

In oorlogen wordt het perspectief van revolutie en massabewegingen vaak niet gezien. Wie associeert Syrië of Afghanistan vandaag met de mogelijkheid van een revolutionaire beweging? Weinigen wellicht. Oorlog stelt niet automatisch de kwestie van revolutie. Maar het maakt de keuze wel duidelijker: de barbarij van (burger)oorlog verderzetten of stappen zetten naar een machtsovername door de meerderheid van de bevolking. De golf van opstanden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika in 2011 toonde het potentieel van massaprotest.

Overal ter wereld is er vandaag een roep naar verandering. In de VS is socialisme onder jongeren populairder dan kapitalisme. Hoe kunnen we breken met uitbuiting, onderdrukking en dus met het kapitalisme? De Duitse Revolutie biedt belangrijke lessen over het belang van eenheid in actie, een revolutionair programma en een socialistisch perspectief.

Revolutie en contrarevolutie

Het revolutionair proces tussen 1918 en 1923 kende verschillende ogenblikken waarop een socialistische maatschappijverandering mogelijk was. Deze werden niet benut, waardoor het kapitalisme kon standhouden en de prille Sovjet-Unie geïsoleerd bleef. Dit maakte de opgang van de stalinistische bureaucratie in Rusland mogelijk.

De poging van de rechterzijde om na het neerslaan van de revolutionaire bewegingen in 1919 zelf in het offensief te gaan met een staatsgreep onder leiding van Wolfgang Kapp, had een omgekeerd effect. De zweep van de contrarevolutie bracht het revolutionaire potentieel terug op het voorplan. Een algemene staking met 12 miljoen deelnemers legde het land plat: de coupplegers vonden zelfs geen drukkerij om de aankondiging van hun machtsgreep officieel bekend te maken. Deze immense stakingsbeweging – en later die in 1923 – stelde de kwestie van de macht. De leiding van de Communistische Partij (KPD) zag het momentum echter niet, of zag het pas toen het voorbij was.

Het gebrek aan een collectieve revolutionaire leiding met voldoende inplanting in de samenleving speelde een bijzonder nefaste rol. Dit werd nog vergroot door de moord op Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht. Het bestaan van de Bolsjewistische partij en de leiding door Lenin, Trotski en anderen in Rusland, vormde het grootste verschil met de politiek onervaren KPD in Duitsland. De opbouw van een revolutionaire partij is een werk van langere adem, van uitvoerige voorbereiding waarbij collectief ervaringen opgedaan worden en een leiding zich als een op elkaar ingespeelde ploeg kan vormen. Een vinger kan gemakkelijk gebroken worden; als de vingers zich aaneensluiten tot een vuist, wordt dit moeilijker. Maar dat volstaat nog niet om met de blote handen een plank te breken. Intensieve en langdurige oefening en concentratie maken het gevechtssporters mogelijk om planken en zelfs muren met hun handen te breken. Met de klassenstrijd is het niet anders: het vergt collectieve ervaring, oefening, inzicht in de eigen sterktes en zwaktes, wilskracht en concentratie om met de arbeidersklasse door de muur van het kapitalisme te breken.

De nederlaag in Duitsland legde de basis voor het fascisme en de Tweede Wereldoorlog. Begin jaren 1920 maakte het fascisme nog geen kans. Een poging tot putsch in Beieren eindigde op een fiasco voor Hitler. Na de recessie van 1929, en tegenover het verraad van de erg makke SPD-leiding en de fouten van de stalinistisch geworden KPD-leiding die in de ‘sociaalfascistische’ SPD een groter gevaar zag dan in de nazi’s, werd het wel mogelijk om de nazipartij uit te bouwen tot een massa-organisatie die tienduizenden op de been bracht. Het niet invullen van de hoop op revolutionaire verandering, opende de weg voor de contrarevolutionaire wanhoop. Vandaag kennen we net als in de jaren 1930 economische crisis en bijhorende politieke en sociale instabiliteit en onrust. Maar we komen niet uit een periode van fundamentele nederlagen van de arbeidersbeweging. De voorbije periode was er integendeel eerder één van neoliberale contrarevolutie waarbij nu strijdbewegingen ontwikkelen en de zoektocht naar een alternatief op het kapitalisme aangevat wordt. Het is in die zoektocht dat we ons de lessen van de Duitse Revolutie eigen moeten maken.

Belangrijkste momenten:

• 4 augustus 1914: begin van Eerste Wereldoorlog
• 1916: tegenstanders van de oorlog worden uit de SPD-fractie gezet en vormen een jaar later de USPD (Onafhankelijke Socialistische Partij van Duitsland)
• Januari 1918: stakingsgolf onder de slogan ‘Vrede, vrijheid en brood’.
• November 1918: na een muiterij in de marinebasis van Kiel verspreidt het protest zich. In tal van steden worden raden opgezet. De SPD-leiding ziet zich genoodzaakt om de republiek uit te roepen. De revolutie zet druk om vrede te sluiten en zo een einde te maken aan de Eerste Wereldoorlog.
• Januari 1919: bij acties in Berlijn tegen het afzetten van de linkse politiechef Eichhorn komt het tot een confrontatie met paramilitaire groepen die door de SPD-leiding ingezet worden. Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht worden op 15 januari vermoord.
• Maart 1920: de acties en bewegingen in 1919 worden één voor één de kop ingedrukt waarna de rechterzijde zich sterk genoeg voelt om een staatsgreep te plegen onder leiding van Wolfgang Kapp. Het lokt massaal protest uit: een algemene staking met 12 miljoen deelnemers. De staatsgreep mislukt, maar het potentieel van revolutie wordt niet gegrepen.
• Oktober 1920: de USPD sluit bij de Comintern aan waardoor er nu een massale communistische partij in Duitsland is. Die gaat in maart 1921 over tot het prematuur oproepen tot een gewapende opstand, wat mislukt en harde repressie meebrengt.
• Januari 1923: Franse en Belgische troepen trekken het Ruhr-gebied binnen omdat Duitsland de herstelbetalingen niet kan betalen. Er is massaal protest in het Ruhrgebied en vanaf juni ook daarbuiten, uit protest tegen de hyperinflatie.
• Augustus 1923: Berlijnse fabrieksraden beslissen tot een algemene staking voor het ontslag van de regering. De regering-Cuno neemt meteen ontslag, maar de stakingsgolf verspreidt zich verder. Het potentieel van een escalatie van de strijd wordt niet gegrepen. De regering neemt maatregelen om de inflatie in te dijken, ook al zorgt dit voor werkloosheid. Het revolutionaire momentum is voorbij.
• 1930: na jaren van relatieve stabiliteit tussen 1923 en 1929 volgt de crisis en de politieke instabiliteit met de eerste grote electorale doorbraak van de nazi’s.
• 1933: zonder veel tegenkanting kan Hitler de macht nemen en beginnen met zijn fascistisch beleid van het breken van de arbeidersbeweging.

Boekvoorstellingen

Marxisme.be bracht het boek ‘1918-1923: revolutie in Duitsland’ uit. Het gaat om een bundeling van teksten die het verloop schetsen van wat tussen de Eerste Wereldoorlog en de opkomst van het fascisme in Duitsland gebeurde. Een opmerkelijk hoofdstuk handelt over de Brusselse soldatenraad van november 1918.

Op de Eerste Wereldoorlog en de opkomst van fascisme wordt slechts beperkt ingegaan. Over deze onderwerpen brachten we afzonderlijke boeken uit: ‘Een socialistische kijk op de grote oorlog’ en ‘Trotski over het fascisme.’

In november stellen we het boek over de Duitse Revolutie voor in Antwerpen (28 november), Gent (21 november), Brussel (21 november), Namen (7 november), Utrecht (3 november) en elders. Het boekt telt 154 pagina’s en kost 10 euro (+ 2 euro verzendingskosten).

In 1923 leidde de bezetting van het Ruhrgebied door Franse en Belgische troepen tot een diepe economische en politieke crisis in Duitsland. De revolutionaire omverwerping van het kapitalisme lag binnen handbereik.

Dossier door Wolfram Klein

Velen, zelfs ter linkerzijde, denken dat Duitsland en revolutie niet bij elkaar passen. De revolutie van 1848 is al lang geleden en was bovendien niet succesvol. De revolutie van 1918 wordt vaak gezien als een ongelukje veroorzaakt door de Eerste Wereldoorlog. Nog voor het begin van de oorlog analyseerden marxisten als Rosa Luxemburg dat de politieke en economische tegenstellingen in het land zo scherp waren, dat een prérevolutionaire situatie op de agenda stond. De oorlog was voor de heersende klasse ook een vlucht uit de binnenlandse politieke tegenstellingen. De revolutie eindigde evenmin met de verkiezing van het nationaal parlement in januari 1919. Tot 1920 waren er revolutionaire bewegingen, met onder meer de algemene staking in maart 1920 tegen de staatsgreep door Kapp. Bij het verzet tegen die reactionaire staatsgreep werd een rood leger in de Ruhr opgezet met 50.000 bewapende arbeiders. Deze revolutionaire golf kwam nog niet ten einde. In 1923 zorgde de bezetting van het Ruhrgebied voor een tweede golf.

Bezetting van de Ruhr

Op 11 januari 1923 vielen Franse (en Belgische) troepen het Ruhrgebied binnen. De officiële reden was dat Duitsland de herstelbetalingen, die het na de nederlaag in de Eerste Wereldoorlog moest betalen, slechts gedeeltelijk had uitgevoerd. De echte reden was dat het Franse imperialisme onder premier Poincaré zijn heersende positie in Europa wilde consolideren, nadat deze positie was verworven door het Verdrag van Versailles in 1919.

De Duitse regering onder leiding van Wilhelm Cuno, een voormalige directeur van de scheepvaartmaatschappij HAPAG en verdediger van de belangen van het kapitaal, riep op tot “passief verzet.” Elke samenwerking met de Franse bezetters werd verboden, de herstelbetalingen werden stopgezet, productie en transport lagen grotendeels stil. Er waren terroristische acties door extreemrechtse militanten, deels met officiële steun. De Fransen reageerden met uitwijzingen, arrestaties en executies.

Alle partijen in het Duitse parlement steunden de regering, met uitzondering van de Communistische Partij (KPD). Die partij verwierp de bezetting van het Ruhrgebied en de volledige politiek van het Franse imperialisme dat zich na de Eerste Wereldoorlog opwierp als politieagent van het Europese continent. Niettemin bleef het Duitse kapitalisme voor hen de belangrijkste vijand en de Franse communisten waren de belangrijkste bondgenoot. “Versla Poincaré in de Ruhr en Cuno aan de Spree,” was een van de slogans. Vlak voor de invasie hield de KPD op 6 en 7 januari een conferentie in Essen met sprekers van andere partijen van de in 1919 opgezette Communistische Internationale (Comintern). Franse communisten verspreidden in het Ruhrgebied affiches die op de bezettingsmacht gericht waren en ze vormden afdelingen onder de soldaten die voor de bezetting werden ingezet. Er waren publicaties voor de soldaten en pamfletten in het Frans en het ‘Marokkaans’ (in het Arabisch – een aanzienlijk deel van de soldaten in de bezetting kwam uit de Franse kolonies in Noord-Afrika). De Franse en Duitse communistische pers rapporteerden over het tekort aan voedsel en de slechte huisvesting van de soldaten, alsook over de intimidaties door officieren. De Franse justitie klaagde de Franse deelnemers aan de conferentie van Essen aan wegens hoogverraad.

Al snel bleek de passieve weerstand een farce. Kapitalisten zijn bereid om in naam van het patriottisme arbeiders te offeren, maar niet om hun winsten op te geven. In de praktijk betekende dit dat de mijnen in het Ruhrgebied de kolen op grote hopen aflegden, waarna de Fransen de steenkool in beslag namen en wegvoerden. Vervolgens lieten de mijneigenaren zich schadeloosstellen voor de in beslag genomen steenkool. Het communistisch voorstel om de steenkool aan de bevolking te verkopen, werd afgewezen.

Tegenover de enorme druk op de arbeidersklasse en het voortdurende winstbejag van de werkgevers, nam het verzet van de massa’s tegen de bezetting toe. De woede richtte zich ook tegen de kapitalisten en de regering-Cuno, die de tienurendag terug wilde invoeren.

Stakingsgolf in het Ruhrgebied

De inflatie die in de Eerste Wereldoorlog begon, kende een spectaculaire groei na de oorlog. In januari 1923 explodeerde de inflatie. Voor een Brits Pond moest voortaan 50.000 tot 250.000 Mark betaald worden. Door ondersteunende acties voor de Mark (verkoop van goud en deviezen om de wisselkoers tegenover de Amerikaanse dollar op ongeveer 21.000 tegen 1 te houden) werd de inflatie-opstoot tijdelijk gestopt. Maar de publieke financiering van de ‘Ruhr-strijd’ met steun aan de bedrijven en betaling van lonen aan stakers of werkloze werknemers en ambtenaren, zorgde voor een terugkeer van de inflatie vanaf 18 april 1923. In juni moest al 500.000 Mark voor een Pond neergeteld worden. De Franse marxistische historicus Pierre Broué schreef daarover: “De geprivilegieerde arbeider, dat is diegene met werk, heeft twee dagen gemiddeld loon van een geschoolde arbeider nodig om een pond boter te kopen en vijf maandlonen voor een nieuw pak. De inflatie betekende echter geen ellende voor iedereen. De eigenaars van goud of buitenlandse deviezen streken fantastische winsten op. Industriëlen en ondernemers die bijna niets meer moesten uitgeven aan lonen en sociale bijdragen, konden hun prijzen verlagen en in het buitenland verkopen voor deviezen.” (Pierre Broué, Die Deutsche Revolution 1918-1923, Berlin, 1973).

In het Ruhrgebied was de stijging van de voedselprijzen bijzonder scherp. Op 16 mei begon in een kolenmijn nabij Dortmund een spontane staking voor loonsverhogingen. Enkele dagen later werd de staking al gevolgd door minstens 300.000 mijnwerkers en metaalarbeiders. Aangezien de Franse bezetters de Duitse politie uit het Ruhrgebied gezet had, zorgden op veel plaatsen “Proletarische Honderden” (waarin vaak communistische, sociaaldemocratische en partijloze arbeiders actief waren) voor de ordehandhaving. Franse soldaten begroetten de stakers in Bochum bijvoorbeeld met: “A bas Poincaré! A bas Stinnes!” (Weg met Poincaré, weg met Stinnes – Stinnes was eigenaar van een groot zakenimperium en gold als de eigenlijke heerser in Duitsland). De soldaten gaven hun machinegeweren aan de arbeiders, voor ze door de superieuren van de soldaten werden afgenomen. De patriottische Duitse regering vroeg de Franse ‘erfvijand’ toestemming om de stakingsbeweging in het Ruhrgebied militair te onderdrukken. Tenslotte had Duitsland Frankrijk ook gesteund in 1871 bij de afslachting van de Parijse Commune. De KPD, die de leiding van de beweging had genomen, vreesde een gemeenschappelijke onderdrukking doorheen Duitsland en Frankrijk. De partij riep op tot het einde van de stakingen nadat loonsverhogingen werden bekomen.

Kleinburgerij en nationalisme

De Russische Revolutie van 1917 leidde tot een overwinning door de alliantie tussen de arbeidersklasse en de kleinburgerij (voornamelijk de boeren). In Duitsland speelde de tegenstelling tussen de landbouwers en de grootgrondbezitters niet zo’n centrale rol als in Rusland. De SPD had al lang voor de Eerste Wereldoorlog de belangen van de arbeidersklasse in het kader van het kapitalisme verdedigd. Maar de kleinburgerij werd grotendeels overgelaten aan nationalisten en militaristen die zich onder meer in veteranenclubs organiseerden.

Het kleinburgerlijke nationalisme kreeg met de nederlaag in de Eerste Wereldoorlog een koude douche over zich. Veel kleinburgers steunden de revolutie van 1918-19. Maar op de hoop volgde een bittere teleurstelling. De inflatie deed het spaargeld van de middenlagen wegsmelten. De lonen van de ‘nieuwe middenlagen’ onder de werknemers die zich nauwelijks als deel van de arbeidersklasse zagen, daalde tot hongerniveau. Delen van de kleinburgerij ontwikkelden een waanzinnige haat tegen de Fransen (die de overwinning in de Wereldoorlog gebruikten om zware herstelbetalingen af te dwingen met het Verdrag van Versailles), de arbeidersbeweging en de “Joden” (die er door de nationalisten van beschuldigd werden om met de “dolkstoot” van de Novemberrevolutie het “op het terrein ongeslagen” leger in de rug aangevallen te hebben en die vereenzelvigd werden met de gehate Weimar-republiek).

Om de in 1918 begonnen revolutie in Duitsland tot een succesvol einde te brengen door het kapitalisme omver te werpen, had de KPD niet alleen de meerderheid van de arbeidersklasse achter zich moeten krijgen maar ook de steun van delen van de kleinburgerij, of deze toch minstens deels moeten neutraliseren. De KPD stelde terecht dat de haat tegen de Fransen een uitdrukking was van de sociale verarming van de middenklasse door de oorlog en de naoorlogse periode. De partij probeerde deze haat om te buigen door nadruk te leggen op de klassentegenstellingen tussen de Franse arbeiders en boeren enerzijds en de Franse kapitalisten anderzijds. Tegelijk werden ook bewijzen gepubliceerd van samenwerking tussen Franse en Duitse kapitalisten.

Fouten van de KPD

De KDP maakte echter een fout door soms geen onderscheid te maken tussen landen die door het imperialisme onderdrukt worden (zoals kolonies) en het verslagen Duitse imperialisme. Het was evenmin correct om de Duitse heersende klasse een capitulatie tegenover Frankrijk te verwijten. Achteraf bekeken is het duidelijk dat de heersende klasse gemanoeuvreerd heeft: ze gebruikte de grondwet van Weimar en liet de SPD tot in 1930 meeregeren, dan stopte immers de in het Verdrag van Versailles vastgelegde bezetting van het Rijnland. In 1933 bracht ze Hitler aan de macht om de arbeidersbeweging te verpletteren, te herbewapenen en een nieuwe wereldoorlog voor te bereiden. Er werd pas afstand genomen van Hitler toen duidelijk werd dat Duitsland de Tweede Wereldoorlog zouden verliezen.

De KPD kon de nationalistische kleinburgerij geen wraakoorlog tegen Frankrijk beloven. De partij verklaarde terecht dat een revolutionaire Duitse arbeidersregering de verplichtingen van het Verdrag van Versailles zou nakomen, maar het geld hiervoor bij de rijken zou zoeken in plaats van bij de werkenden. Er waren in Duitsland niet alleen oorlogszuchtige nationalisten, maar ook miljoenen werkenden en kleinburgers die zich de horror van de Eerste Wereldoorlog herinnerden en bang waren voor een nieuwe oorlog. In 1917 was vrede een van de meest mobiliserende eisen voor de Russische Revolutie. In 1923 wist de Duitse bevolking dat er na de Russische Revolutie een imperialistische militaire interventie met drie bloedige jaren van burgeroorlog was gevolgd. De angst voor een interventie en nieuwe oorlog schrikten af. Een geslaagde Duitse Revolutie zou nochtans de enige weg geweest zijn om de Tweede Wereldoorlog met zijn 60 miljoen doden te vermijden.

Waarschijnlijk zou het Franse imperialisme zich militair verzet hebben tegen een Duitse arbeidersrevolutie. De omverwerping van het kapitalisme in Duitsland zou de krachtsverhoudingen tussen kapitalisme en socialisme in Europa zo verstoord hebben, dat de kapitalisten uit de buurlanden alle registers in de strijd zouden opentrekken. Maar de stakingsgolf in het Ruhrgebied in mei toonde ook dat veel Franse soldaten sympathie hadden voor de Duitse arbeiders. Het moreel onder de Franse troepen en de stemming onder de Franse bevolking had het verschil kunnen maken tussen een militaire interventie tegen een Duitse arbeidersrevolutie en een “verdedigingsoorlog” tegen Duitse wraakacties. In 1918 waren de uit de Oekraïne teruggekeerde Duitse soldaten bij de felste strijders van de Duitse Novemberrevolutie. Een Franse militaire interventie tegen een Duitse arbeidersrevolutie had de revolutie in Duitsland niet gestopt, maar wellicht de Franse Revolutie een stuk dichterbij gebracht – en daarmee ook het einde van alles wat de terechte verontwaardiging over het Verdrag van Versailles teweegbracht.

De Russische revolutionair Leon Trotski stelde in een artikel van 30 juni 1923 voor om de communistische eis van een arbeidersregering (of een regering van arbeiders, landbouwers, …) te verbinden met die van de Verenigde Staten van Europa. Het Duitse imperialisme had in de Eerste Wereldoorlog geprobeerd om de steenkool van het Ruhrgebied te verbinden met het ijzererts uit Lotharingen, het Franse imperialisme probeerde hetzelfde met de bezetting van de Ruhr. In beide gevallen gebeurde dit met rampzalige gevolgen. De slogan van de Verenigde Staten van Europa brengt een revolutionaire oplossing voor het probleem dat het imperialisme niet kon oplossen (en ook voor het probleem van de herstelbetalingen). Helaas heeft de leiding van de Comintern deze eis pas in oktober opgenomen. In de agitatie van de KPD was dit evenmin aanwezig.

De pogingen om nationalistische kleinburgers over te winnen, waren weinig succesvol. In hun haat tegen de arbeidersbeweging en de “joden” zagen ze geen bondgenoot in de KPD met een aantal joodse voortrekkers, ook niet toen de partij de regering capitulatie voor het Franse imperialisme verweet. Wellicht gingen er voor elke overgewonnen ‘nationalist’ tien sociaaldemocratische arbeiders in de andere richting.

Ondanks dergelijke fouten waren de sociaaldemocratische verwijten dat de KPD met de fascisten samenwerkte goedkope demagogie. Bij alle pogingen om op de nationale verontwaardiging over de Ruhrbezetting in te spelen, eiste de KPD dat mogelijke bondgenoten zich tegen de fascisten uitspraken. Het was correct om de hand uit te steken naar voormalige fascisten die met het fascisme gebroken hadden. Er was geen alliantie met de fascisten, maar er werd geprobeerd om de fysieke strijd aan te vullen met een ideologische strijd. Hoe de KPD en de SPD zich tegenover het fascisme verhielden, werd in juli 1923 duidelijk: de KPD mobiliseerde voor een antifascistische actiedag op 29 juli. De Pruisische minister van Binnenlandse Zaken Severing (van de SPD!) verbood alle straatmanifestaties zodat de KPD zich grotendeels moest beperken tot meetings in zalen. De sterkte van de mobilisatie door de KPD en de verhitte sfeer blijkt uit de deelname aan deze antifascistische actiedag: volgens de KPD waren er 250.000 aanwezigen in Berlijn alleen (burgerlijke schattingen spreken van 160.000 tot 180.000), meer dan 100.000 in Saksen, meer dan 100.000 in Württemburg, …

De Cuno-staking

Vanaf juni 1923 waren er ook buiten het Ruhrgebied meer stakingen voor hogere lonen die aan de astronomisch stijgende prijzen aangepast waren. Daarbij werd ook gestaakt door arbeiders die voorheen niet vooraan in de strijd stonden, zo werd gestaakt door meer dan 100.000 landarbeiders in Silezië. In totaal waren er in 1923 meer dan 1,8 miljoen stakers en gingen meer dan 14 miljoen werkdagen verloren door stakingen. Dat was minder dan in 1922, toen er meer dan twee miljoen stakers waren met 29 miljoen verloren arbeidsdagen. Maar in de eerste maanden van 1923 waren er nauwelijks stakingen (door de stabilisering van de Mark en de na de Ruhrbezetting door de sociaaldemocratische vakbondsleiders uitgeroepen ‘wapenstilstand’). Bovendien was er een verbetering van de statistieken waardoor er minder dubbeltellingen waren. Tenslotte werd de algemene staking tegen de regering-Cuno blijkbaar niet meegeteld in de cijfers, terwijl in die staking 3,5 miljoen arbeiders het werk neerlegden.

Toen de Reichstag begin augustus uit zomerreces terugkeerde, trokken veel Berlijnse fabrieksdelegaties naar het parlementsgebouw om het aftreden van de regering te eisen. Op zaterdag 11 augustus kwamen de Berlijnse fabrieksraden bijeen. Omdat er 15.000 deelnemers waren, moesten ze zich over vier zalen verdelen. Ze eisten onder meer het onmiddellijke ontslag van de regering-Cuno, de invoering van een minimumloon en aanpassing van de lonen aan de stijgende prijzen. Daartoe zou ’s middags een algemene staking beginnen die tot dinsdagavond zou duren. Er werd een stakerscomité gevormd. De volgende ochtend werd beslist tot een algemene staking in heel Duitsland. Maar dezelfde avond nam Cuno ontslag en de volgende dag werd een nieuwe regering onder Stresemann gevormd, waarbij de SPD ook aan deze regering deelnam.

Buiten Berlijn hoorden veel arbeiders pas op maandag van de stakingsoproep waardoor ze pas op maandagavond of dinsdag in staking gingen. Maar ondertussen was de hoofdeis al afgedwongen. Zo kwam er een glijdende loonschaal waarbij de lonen aan de inflatie werden gekoppeld. In Berlijn werd het personeel van het openbaar vervoer en de drukkerijen uit de staking gehouden, zodat de trams reden, kranten verschenen en – last but not least – bankbiljetten werden gedrukt. Om een trage aftakeling van de beweging te voorkomen, besloten de Berlijnse fabrieksraden om de staking vanaf dinsdag niet verder uit te breiden. De KPD stond vooraan in de beweging, maar begreep niet dat de spontane beweging van onderuit na de omverwerping van de regering kon doorgaan tot de val van het kapitalisme.

Het eenheidsfront

De Cuno-staking had aangetoond hoe groot de invloed van de KPD in de arbeidersbeweging was geworden. De KPD had in de zomer van 1923 de SPD ingehaald en had duidelijk een meerderheidssteun onder de arbeidersklasse. Zelfs in het landelijke Mecklenburg-Strelitz (de enige deelstaat waar er toen verkiezingen waren) kon de KPD gelijke tred met de SPD houden. De groeiende steun was deels een gevolg van de sinds 1921 gevoerde eenheidsfrontpolitiek. Tegelijk ontstond er in de SPD voor het eerst sinds de Novemberrevolutie opnieuw een linkervleugel die tegen de partijleiding inging.

In december 1920 was de KPD door een fusie met de linkervleugel van de USPD uitgegroeid tot een massapartij met honderdduizenden leden. De leden barstten van de energie, maar helaas was de revolutionaire golf van na de Eerste Wereldoorlog voorbij. De KPD erkende dit niet en begon aan revolutionaire avonturen zoals de ‘Maartactie’ van 1921, een kunstmatig uitgeroepen opstand in centraal Duitsland die meteen onderdrukt werd. De partij werd daarvoor stevig op de vingers getikt door Lenin, Trotski en de leiding van de Communistische Internationale. Die stelden dat de KPD eerst de meerderheid van de arbeidersklasse voor zich moest winnen, vooraleer de kwestie van de macht op de agenda kon staan.

Daartoe werd overgegaan tot de eenheidsfrontpolitiek. Het kernidee daarvan is dat revolutionaire en reformistische arbeiders over de noodzaak van een revolutie wel van mening kunnen verschillen, maar dat dit geen hinderpaal mag zijn om samen te strijden tegen loonsverminderingen, slechte arbeidsvoorwaarden en fascistisch geweld. Als het correct toegepast wordt, biedt de eenheidsfrontmethode voor revolutionairen een win-win-situatie: als de reformistische partij- en vakbondsleiders een voorstel tot gezamenlijke strijd afwijzen, discrediteert dit hen onder de eigen leden die kritischer zullen worden en opener staan voor de communistische ideeën. Als de leiders het aanbod voor een eenheidsfront aannemen, leidt dit tot gunstige voorwaarden waarin de arbeiders stappen achteruit kunnen tegenhouden en zelfs verbeteringen afdwingen waardoor het zelfvertrouwen en de strijdvaardigheid toenemen. Doorheen elke stap van de strijd kunnen de arbeiders bovendien de praktijk van de communistische en de reformistische organisaties van dichtbij zien en tot het besef komen dat de revolutionairen de beste voorvechters van hervormingen zijn. Ook in dit geval kunnen reformistische arbeiders dichter tot de communistische partij getrokken worden. De politiek van het eenheidsfront was erop gericht om de KPD na de nederlaag van de maartactie in 1921 in de arbeidersklasse te verankeren.

Een groot probleem was dat de KPD diep verdeeld was. Er was een ‘linkse’ oppositie (geleid door Ruth Fischer, Ernst Thälmann en Arkadi Maslow) die vooral sterk stond in Berlijn, Hamburg en het Ruhrgebied. Die oppositie was in woorden ook voor het eenheidsfront, maar ze verdacht de partijleiding (rond kopstuk Heinrich Brandler) ervan dat deze eigenlijk de KPD terug met de SPD wilde verenigen. Een aantal cijfers vormen een indicatie vanwaar dit wantrouwen kwam: bij de parlementsverkiezingen van 1920 haalde de KPD 2 en de USPD 81 zetels. Op de partijdag van de USPD in Halle in oktober 1920 besloot een duidelijke meerderheid voor fusie met de KPD. Slechts 22 parlementsleden volgden deze beslissing, waardoor de eengemaakte communistische partij 24 zetels telde. De overige 59 bleven een USPD-fractie vormen. In de maanden na de maartactie van 1921 trad een meerderheid van de KPD-fractie toe tot een rechtse afsplitsing, de Kommunistische Arbeitsgemeinschaft (Communistische Arbeidsgemeenschap). Hierdoor bleven er nog 11 verkozenen in de KPD-fractie over. Na enkele overstappen werden dit er opnieuw 15. De meeste parlementsleden van de USPD en de KAG sloten tegen eind 1922 aan bij de SPD-fractie, die hierdoor van 113 naar 178 zetels groeide (waarmee het hoogste punt van de SPD-fractie in de Weimar republiek werd bereikt). In de partijleiding, de USPD-fracties in de deelstaatparlementen, de redacties van USPD-partijkranten, … waren er soortgelijke ontwikkelingen. Het is begrijpelijk dat er na deze ervaringen met de verkozen vertegenwoordigers onder de partijbasis wantrouwen heerste en er gevreesd werd dat de huidige leiding ook op weg was naar de SPD.

Bovendien maakte de partijleiding heel wat politieke fouten, die koren op de molen van de oppositie vormden. Zo waren er na de moord op minister van Buitenlandse Zaken Rathenau in juni 1922 massaprotesten. De KPD besloot terecht om aan die acties deel te nemen, maar slaagde er niet echt in om de eigen eisen offensief naar voren te brengen. Op de partijdag in Leipzig in januari 1923 was het motto van de leiding dat aansluiting moest gevonden worden bij de illusies en de vooroordelen van de arbeiders. De Comintern stelde dat deze formulering “ongetwijfeld verkeerd” was. De KPD moest veeleer aansluiting vinden bij de bekommernissen en belangen van de werkenden om de illusies in gemeenschappelijke strijd te overwinnen.

Aan de andere kant benadrukte de oppositie dat de SPD niet voor de belangen van de werkenden kon opkomen en dat het aanbod van een eenheidsfront dus enkel bedoeld kon zijn om de sociaaldemocratie te ontmaskeren. Met dergelijke opstelling gaf de oppositie de SPD-leiding het beste excuus om niet op een aanbod van een eenheidsfront met de KPD in te gaan en dergelijk aanbod af te doen als een goedkope truc. Het zou correcter en overtuigender geweest zijn om te verklaren dat de SPD-leiding zelfs als ze strijdt, de doelstellingen en methoden zodanig beperkt dat deze de strijd verzwakken.

Eenheidsfront-organisaties

Het eenheidsfront betekende niet alleen dat er afspraken gemaakt werden tussen de partijleidingen op verschillende niveaus, bijvoorbeeld voor gemeenschappelijke betogingen. Het betekende voor alles de medewerking van communisten aan door sociaaldemocraten gedomineerde vakbonden, fabrieksraden of coöperaties met daarbij een strijd voor de meerderheid. Hier wordt het succes van de eenheidsfrontpolitiek erg duidelijk. Bij de verkiezingen voor afgevaardigden in de metaalvakbond Deutschen Metallarbeiterverband (voorloper van IG Metall) in juli 1923 haalde de KPD in de meeste grote steden een meerderheid (en soms erg duidelijke meerderheden: in Berlijn bijvoorbeeld 54.000 stemmen tegenover 22.000 voor de SPD). De overheersende invloed van de KPD in de Berlijnse fabrieksradenbeweging was bepalend voor de Cuno-staking in augustus.

Tegelijk waren de vakbonden echter verzwakt door  de torenhoge inflatie. Met de sterk stijgende prijzen verloren collectieve overeenkomsten aan belang. De stakingskassen waren waardeloos. De lonen van voltijdse organisatoren vielen eveneens terug. Tussen de zomer van 1922 en die van 1923 verloren de vakbonden twee miljoen leden. De controle van het centrale vakbondsapparaat op de lokale en bedrijfsafdelingen nam af. Deze ontwikkeling heeft de crisis in de SPD verdiept. De KPD was echter in staat om zijn invloed in de vakbonden uit te breiden, comités over verschillende bedrijven heen op te zetten en nieuwe massaorganisaties op te zetten waarin communisten, sociaaldemocraten en partijloze arbeiders samenwerkten, met name de Comités van Toezicht en de Proletarische Verdedigingsorganisatie (PAO of nog de ‘Proletarische Honderden’). De Comités van Toezicht moesten handelaars onder druk zetten om de prijzen niet op onredelijke wijze op te voeren en om geen goederen achter te houden om de prijzen kunstmatig op te drijven.

Nadat de Comintern stelde dat een revolutionaire opstand in Duitsland op de agenda stond, kregen de Proletarische Honderden een groot belang. Dat blijkt ook uit de cijfers. Alleen al tussen midden mei en midden juli werden er 900 Honderden opgezet, 192 puur communistische en 712 gemengde. De helft van de leden waren communisten, 30 tot 35% partijloos, 15 tot 20% sociaaldemocratisch. De sociaaldemocraten waren actief in enkele organisaties die door hun eigen partijgenoot, de Pruisische minister van Binnenlandse Zaken Severing, op 12 mei 1923 verboden werden! De leden waren vooral vroegere soldaten uit de Eerste Wereldoorlog en tussen 25 en 30 jaar oud. Een belangrijk probleem van de ‘Proletarische Honderden’ was hun gebrekkige bewapening. Er zijn veel historische voorbeelden van revoluties die met de blote handen begonnen en waarbij pas in de strijd wapens werden verworven. Maar in Duitsland in 1923 hadden de revolutionaire arbeiders verschillende jaren van gewapende veldslagen met politie, leger, Freikorpser en andere contrarevolutionaire bendes achter zich. Weinigen waren bereid om zonder wapens te vechten.

Arbeidersregering

In 1922 lanceerde de Comintern de slogan van een ‘arbeidersregering’ als bekroning van de eenheidsfrontpolitiek. De sociaaldemocratische arbeiders werd aangeboden om niet alleen in het bedrijf en op straat samen te vechten, maar ook om samen een regering te vormen – op voorwaarde dat de sociaaldemocraten (of toch delen ervan) bereid waren om met het kapitalisme te breken (de kapitalisten te onteigenen, het kapitalistisch staatsapparaat te ontwapenen, de arbeiders te bewapenen, …).

Ook rond deze slogan waren de meningen verdeeld in de KPD. De oppositie beschuldigde de partijleiding ervan een coalitieregering te willen vormen in het kader van een burgerlijke staat en dit op basis van de Weimar-grondwet. De partijdag in Leipzig besloot dat een arbeidersregering “op basis van de bestaande middelen van de burgerlijke staat de strijd zou voeren,” wat het wantrouwen uiteraard versterkte. De Comintern wees deze formulering terecht af en verklaarde dat een arbeidersregering wel kan uitgaan van de bestaande burgerlijke instellingen, maar zodra deze regering met de doorvoering van haar programma begint, met de middelen van de burgerlijke staat moet breken om eigen machtsmiddelen uit te bouwen.

De oppositie wilde de slogan van een arbeidersregering enkel als pseudoniem voor de ‘dictatuur van het proletariaat’ (vandaag doet deze term vaak aan stalinistische dictaturen denken, maar toen werd daar gewoon de heerschappij van de werkenden onder verstaan. Een hedendaagse vertaling van die term zou dus eerder ‘arbeidersdemocratie’ zijn, waarbij de arbeidersklasse op basis van democratische structuren de staatsmacht opneemt.) De pseudoniem-interpretatie zorgde ervoor dat Comintern-voorzitter Zinovjev op het Vierde Wereldcongres van de Comintern in 1922 de slogan van een arbeidersregering goedkeurde, maar niet instemde met het idee van een arbeidersregering als een mogelijk tussenstadium van de revolutie.

KPD bereidt zich voor op beslissende strijd

De leiders van de Comintern begrepen pas na de algemene staking tegen Cuno dat er zich in Duitsland een objectieve revolutionaire situatie aan het ontwikkelen was. Leidinggevende leden van de KPD en de Comintern bespraken in Moskou wat de situatie was en hoe het vooruit kon. De terughoudende partijleider Heinrich Brandler was ervan overtuigd dat er een rijpe revolutionaire situatie was. Trotski riep op tot een zorgvuldige voorbereiding en waarschuwde voor een “vroeggeboorte in de achtste maand.” Anderen lieten zich meeslepen door euforie en dachten dat de overwinning al zo goed als zeker was. De leiding van de KPD vertrok van de verkeerde veronderstelling dat de crisis in de volgende maanden enkel groter zou worden en dat de objectieve voorwaarden voor een revolutie steeds beter zouden worden. In de praktijk waren de voorwaarden het beste in augustus. Op 26 september maakte de regering-Stresemann een einde aan het passieve verzet in het Ruhrgebied en begon de munt te stabiliseren. Dit betekende niet het einde van de ellende voor de werkenden, maar deze nam andere vormen aan. In de periode van sterke inflatie groeide de Duitse economie omdat ze in staat was om producten op de wereldmarkt te brengen die aan hongerlonen gemaakt waren. Nu leidde de stabilisatie van de munt tot een zware economische crisis. Er waren massale afdankingen, in de enkele maanden tussen juli en december 1923 nam de werkloosheid van 3,5% tot 28,2% toe. In de fabrieken mengde de angst voor afdankingen (die natuurlijk de politiek actieve arbeiders in het bijzonder troffen) zich met de hoop dat er na de overgangsperiode toch een uitweg op kapitalistische basis zou volgen. Er was dus eigenlijk maar een kort tijdsbestek waarin een revolutie in Duitsland mogelijk was geweest. In die korte periode had de KPD een fundamentele koerswijziging moeten doorvoeren.

In Saksen, waar de linkervleugel binnen de SPD een meerderheid had, was er al enkele maanden een door de KPD gesteunde SPD-minderheidsregering. Daar werd bediscussieerd of de gedoogsteun aan de regering zou opgezegd worden aangezien ook in Saksen de politie op betogende arbeiders schoot. De KPD- en Comintern-vertegenwoordigers waren het er echter over eens dat de KPD aan de SPD moest voorstellen om samen een arbeidersregering te vormen.

Beieren was het laboratorium van de fascistische krachten. Het ging niet alleen om de nazi’s, maar ook alle mogelijke soorten monarchisten, militaristen, rechtse paramilitairen (Freikorps), … die de Weimar Republiek wilden vervangen door een reactionaire dictatuur. De nazi’s in de enge zin van de term werden toen doorgaans “Völkische” genoemd. De KPD verwachtte dat de fascisten naar het voorbeeld van Mussolini’s ‘Mars op Rome’ in het voorjaar naar Berlijn zouden marcheren om een rechtse dictatuur te vestigen.

Arbeidersregeringen in Saksen en Thüringen

De KPD zou in de regeringen van Saksen en Thüringen treden om van die deelstaten rode bolwerken tegen de fascistische mars te maken. In de verdediging tegen het fascisme zou dan de omverwerping van het kapitalisme gerealiseerd worden. Op aandringen van Trotski werd een referentiedatum naar voren geschoven voor de opstand: op 9 november moest een congres van fabrieksraden bijeenkomen om de nodige beslissingen te nemen.

Dit plan mislukte volkomen. Er werd een coalitieregering gevormd in Saksen, waarbij het regeerakkoord voorzag in de bewapening van 50.000 tot 60.000 arbeiders. Maar in de praktijk ging de regeringsvorming niet gepaard met een mobilisatie en bewapening van de massa’s. Delen van de arbeidersklasse waren zelfs verbaasd dat de KPD nu in een coalitie met de sociaaldemocratie stapte en zagen dit niet als een opstap naar een revolutionair offensief. In de plaats daarvan ging de contrarevolutie in het offensief.

Eerder al, op 26 september, had de regering officieel het passieve verzet in het Ruhrgebied opgegeven en de noodtoestand uitgeroepen. Het initiatief voor geweld en repressie ging hierdoor over op de minister van Reichswehr, Gessler, en de leiding van de Reichswehr. Generaal Müller was de hoogste commandant in Saksen en nam het opperbevel over. Op 29 september kondigde hij een “versterkte staat van beleg” aan. Op 5 oktober verbood hij alle communistische publicaties in Saksen. Toen de KPD op 10 oktober in de regering van Saksen trad, had deze amper bevoegdheden. Op 13 oktober verbood Müller de Proletarische Honderden en plaatste hij de politie onder zijn bevel. Op 16 oktober werd ook in Thüringen een arbeidersregering opgezet. Enkele dagen later kondigde de nationale regering de ‘Rijksexecutie’ aan (het opleggen van de nationale macht in een deelstaat) tegen Saksen. De SPD maakte zijn leden wijs dat de komst van de Reichswehr in Saksen nodig was om de Beierse contrarevolutie van antwoord te dienen. In de praktijk besloten SPD-voorzitter Ebert en de nationale regering (geleid door de SPD) om de regionaal verkozen SPD-regering aan de kant te schuiven.

Chemnitz en Hamburg

Gezien deze escalatie wilde de KPD de datum voor de opstand vervroegen. Een toevallig op 21 oktober gepland congres van arbeidersorganisaties in Chemnitz moest beslissen tot een algemene staking die het startsignaal voor de opstand zou worden. Als de SPD-afgevaardigden met vertrek uit het congres dreigden, zou de KPD zich onthouden. De partijleiding ging er op dat ogenblik nog van uit dat de objectieve voorwaarden voor een revolutie in de komende weken sterker zouden worden en dat binnen enkele weken of maanden een revolutie met amper slachtoffers mogelijk zou zijn.

Enkel in Hamburg begon op 22 oktober een opstand die na twee dagen afgebroken werd. Er zijn verschillende theorieën over hoe dit gebeurde – de meeste gaan ervan uit dat de Hamburgse afdeling van de KPD gewoon niet tijdig geïnformeerd werd. Het is interessant om naar de Hamburgse ervaring te kijken: van de zowat 14.000 KPD-leden in de stad namen slechts enkele honderden deel aan de gewapende strijd. Daarnaast waren er ongeveer 1.000 mannen en vrouwen die barricades opwierpen, medische posten voor de strijders opzetten en informatie over de politieacties verspreidden. Er zijn bewijzen van een breed gedragen sympathie voor de opstandelingen, ook in de middenklasse. Het geeft aan dat de reden voor de beperkte deelname aan de opstand het gevolg was van een gebrek aan bereidheid om een strijd op leven en dood te voeren zonder veel wapens en in een lokaal isolement. Het was echter geen afwijzen van de revolutie op zich.

Maar het was een fout om in het najaar van 1923 naast de technische voorbereiding van de strijd de politieke voorbereiding te verwaarlozen. De KPD wilde alle krachten sparen voor de finale strijd, waardoor de reactie in het offensief kon gaan zonder dat de arbeiders ook maar een noemenswaardig protest hiertegen organiseerden. Ondertussen werden de democratische rechten van de arbeiders aan banden gelegd.

De nederlaag in Hamburg leidde tot demoralisatie. Daar bovenop kwam de toenemende werkloosheid die de strijdbaarheid beperkte. In plaats van voor de revolutie te strijden, slikten de massa’s een verlenging van de arbeidstijd van 8 tot 10 uur per dag zonder enig verzet.

Historisch keerpunt

De Duitse nederlaag had een grote impact op de Sovjet-Unie. De revolutionaire ontwikkelingen in Duitsland hadden daar de hoop gevestigd om het eigen isolement te doorbreken. De grondstoffen en landbouwproducten uit de Sovjet-Unie en de Duitse industrie zouden elkaar perfect aangevuld hebben. De ontwikkeling naar het socialisme zou internationaal moeilijk te stoppen zijn. De teleurstelling van de arbeiders door het uitblijven van de Duitse Revolutie was een belangrijke stap in de versterking van de bureaucratie rond Stalin. Als in oktober 1923 het kapitalisme in Duitsland omvergeworpen was, dan zou dit niet alleen de ontwikkeling van het Duitse fascisme in de kiem gesmoord hebben, maar ook die van het stalinisme. Anders gezegd: de mensheid had geen Tweede Wereldoorlog gekend en zou reeds lange tijd onder het socialisme leven. De namen van Hitler en Stalin zouden enkel door professionele historici gekend zijn. Er zijn weinig gebeurtenissen in de geschiedenis met zulke verregaande gevolgen als het uitblijven van deze revolutie.

In november 1918 begon de Duitse Revolutie. Het vond plaats in wat het meest geïndustrialiseerde land ter wereld was, met ook de sterkste arbeidersklasse. Vlak na de Russische Revolutie van 1917 was er de mogelijkheid om de geschiedenis te veranderen. We bekijken deze revolutionaire gebeurtenissen en de relevantie ervan voor socialisten vandaag.

Dossier door Robert Bechert. Deze tekst verschijnt in een boek over de Duitse Revolutie (1918-1923) dat in september uitkomt. 

In de winter van 1918 kwam het regime van de Duitse keizer ten val. De kwestie van ‘Weimar’, de geschiedenis en het lot van de eerste Duitse republiek die in 1918-23 ontstond, verdween nooit echt, ook niet na de Tweede Wereldoorlog. De bekende martelaren van het begin van de revolutie, Karl Liebknecht en zeker Rosa Luxemburg, zijn evenmin vergeten.

De media stellen het vaak voor alsof de economische ineenstorting van de jaren 1930 bijna rechtstreeks tot de overwinning van Hitler heeft geleid – soms wordt ook de hyperinflatie van 1923 naar voren gebracht als een reden voor het succes van de nazi’s. Zoals Leon Trotski als eerste opmerkte, was dit niet het geval. De onmiddellijke sleutelelementen die de triomf van Hitler bepaalden, waren de weigering van de leiding van de Sociaaldemocratische Partij (SPD) om te breken met het kapitalisme en, nadien, de ultralinkse opstelling van de leiding van de Communistische Internationale waardoor in de praktijk een eenheidsfront van arbeidersorganisaties tegen het fascisme werd verworpen.

Zoals bij de meeste pogingen om te misleiden, zit er een greintje waarheid in het idee dat de crisis van 1923 een van de redenen van het succes van Hitler was. Maar 1923 stond niet alleen bekend voor hyperinflatie. In essentie is het een verhaal van een gemiste kans. In 1923 was er het einde van de revolutie die in 1918 begon, een beweging waarin voor het eerst een meerderheid van de werkende klasse in een geïndustrialiseerd, imperialistisch land een revolutionaire marxistische partij in de vorm van de Duitse Communistische Partij (KPD) steunde.

Marxisten hadden Duitsland jarenlang gezien als een sleutelland, zowel omwille van de sterke door marxisten geleide arbeidersbeweging als omwille van de economische macht. Ondanks de nederlaag van Duitsland in de Eerste Wereldoorlog en de daarop volgende oorlogsherstellingen, was het nog steeds een beslissend land in Europa. Begin jaren 1920 was Berlijn de vierde grootste stad ter wereld en internationaal gezien de grootste industriële stad.

Toen de Duitse Revolutie in november 1918 begon, was dit bijna exact een jaar nadat de Bolsjewieken in Rusland aan de macht kwamen. Vladimir Lenin was bijzonder opgetogen. Zijn vrouw, Kroepskaja, schreef later dat Lenin “helemaal vervoerd was door het nieuws” en dat “de dagen van de eerste verjaardag van de Oktoberrevolutie de gelukkigste uit zijn leven waren.” Dit was niet enkel omwille van het omverwerpen van de Keizer en het waarschijnlijke einde van de Eerste Wereldoorlog, maar ook omdat Lenin, Trotski en de Bolsjewieken begrepen dat het uiteindelijke lot van de Russische Revolutie verbonden was met het succes van de socialistische revolutie in de rest van Europa, in het bijzonder Duitsland.

Toen de Duitse en Oostenrijks-Hongaarse revoluties begonnen, schreef Lenin naar de Sovjet-leiding dat “de Russische arbeiders de gebeurtenissen met grote aandacht en enthousiasme volgen. Nu zullen zelfs de meest blinde arbeiders in verschillende landen zien dat de Bolsjewieken het bij het rechte eind hadden toen ze hun hele tactiek baseerden op steun voor de wereldwijde arbeidersrevolutie.”

Zoals we echter weten, is de Duitse Revolutie niet gelukt. In plaats van een socialistische samenleving tot stand te brengen, ging het kapitalisme gewoon door. Deze mislukking leidde niet alleen tot de horror van het fascisme en de Tweede Wereldoorlog, het opende ook de weg naar de overwinning van het stalinisme in Rusland en, uiteindelijk, de volledige ondermijning van de verworvenheden van de Russische Revolutie.

Naast het historisch belang voor het verdere verloop van de 20^e eeuw, was de Duitse Revolutie van 1918-1923 ook belangrijk voor de lessen die marxisten er vandaag uit kunnen trekken. Het is tot op heden het enige voorbeeld van een revolutie in een modern geïndustrialiseerd land gedurende een periode van enkele jaren. Er zitten veel kwesties van programma, strategie en tactieken in vervat die ook van belang zullen zijn in de komende periode. Deze kwesties komen vooral neer op de vraag hoe een massale marxistische partij kan ontwikkelen, hoe deze de meerderheid van de werkende klasse voor zich kan winnen en uiteindelijk ook wat deze partij moet doen wanneer het deze positie heeft bekomen.

Het keerpunt

Naast de economische sterkte van Duitsland was een belangrijk element in deze revolutie de kracht van de arbeidersbeweging. Voor de oorlog van 1914-18 werd de SPD internationaal als een model gezien. Het was de leidinggevende partij van de Tweede Internationale, toen deze bestond uit partijen die zichzelf marxistisch noemden. De SPD stond vooraan in het opbouwen van massale arbeidersorganisatie die minstens formeel tot doel hadden om het kapitalisme omver te werpen. Pogingen om het doel van de partij formeel te beperken tot het hervormen van het kapitalisme, werden verworpen. Dit was onder meer het geval op het SPD-congres van 1901 waar ingegaan werd tegen de “revisionistische pogingen om de kwestie van de machtsverovering door strijd tegen onze vijanden te vervangen door een beleid van samenwerking met de bestaande orde.” De SPD kende een enorme groei. In 1890 kwam de SPD na 12 jaar uit de illegaliteit. Bij alle verkiezingen nam het aantal stemmen toe: tot 4,25 miljoen (34,7%) in 1912. Het ledenaantal piekte een jaar later op 1.085.900.

De revolutionaire erfenis van de SPD werd echter ondermijnd door een combinatie van illusies die voortkwamen uit de economische groei van die periode en, paradoxaal genoeg, ook door de snelle groei van de SPD zelf. De meeste leidinggevende lagen binnen de SPD en de vakbonden begonnen aan te nemen dat de vooruitgang bijna automatisch zou aanhouden tot de partij een meerderheid haalde en stapsgewijze hervormingen zou doorvoeren om het leven van de werkenden te verbeteren. Dit leidde uiteindelijk tot het in de praktijk opgeven van de verwachting dat het systeem kon geraakt worden door een crisis en ook het opgeven van een revolutionair perspectief. De meeste leiders dachten immers dat het kapitalisme in het algemeen een verdere gestage groei zou kennen.

Het uitbreken van de oorlog maakte het klaar en duidelijk dat de meerderheid van de SPD-leiding zich aan een pro-kapitalistisch standpunt had aangepast en zich in de toekomst zou keren tegen een socialistische revolutie. Dat was het belang van het keerpunt op 4 augustus 1914 toen de SPD voor steun aan de ‘eigen’ burgerij in de inter-imperialistische oorlog stemde. De mogelijkheid van een oorlog werd jarenlang besproken in de arbeidersbeweging, maar het was een grote schok dat de partijen van de Tweede Internationale in de meeste oorlogvoerende landen onmiddellijk beslisten om ‘hun eigen’ kant in de oorlog te steunen. De enige uitzonderingen waren Rusland, Servië en Bulgarije. Het feit dat de SPD de oorlog steunde, in tegenstelling tot het verzet van de partij tegen de door Pruisen geleide bezetting van Frankrijk in 1870, en de samenwerking met de regering, vormden een zware slag. De partij kon niet langer beweren dat ze revolutionair was. Het was een beslissende stap naar de integratie van de SPD-leiders in het kapitalistisch systeem en het opende de weg voor de contrarevolutionaire rol die ze speelden na 1918.

Groeiende anti-oorlogsstemming

De opstelling van de SPD-leiding was nochtans geen volkomen onverwachte slag bij heldere hemel. Voor 1914 was er al een scherpe politieke strijd in de partij. In die periode werd Rosa Luxemburg een leidinggevende tegenstander van het groeiende reformisme en de niet-revolutionaire tendensen in de partij. In 1914 was de SPD verdeeld in drie stromingen: de openlijke reformistische vleugel, het zogenaamde centrum (geleid door Karl Kautsky) en de radicalen (de marxistische linkerzijde) onder leiding van Luxemburg, Liebknecht en anderen. In tegenstelling tot de Bolsjewieken in hun strijd in de Russische sociaaldemocratie tussen 1903 en 1912 organiseerden Luxemburg en de marxistische vleugel geen coherente oppositie die stelselmatig voor zijn ideeën opkwam en steun uitbouwde. Dit droeg op tragische wijze bij tot de zwaktes bij het begin van de revolutie in 1918 en vervolgens tot de gemiste kansen en nederlagen.

Vanaf 1914 was er verzet tegen de oorlogsgezinde positie van de SPD-leiders. Heel wat activisten verdedigden de traditionele socialistische internationalistische positie die de partij voorheen had ingenomen. Ze stonden een tijdlang relatief geïsoleerd door de patriottische golf die aanvankelijk alle strijdende landen overspoelde en bovendien was er toenemende repressie door zowel de SPD-leiding als de militaire autoriteiten. De internationalisten waren bovendien niet sterk met elkaar verbonden in de zin van een gemeenschappelijk, duidelijk programma en bijhorende activiteiten. De anti-oorlogsvleugel van de SPD schrok door de nieuwe ervaring: bijna niemand had verwacht dat de SPD de oorlog zou steunen, in het ergste geval vreesden veel linkse SPD’ers dat de partijleiding zich ‘neutraal’ zou opstellen. Lenin weigerde aanvankelijk het nieuws van de SPD-steun voor de oorlogskredieten te geloven. Het gebrek aan politieke en organisatorische coherentie van de linkerzijde van de SPD maakte het echter moeilijker om te antwoorden.

Zodra duidelijk werd dat de oorlog niet van korte duur zou zijn, het nieuws van de vreselijke slachtpartijen in de loopgraven bekend raakte en er overal tekort aan voedsel was, begon het verzet tegen de oorlog toe te nemen. Het kwam relatief snel tot protest tegen zowel de oorlog als de gevolgen ervan, vooral op vlak van prijzen en de soms drastische tekorten aan voedselvoorzieningen. Het protest kwam tot uiting op straat, op de werkvloer en in het parlement. Tegen 1916 waren er stakingen rond de voedselbevoorrading en de lonen. Nadat het linkse anti-oorlogsparlementslid Karl Liebknecht op 1 mei was opgepakt, namen 55.000 mensen deel aan een proteststaking in Berlijn. In december 1914 was Liebknecht de eerste van de 110 parlementsleden van de SPD die tegen de oorlog stemde. Een jaar later stemden 20 verkozenen tegen en waren er 24 onthoudingen.

Het verzet tegen de oorlog werd gesterkt door de Russische Revolutie van 1917, zowel de Februarirevolutie waarmee het tsarisme omvergeworpen werd als de Bolsjewistische overwinning in de Oktoberrevolutie. Voor de Duitse arbeiders werd Rusland meteen een voorbeeld van omverwerping van de monarchie en vestiging van een republiek. Zeker de sovjets, de raden die opgezet werden door de Russische arbeiders, boeren en soldaten, werden een voorbeeld. De staking van ongeveer 300.000 arbeiders in april 1917, vooral in Leipzig, leidde tot het opzetten van de eerste arbeidersraden (“Räte”) in Duitsland. Behalve een toenemende radicalisering onder werkenden, was er ook groeiende onrust in het leger met mariniers die een geheime organisatie vormden. De uitstraling van de Russische Revolutie werd erg groot na de Oktoberrevolutie, toen de macht overging op de door de Bolsjewieken geleide sovjets. Een sleutelfactor hierin was het consistente beleid van de Bolsjewieken om zich tot de arbeiders in de rest van Europa te richten, en de Duitse arbeiders in het bijzonder, om het voorbeeld van de Russische arbeiders te volgen in het afdwingen van democratische rechten, het stoppen van de oorlog en het omverwerpen van het kapitalisme.

Tegen deze achtergrond waren de stakingen van januari 1918 in Duitsland nog groter. De slogan ‘Vrede, vrijheid en brood’ deed denken aan de Bolsjewistische slogan ‘Vrede, land, brood.’ In Berlijn staakten een half miljoen arbeiders gedurende vijf dagen uit protest tegen de annexatie-eisen van de Duitse regering in de vredesonderhandelingen met Sovjet-Rusland in Brest-Litovsk. De SPD-leiders stelden dat ze de economische eisen van de arbeiders steunden, maar pleitten er tegelijk voor dat een ‘overwinning’ in de wereldoorlog noodzakelijk was.

De linkerzijde organiseren

Bijna van bij het begin van de oorlog botste de anti-oorlogslinkerzijde op obstakels. Er was de impact van de verrassing, maar tegelijk was er ook repressie door de staat en door de SPD-leiding met censuur, militaire repressie, vervolging binnen de partij en een vastberaden poging om de oppositie het zwijgen op te leggen. De kwestie was welke lessen en conclusies uit dit keerpunt moesten getrokken worden nu de SPD omgevormd werd van een wapen om het kapitalisme omver te werpen tot een instrument dat het kapitalisme veilig wil stellen. Dit was een nieuwe ervaring voor de arbeidersbeweging. Er waren eerder voorbeelden van individuen die het idee van strijd voor een socialistische revolutie hadden opgegeven of verworpen om het kapitalisme openlijk te steunen, maar deze bocht door de overgrote meerderheid van de partijen van de Tweede Internationale was ongezien.

Er was nood aan een duidelijk programma en een benadering naar die arbeiders die de SPD nog steunden vanuit loyaliteit uit het verleden en hoop dat het toch een instrument tot verandering voor de werkende klasse kon worden, maar die niet volledig begrepen wat er aan de hand was met die omvorming van de SPD.

Het vroegere falen om de revolutionaire elementen binnen de SPD te organiseren, maakte het moeilijker om de nodige politieke en organisatorische conclusies te trekken. De publicatie van het ‘Junius pamflet’ door Rosa Luxemburg in februari 1916 had een grote impact op de tegen oorlog gekante linkerzijde in Duitsland. Lenin besprak het pamflet en stelde dat het “in het algemeen een schitterend marxistisch werk” was, maar hij voegde er aan toe dat het een beeld gaf van een “eenzame strijd” waarbij de Duitse linkerzijde, die in een semi-dictatuur moest werken, te lijden had onder het “gebrek aan een consistente illegale organisatie.”

In januari 1916 was er een bijeenkomst van aanhangers van ‘Die Internationale’, de krant die Luxemburg in 1915 mee had helpen opzetten. Die bijeenkomst bevestigde haar stellingen over de oorlog en richtte de ‘Gruppe Internationale’ op. Deze groep zou snel bekend worden als de Spartakisten, na een reeks ‘Spartacus brieven’ die vanaf 1916 werden uitgebracht.

Luxemburg was bang dat het opzetten van een onafhankelijke revolutionaire organisatie zou leiden tot isolement van de brede massa’s die nog steeds uitkeken naar de SPD (en nadien naar de USPD). Marxisten moeten vermijden dat er sectaire obstakels zijn tussen henzelf en brede lagen van de arbeidersklasse, maar zich niet organiseren is daar geen antwoord op. Zonder organisatie was er geen arena om ideeën en ervaringen te bespreken, voorstellen te formuleren en deze op een gecoördineerde wijze uit te voeren. Luxemburg reageerde tegen het feit dat de SPD een bureaucratische hindernis voor arbeidersstrijd was geworden. Ze dacht dat de arbeiders in strijd op spontane wijze de nodige politieke duidelijkheid en organisatie zouden ontwikkelen.

Uitsluitingen uit de SPD

De groeiende oppositie tegen de oorlog en de woede tegen wat terecht werd gezien als verraad door de SPD-leiders, kwam tot uiting in interne strijd binnen de SPD. De SPD-leiding ging over naar de kant van de heersende klasse, maar in de partij waren er nog veel aanhangers van de marxistische tradities en van verzet tegen de oorlog.

Deze spanningen kwamen ook tot uiting aan de top van de SPD, in de parlementaire fractie. Na minder dan twee jaar in de oorlog werden 20 dissidenten uit de parlementaire fractie gesloten. De verdeeldheid in de partij bleef toenemen. In april 1917 werd de splitsing geformaliseerd met de vestiging van een linkse anti-oorlogspartij: de Onafhankelijke Sociaaldemocratische Partij (USPD). Dit was een gevolg van de uitsluiting van de anti-oorlogsoppositie uit de SPD in januari van datzelfde jaar, nadat die oppositie een nationale conferentie had gehouden. De nieuwe partij nam tussen een kwart en een derde van de SPD-leden mee. De sterkte verschilde van regio tot regio: in Berlijn, Leipzig en vier andere gebieden ging de volledige regionale structuur van de SPD over naar de USPD. Ongeveer de helft van de leden van de nieuwe partij waren geconcentreerd in Berlijn, Leipzig en de regio Düsseldorf-Elberfeld.

Politiek gezien was de USPD erg gemengd. Het omvatte vertegenwoordigers van de vooroorlogse reformistische vleugel, zoals Edward Bernstein, die tegen de oorlog waren vanuit een pacifistisch oogpunt. Karl Kautsky, een leidinggevende vertegenwoordiger van de centrumvleugel voor de oorlog, sloot er zich ook bij aan. Tegelijk waren er in de USPD heel wat leden die in revolutionaire richting gingen. Dat was de reden waarom Luxemburg, Liebknecht en de ‘Gruppe Internationale’ erbij aansloten.

De situatie veranderde snel midden 1918. Het mislukken van het lente-offensief door het Duitse leger en de groeiende betrokkenheid van Amerikaanse troepen in Europa overtuigde de militaire leiding dat de oorlog niet kon gewonnen worden. Op 29 september vroeg de legerleiding aan de regering om vrede te sluiten. De legerleiding wilde de politieke verantwoordelijkheid voor de erkenning van de nederlaag in de oorlog niet nemen. Het wilde dit naar de parlementaire leiders doorschuiven en daarom werd de dictatoriale macht opgegeven. Voor het eerst werd een Duitse regering gevormd die formeel verantwoording aan het parlement moest afleggen in plaats van aan de Keizer. Midden oktober vroeg die regering de Amerikaanse president Woodrow Wilson om te onderhandelen over vrede. In een open breuk met zijn verleden leverde de SPD twee ministers (één van hen was ook vicevoorzitter van de vakbonden) in de kapitalistische coalitie onder leiding van prins Max von Baden.

Novemberrevolutie

De vonk die de revolutie in gang zette, was een muiterij in de marinebasis van Wilhemshaven die snel navolging vond in Kiel waar de mariniers weigerden om deel te nemen aan een laatste nutteloze strijd met de Britse marine. Het leidde in Kiel op 3 november tot een confrontatie waarbij zeven betogers omkwamen en vele anderen gewond raakten. De mariniers stuurden het nieuws hiervan rond in heel het land, waarop ook de revolutionaire opstand zich op enkele dagen tijd verspreidde. In tal van steden, dorpen en havens werden arbeiders-, soldaten-, en mariniersraden opgezet.

Het ging snel. Op 9 november riepen de SPD-leiders voorzichtig een republiek uit. Na het ontslag van von Baden werd SPD-leider Friedrich Ebert kanselier (premier). De SPD zocht wanhopig naar manieren om de situatie onder controle te krijgen. De partijleiding begreep de revolutionaire stemming en wilde de arbeiders en de opstandige basis sussen terwijl tegelijk het kapitalistische systeem werd verdergezet. De inmiddels door de SPD geleide regering probeerde zich revolutionair voor te doen en noemde zich ‘Rat der Volksbeauftragten’ (RdV – Raad van Volkscommissarissen), een expliciete verwijzing naar de Bolsjewistische regering in Sovjet Rusland. De naam was dan wel dezelfde, maar er was een fundamenteel verschil tussen de SPD-regering die het kapitalisme wilde redden en de Bolsjewistische regering die er internationaal een einde aan wilde maken.

De SPD probeerde op hetzelfde ogenblik de linkerzijde te neutraliseren door onder de slogan van ‘eenheid van de arbeidersklasse’ de USPD in de nieuwe regering te betrekken en drie Volkscommissarissen aan te bieden, hetzelfde aantal als de SPD. De SPD suggereerde zelfs dat Liebknecht, die pas uit de gevangenis was vrijgelaten, ‘welkom’ was in de regering. Terecht weigerde hij dit aanbod. De USPD-leiders hadden de illusie dat ze in de regering zouden treden om “de verworvenheden van de socialistische revolutie te beschermen.” In het beste geval was dit ‘wishful thinking’. De SPD-leiders hadden immers al duidelijk gemaakt dat ze wel socialistische frasen gebruikten, maar vooral tot doel hadden om het kapitalisme te redden door een herhaling van de Russische Oktoberrevolutie in Duitsland te vermijden.

Verraad door de SPD

De SPD-leiders hadden een bewuste politiek om een omverwerping van het kapitalisme te vermijden. Aan de vooravond van het aftreden van de Keizer, klaagde Ebert: “Als de keizer niet aftreedt, is een sociale revolutie onvermijdelijk. Ik wil dat niet, ik haat het als een zonde.” Het prestige van de SPD, die door veel Duitse arbeiders nog steeds gezien werd als ‘hun’ partij, werd gebruikt door de leiding om tijd te winnen voor de stabilisering van het kapitalisme. In sommige gebieden namen lokale SPD-leiders het initiatief om raden op te zetten. Ze deden dit om er zeker van te zijn dat zij de controle erover hadden. De revolutie bracht eisen voort zoals de ‘socialisatie’ (nationalisatie onder democratische controle). Om deze eis schijnbaar in te willigen, maar eigenlijk vooral om het op een zijspoor te zetten, besloot de RdV midden november om een comité op te zetten dat moest nagaan welke sectoren ‘rijp’ waren voor socialisatie. Het is overbodig om te zeggen dat hier niets van in huis kwam. Toen het eerste nationale congres van Arbeiders- en Soldatenraden in december begon, verklaarde Ebert dat “de winnende arbeidersklasse geen klassenbewind zal vestigen.”

De SPD-leiders hadden de lessen van de Russische Revolutie geleerd. Ze probeerden zo snel mogelijk de raden aan de kant te schuiven of de impact ervan te beperken. Op het nationale radencongres in december slaagde de SPD er met 344 tegen 98 stemmen in om de uitroeping van de socialistische republiek te verwerpen en in de plaats daarvan verkiezingen voor een nationaal parlement uit te roepen in januari met als duidelijk doel om een grondwet voor een kapitalistische republiek op te maken.

De revolutie ging echter snel, zeker in Berlijn en enkele andere regio’s. Delen van de arbeiders, soldaten en mariniers waren enkele weken na het begin van de revolutie gefrustreerd en kwaad omdat het oude regime en het kapitalistisch systeem niet volledig van de kaart geveegd werden. Begin november werd geschoten op linkse betogers in Berlijn. Begin december vielen 14 doden toen aanhangers van de regering op een revolutionair soldatenprotest schoten. Twee dagen later was er een aanval op het dagblad van de Spartakisten, ‘Die Rote Fahne’, en werd geprobeerd om Liebknecht te ontvoeren. Het leidde een dag erna tot een betoging met 150.000 deelnemers.

Deze radicalisering en groeiende steun voor de linkerzijde maakten dat de SPD stappen moest zetten om de controle te behouden. Op 24 december was er een aanval op de Volksmarinedivision (Divisie van de Volksmarine), een kracht die aanvankelijk naar Berlijn gestuurd werd om de SPD te beschermen maar steeds meer begon te radicaliseren. De divisie nam deel aan een betoging geleid door Spartakisten en hield SPD-leider Otto Wels vast. Daarop besloot de regering dat 80% van de troepen in de divisie ontslagen werden. De mariniers weigerden dit bevel uit te voeren, waarop de SPD andere militaire eenheden erop afstuurde. Dit leidde tot de zogenaamde ‘bloedige kerst’, toen de mariniers zich op succesvolle wijze verdedigden.

Het leidde tot een finale crisis in de coalitie van SPD en USPD. De Volkscommissarissen van de USPD namen op 29 december ontslag omwille van de ‘bloedige kerst’ en omwille van de weigering van de SPD om de ‘Punten van Hamburg’ uit te voeren, een programma dat de soldatenraden de macht moest geven zoals overeengekomen op het nationale radencongres. De USPD-commissarissen werden vervangen door drie SPD’ers, waaronder Gustav Noske, die verantwoordelijk werd voor het leger en de marine. Hij begon ook snel de militaire krachten van de contrarevolutie te organiseren: de Freikorpsen (veel van die Freikorpsen zouden in de jaren 1920 bij de nazi’s aansluiten.) Tegen eind 1918 begon de SPD eenheden van de Freikorpsen in de buurt van Berlijn in te zetten als voorbereiding op het neerslaan van de revolutie.

Vroege hoop en illusies

In zekere zin leken de eerste stadia van de Duitse Revolutie op die in Rusland, maar ontwikkelden ze aan een veel sneller ritme. De Novemberrevolutie bracht de raden effectief aan de macht in een aantal steden waaronder Hamburg. In Beieren werd een ‘radenrepubliek’ uitgeroepen. In Saksen was brachten de raden van Dresden, Leipzig en Chemnitz samen een manifest uit waarin stond dat het kapitalisme in elkaar gestort was en de arbeidersklasse de macht overnam. In sommige regio’s werden gewapende arbeiderseenheden opgezet om de revolutie te beschermen.

Revoluties worden gekenmerkt door het feit dat brede lagen van de bevolking actief op het toneel verschijnen. Dit was ook het geval in Duitsland. De arbeidersorganisaties groeiden bijzonder snel, deels omdat soldaten die van het front terugkwamen bij deze organisaties aansloten, maar vooral omdat brede lagen van de bevolking voor het eerst actief werden. Het aantal vakbondsleden nam toe van 2,8 miljoen in 1918 naar 7,3 miljoen een jaar later. De SPD groeide van 249.400 leden in maart 1918 tot meer dan 500.000 een jaar later. Het aantal leden van de linkse USPD steeg tussen november 1918 en februari 1919 van 100.000 tot 300.000.

Deze plotse groei zorgde ervoor dat de meer actieve, geradicaliseerde lagen een minderheid werden. De lagen die nu actief werden, hadden meer illusies en hoop in de SPD en de vakbondsleiders. Dit was ook het geval in de eerste dagen van de Russische Revolutie toen de Bolsjewieken, ook al waren ze voor Februari de grootste arbeiderspartij, een minderheid vormden in de sovjets terwijl de meerderheidssteun naar de Mensjewieken en de Sociaal-Revolutionairen ging. Een combinatie van de ervaringen van de werkenden en boeren, samen met het werk van de Bolsjewieken, zorgde ervoor dat ze de steun van de meerderheid konden verkrijgen en de Oktoberrevolutie konden doorvoeren.

De SPD-leiders wilden dit absoluut voorkomen. Ze deden er bewust alles aan om een succesvolle omverwerping van het kapitalisme te vermijden. Niet alleen de arbeidersbeweging leerde uit de Russische Revolutie, ook de contrarevolutie werd bewuster.

Onmiddellijk na november kende Duitsland een situatie van dubbelmacht. De revolutie had grote delen van het oude regime van de macht verdreven. Gedurende minstens enkele weken hadden de raden van arbeiders, soldaten en mariniers de reële macht in handen. Maar dit werd niet geconsolideerd en de SPD-leiders deden er samen met de kapitalisten alles aan om de raden te neutraliseren en een normale burgerlijke regering te herstellen. De SPD moest voorzicht handelen omdat de revolutionaire golf nog niet afgenomen was. Maar zoals dit in de meeste revoluties gebeurt, komt er een ogenblik waarop delen van de arbeiders het gevoel hebben dat de macht uit hun handen glipt en de kapitalistische orde opnieuw herstelt. In heel wat gevallen, zoals in de Julidagen in Rusland, kan dit leiden tot spontane pogingen om te vermijden dat de revolutie terugtrekt. De SPD-leiders probeerden de meer radicale arbeiders tot premature acties te provoceren – acties die prematuur waren omdat de massa’s van de werkenden nog niet dezelfde conclusies getrokken hadden.

In de Russische Revolutie begrepen de Bolsjewieken dit. Ze boden een leiding en strategie om te vermijden dat de meer vooruitgeschoven activisten zich zouden isoleren. Deze strategie was erop gericht om deze activisten in staat te stellen om de massa’s van de arbeiders en de armen te overtuigen van de acties die nodig waren om de revolutie te vervolledigen. In Duitsland echter was er geen kracht die dezelfde rol als de Bolsjewieken kon spelen.

Ongeduldig voor verandering

De Spartakusbond was pas midden november 1918 opgezet. De exacte sterkte ervan is niet duidelijk. Wellicht waren er ongeveer 10.000 aanhangers, maar bij de oprichting ervan waren er een paar duizend leden. De Spartakusbond groeide wel snel. Van bij het begin waren er binnen de Spartakisten en de bredere revolutionaire linkerzijde discussies over hoe zou gewerkt worden.

Van bij de oprichting van de USPD waren Luxemburg, Liebknecht en de Spartakisten betrokken bij deze nieuwe partij, terwijl ze tegelijk hun eigen groep en publicaties behielden. Dit ging zo door tijdens de revolutie met, bijvoorbeeld, een groot debat in Berlijn midden december over de vraag of de USPD in de coalitieregering moest blijven.

Tegelijk was er een debat over de vraag of de Spartakisten samen met anderen die niet in de USPD zaten, zoals de linkerzijde in Bremen, een Communistische Partij moesten opzetten. Luxemburg was ertoe geneigd om binnen de nog steeds groeiende USPD te blijven, minstens tot het volgende congres. Liebknecht en anderen wilden onmiddellijk een partij opzetten. Het was duidelijk dat er nood was aan een onafhankelijke revolutionaire partij. Het was ook belangrijk om aandacht te schenken aan wat er gebeurde binnen de snel radicaliserende USPD. In 1920 zou de Communistische Partij (KPD) een echte massakracht worden na een fusie met de meerderheid van de USPD.

Op dat ogenblik was er een groot ongeduld onder veel Duitse revolutionaire socialisten. Dit kwam door een aantal factoren, vooral de dringende nood om de Novemberrevolutie te vervolledigen en Sovjet Rusland te helpen door het kapitalisme in Duitsland omver te werpen. Daarnaast was er een enorme en groeiende haat tegen de SPD-leiders omwille van wat ze in de oorlog gedaan hadden, de rol die ze in de revolutie speelden en de toenemende bereidheid van de SPD-leiders om linkse oppositie bloedig de kop in te drukken.

Het was tegen deze achtergrond dat bij de oprichting van de KPD eind 1918 een meerderheid besliste om niet deel te nemen aan de parlementsverkiezingen. Luxemburg, Liebknecht en anderen waren het daar niet mee eens. Maar de meerderheid zag jammer genoeg niet dat er een grote steun zou zijn voor de eerste volledig democratische parlementsverkiezingen in de Duitse geschiedenis en dat het voor marxisten nodig was om de verkiezingen te gebruiken om hun standpunt aan de kiezers uit te leggen. De radicalisering in Berlijn en sommige andere regio’s leidde er tegelijk toe dat er een overschatting was van de steun voor een nieuwe revolutie om die van November te vervolledigen. Dit kwam bijvoorbeeld tot uiting toen enkele Spartakisten op kerstmis in Berlijn een krant uitbrachten die opriep tot de onmiddellijke omverwerping van de regering om deze te vervangen door “echte socialisten, dat is door communisten.”

Een kenmerk van de Duitse Revolutie was dat de ontwikkeling ervan aan verschillende ritmes gebeurde doorheen het land. In verschillende regio’s waren er pogingen door de arbeiders om de controle in eigen handen te nemen. Maar er was geen nationale kracht die in staat was om richting te geven aan deze pogingen en die ook kon oordelen wat de beste timing was en hoe bewust nationale steun kon uitgebouwd worden. De regering was te zwak om alle bewegingen op hetzelfde ogenblik neer te slaan, maar de contrarevolutie kon de verschillende ritmes gebruiken om stad per stad in Duitsland aan te pakken. Begin 1919 was Berlijn cruciaal, omdat de situatie van dubbelmacht daar nog niet opgelost was.

Provocatie in Berlijn

De SPD-regering besloot in december om een provocatie te organiseren in Berlijn. Er werden contrarevolutionaire Freikorps-troepen verzameld buiten de stad. De Berlijnse politiechef, het USPD-lid Emil Eichhorn, werd afgezet. De Berlijnse USPD, de organisatie van revolutionaire delegees en de KPD riepen op tot een massabetoging op 5 januari tegen het ontslag van Eichhorn. Het succes van dat protest overtuigde sommige leiders ervan dat het mogelijk was om de regering omver te werpen en er werd daartoe een Voorlopig Revolutionair Comité van de drie organisaties gevestigd. In dat comité stelde Liebknecht, ondersteund door de latere Oost-Duitse leider Wilhem Pieck, tegen de KPD-koers in dat het “mogelijk en nodig” was om de SPD-regering meteen omver te gooien. De volgende dag, op 6 januari, was er een nog grotere betoging met 500.000 deelnemers, waaronder veel gewapende betogers. Ze wachtten uren in de regen voordat de betoging ontbonden werd, maar het Revolutionair Comité was niet in staat om voorstellen te formuleren over wat er moest gebeuren.

De poging om de macht te grijpen, was prematuur en werd uitgelokt door de SPD-leiders. Die konden het voorstellen als een aanval op de regering, de meerderheid van het nationaal radencongres en de komende nationale parlementsverkiezingen. Het was wellicht zo dat er op de betoging van 5 januari provocateurs waren die ervoor pleitten om de SPD-kantoren en die van burgerlijke kranten te bezetten. Dat waren niet meteen de belangrijkste doelwitten voor een geslaagde revolutie, maar wel een gunstig terrein voor een reactie door de Freikorps-troepen. De revolutionaire arbeiders waren wellicht sterk genoeg om de macht in Berlijn over te nemen, maar dit was niet het geval in de rest van Duitsland waar er nog illusies en hoop in de SPD-regering bestonden. Zoals in andere Duitse steden in de daaropvolgende maanden bleek, zou een geslaagde opstand in Berlijn op dat ogenblik wellicht geïsoleerd gebleven zijn en de weg geopend hebben voor contrarevolutionaire aanvallen.

Op 8 januari begonnen de troepen van Noske aan hun offensief, politiek voorgesteld als een strijd tegen ‘terrorisme.’ In een verklaring stelde Noske dat hij, als verdediger van de geschiedenis van de SPD, “als arbeider de hoogste macht uitoefent in de socialistische republiek.” De realiteit was helemaal anders. Noske maakte geen grap toen hij vlak voor de strijd stelde: “Iemand moet de bloedhond zijn. Ik zal niet aarzelen om die verantwoordelijkheid op te nemen.” Noske hielp de Freikorps-troepen te organiseren als contrarevolutionaire kracht met als doel om de revolutie te onthoofden door de bekendste communisten, Luxemburg en Liebknecht, te vermoorden en de beweging te onderdrukken in de hoofdstad. Op 15 januari werden Liebknecht en Luxemburg vermoord door Freikorps-officieren. Dit was drie dagen na het einde van de gevechten.

De bloedige nederlaag was een zware slag voor de revolutie en de KPD in het bijzonder, maar het was niet het einde van de radicalisering van de Berlijnse arbeidersklasse. Het kwam tot uiting in de nationale parlementsverkiezingen amper een week na de onderdrukking van de ‘Spartakusopstand.’ De linkse USPD haalde 27,6% in Berlijn, tegenover 7,6% op nationaal vlak. De SPD haalde 36,4% in Berlijn (tegenover 37,9% op nationaal vlak).

De gevechten in Berlijn waren gestopt, maar er werd al meteen een radenrepubliek uitgeroepen in Bremen. Nadat het werk in Berlijn opgeknapt was, stuurde Noske de Freikorps-eenheden naar Bremen om de beweging daar te stoppen. Dit leidde tot massastakingen en gevechten in het Ruhr-gebied, Rijnland en Saksen, en begin maart een algemene staking en meer gevechten in Berlijn. Elders, zoals in Hamburg en Thüringen, was er eveneens een situatie die dicht bij een burgeroorlog aanleunde. De radenrepubliek van München was een van de laatste om te vallen. Dat gebeurde begin mei.

De Novemberrevolutie toonde de enorme kracht van de arbeidersklasse in een moderne samenleving. De Duitse arbeiders waren in staat om de virtuele militaire dictatuur die het land beheerste in de oorlog en het imperialistische regime omver te werpen. Er werden arbeiders- en soldatenraden opgezet doorheen het land, de politieke partijen en vakbonden groeiden bijzonder snel en eisten ‘socialisatie.’ Er was een mogelijkheid om de macht zelf over te nemen, maar dit botste op de SPD, de partij die oorspronkelijk opgezet was om het kapitalisme omver te werpen. Het Duitse kapitalisme kon in 1918 enkel overleven door de sociaaldemocratische leiders, die meteen een grote verantwoordelijkheid dragen voor het verdere verloop van de geschiedenis in de 20^e eeuw.

De kracht van de beweging was, ondanks de nederlaag in 1918-19, voldoende om te vermijden dat de contrarevolutie alle democratische rechten de kop indrukte. De contrarevolutie was gedwongen om een ‘democratische’ vorm aan te nemen, soms moest het zelfs een ‘socialistische’ fraseologie aannemen.

Het kapitalisme had de eerste ronde overleefd, maar de Duitse Revolutie was niet voorbij. Miljoenen arbeiders gingen naar links, zegden hun steun aan de SPD op en tegen eind 1920 was de KPD een echte massapartij. Het is echter tragisch dat de KPD na een reeks heldhaftige strijdbewegingen in 1923 effectief de steun van de meerderheid van de arbeiders genoot, maar de kans op een geslaagde revolutie liet voorbijgaan. De gevolgen hiervan waren rampzalig. In plaats van de wereld volledig te veranderen, was er de opkomst van het stalinisme en nadien de overwinning van Hitler en al wat deze ontwikkelingen met zich meebrachten voor de mensheid.