Het kapitalisme-debat: de geest is uit de fles. Deel 1: armoede

In de krant De Morgen kroop journalist Joel De Ceulaer begin februari in zijn pen om de weldaden van het kapitalistische systeem te verdedigen. In de VS bracht Bernie Sanders – hoewel hij steun gaf aan Biden en daarmee de sociale bewegingen en werkende klasse op een dwaalspoor zette – eveneens begin dit jaar een nieuw boek uit: “Waarom het OK is om boos te zijn op het kapitalisme”.

Dossier door Peter Delsing

Het winstsysteem met zijn vele, elkaar versterkende economische, milieu- en geopolitieke crisissen heeft zelf de voedingsbodem gecreëerd voor een hernieuwd debat over de zin en onzin van het eigen voortbestaan. De ideologen van de heersende elite erkennen in hun eigen bladen de intrede van een nieuw tijdperk van “multicrisissen” en “permacrisis” (permanente crisis). We denken dat het marxisme deze discussie – die niet meer zal verdwijnen, maar zal verdiepen – moet aangrijpen om fundamentale verandering te bepleiten. De materiële belangen van de werkende klasse en het behoud van het milieu vereisen, zo wordt steeds meer duidelijk, een breuk met dit falende systeem.

De Ceulaer bouwde zijn betoog in De Morgen op in twee artikels. Het eerste moest aantonen dat het neoliberale kapitalisme niet aan de basis ligt van een crisis van het mentale welzijn. (1) Als rode draad door De Ceulaers’ tekst loopt het idee dat “de welvaart” voor de grote meerderheid de laatste decennia nog toenam en slechts een minderheid arm is of reële problemen ervaart. We nemen aan dat hij daarmee verwijst naar België of andere ontwikkelde westerse landen.

In de neokoloniale wereld ligt de officiële armoede veel hoger dan in België, waar die in 2022 – volgens de laatste Europese armoede-indicator – ook al op 18% lag. (2) De schok van de inflatie maakt er het leven voor de middeninkomens in toenemende mate ondraaglijk. In Egypte ligt het aantal mensen dat arm is of financieel kwetsbaar op 60% volgens de Wereldbank. (3) In Libanon leeft volgens diezelfde Wereldbank meer dan 75% van de bevolking in armoede. (4) De huidige financiële crisis leidde er zelfs toe dat het spaargeld – doorgaans in dollar – er door de regering werd bevroren. In Tunesië dreigt er volgens de EU een “economische en sociale ineenstorting”. President Saied verwierp een IMF-lening die de afschaffing van subsidies inhield, omdat dit tot meer verarming zou leiden. (5) Dit zijn maar enkele voorbeelden van mensonterende condities die de basis zullen leggen voor nieuwe massale revoltes in de neokoloniale wereld – de landen die economisch worden gedomineerd door het westen, haar multinationals en financiële instellingen.

Journalisten als De Ceulaer en de wetenschapsfilosoof Maarten Boudry verwijzen – bijna als een mantra – dikwijls naar de “daling van de extreme armoede in de wereld” volgens de rapporten van de Wereldbank. Dit ter verdediging van hun geliefde wereldkapitalisme. Maar die daling is hoofdzakelijk – voor bijna 75% – terug te voeren tot de ontwikkeling van China als kapitalistische wereldmacht. (6) Een land dat veel later richting kapitalisme ontwikkelde en dus ook later dan het westerse kapitalisme op de grenzen van de winstgedreven kapitaalaccumulatie begint te botsen. Na 2008 greep de Chinese dictatuur naar schuldgedreven groei, voornamelijk in vastgoed, om kunstmatig het groeiritme aan te houden. Dit leidde tot een gigantische zeepbel op het vlak van woningen en infrastructuur. Vandaag staat China voor een langdurige tendens naar stagnatie, omwille van de schokken in de wereldeconomie waarvan het – via de export – sterk afhankelijk is en een tendens naar overaccumulatie van kapitaal, waarvan de jongerenwerkloosheid van 20% een uitdrukking is.

China bood zich sinds de jaren ’80 en ’90 aan als lageloonland, met een degelijke, onder het stalinisme opgebouwde infrastructuur en een verbod op onafhankelijke vakbonden. Dat klonk het internationale kapitaal als muziek in de oren. In de jaren 2010 begonnen de multinationals al meer uit te kijken naar lokale alternatieven, bv. in Vietnam, omdat de lonen in China bleven stijgen (met die stijgende lonen moesten wel duurdere, geprivatiseerde diensten worden betaald). De laatste jaren is er een terugval van de buitenlandse investeringen, onder impuls van de nieuwe Koude Oorlog tussen de VS en China en een proces van economische ontkoppeling.

In de westerse landen nam de armoede en financiële fragiliteit – het meer beperkte spaarvermogen – net toe sinds de langgerekte crisis van het kapitalisme in de jaren ’70. Jezelf vastklampen aan een uitzonderlijk en tijdelijk fenomeen – de omvorming van stalinistisch China naar een staatskapitalistisch model – dat niet representatief is voor een algemene trend naar groeivertraging en groeiende armoede in de dominante kapitalistische landen heet in de wetenschapsfilosofie “cherry picking”. In mensentaal: mensen een rad voor ogen draaien om zo gemakkelijker de fundamentele trends onder de mat te moffelen.

Dalende armoede op wereldvlak? Handleiding doorheen de propaganda van de rijkste 1% en hun media.

De verschuivende blik van de Wereldbank naar “extreme armoede” – in de plaats van wat het in de jaren ’80 nog definieerde als gewoon “armoede” – kan je enkel ideologisch noemen. Ze legde de lat om over te springen wel heel laag voor zichzelf, om een beleid van privatisering, vrije markten en minder sociale rechten te legitimeren. Critici wezen er reeds op dat de norm voor “extreme armoede” van de Wereldbank een pak onder de minimale voedselnormen ligt – en wat er qua inkomen mee zou overeenstemmen – voor een ontwikkeld land als de VS. Een drempel voor armoede op 1,90 dollar per dag – recent opgetrokken naar 2,15 dollar per dag – ligt absurd laag.

Een artikel van het Bretton Woods Project – een kritische waakhond vanuit NGO’s van het IMF en de Wereldbank – stelt dat, in 2011, er in de VS 5,04 dollar per dag nodig was om in een minimaal voedzaam dieet te voorzien. Terwijl de norm voor “extreme armoede” van de Wereldbank – wat alle basisbehoeften betreft, niet enkel voedsel – toen op 1,90 dollar of minder per dag lag. Wanneer 5,04 dollar per dag als drempel wordt gebruikt “leefde meer dan 80% van de mensen in Zuid-Azie en Sub-Sahara Afrika onder die drempel”. Zelfs wanneer “de helft van het VS-niveau als norm wordt gebruikt, verdubbelt het aantal mensen in armoede bijna in Oost- en Zuid-Azië”. (7)

Het geeft een idee van hoe ideologisch geladen de bepaling van dit soort armoedenormen door de Wereldbank is. Nog een andere manier om hetzelfde idee uit te drukken: wat voor zin heeft het om de triomf van de globalisering en het kapitalisme uit te roepen, op basis van een daling van de “extreme armoede” van 1,9 miljard mensen in 1990 naar 734 miljoen in 2015 (8) – overwegend door de impact van China – als 3 miljard mensen zich geen gezond dieet kunnen veroorloven? Dit is wat academisch onderzoek in samenwerking met economisten van de Wereldbank zelf uitwijst. (9) Zou een drempel voor armoede geen gezond dieet moeten toelaten? Hoe kan het dat de meest gebruikte norm voor “armoede” op wereldvlak vandaag, in de burgerlijke massamedia alvast, er een is die alleen maar de meest extreme vorm van armoede en ontbering uitdrukt?

De academicus Jason Hickel doorprikte de neoliberale verhaallijn reeds in The Guardian. (10) Grafieken – ook gebruikt door iemand als Maarten Boudry – die teruggaan tot 1820 omtrent “extreme armoede” zijn onwetenschappelijk en absurd. Voor 1981 – toen de Wereldbank ermee begon – bestaan er geen datareeksen voor extreme armoede voor de hele wereld. En het is niet logisch om terug te gaan tot 1820, toen delen van de wereld nog zelfvoorzienende landbouw kenden – zonder geld – later verwoest door het kolonialisme. Je kan niet zomaar veronderstellen dat het gros van deze samenlevingen extreem arm was en dat koloniale onteigening en gedwongen arbeid op plantages of in fabrieken “vooruitgang” betekende. Deze werkers – bv. in Afrika – gingen achteruit als loonarbeiders, zelfs in vergelijking met hun beperkte levensniveau in de landbouwgemeenschappen waarin ze voordien leefden. Het gewelddadige karakter van dit proces wordt ook uitgegomd door de fans van kapitalisme en globalisering.

Hickel toont aan dat op basis van een meer redelijke drempel van 7,40 dollar per dag het aantal armen op wereldvlak niet daalde, maar groeide naar 4,2 miljard. Als je China uit de berekening neemt – om geen appels met peren te vergelijken – dan bleef de armoede met deze norm tussen 1981 en de jaren 2010 stagneren op 60%. Zonder het aparte verhaal van China kan de kapitalistische globalisering helemaal geen succesverhaal voorleggen. Outsourcing van productie naar landen als China, India, Vietnam … trok bepaalde lagen uit de meest extreme armoede, maar droeg bij aan een verarming van de werkende klasse in het westen en – helaas – de opkomst van extreemrechtse partijen en rechts populisme in deze ontwikkelde landen.

De Wereldbank is een ideologische arm van het kapitaal, maar er bestaan bijna geen andere bronnen om cijfers over armoede wereldwijd te vergelijken. Critici van de Wereldbank zoals Hickel en anderen tonen echter aan dat – los van de omvorming van China – het wereldkapitalisme op basis van meer consistente en redelijke armoedecriteria de meerderheid van de wereldbevolking in armoede heeft gehouden.

Onderstaande grafiek, van de Wereldbank zelf, inclusief China vat in één beeld samen waarom de opiniemakers van het kapitaal – omwille van politieke en ideologische redenen – van “gewone” armoede naar “extreme armoede” moesten evolueren sinds de jaren ’80 als belangrijkste norm – zeg maar propaganda-instrument – omtrent armoede. Zelfs bij een uiterst conservatieve drempel van 4 tot 7 dollar per dag bleef, alvast tot 2008, een meerderheid van de wereldbevolking arm. (11)

Voetnoten

1. “De doemprofeten hebben ongelijk: we worden niet angstiger en depressiever” – Joël De Ceulaer (De Morgen, 3/2/23)  https://www.demorgen.be/meningen/de-doemprofeten-hebben-ongelijk-we-worden-niet-angstiger-en-depressiever~bb87a2be/
2. https://statbel.fgov.be/nl/themas/huishoudens/armoede-en-levensomstandigheden/risico-op-armoede-sociale-uitsluiting 
3. “Egypt’s economic woe spreads across all classes” – Heba Saleh (Financial Times, 16/2/23) https://on.ft.com/43A8fbh
4. “Lebanon devalues official exchange rate by 90%” – Raya Jalabi (Financial Times, 1/2/23) https://on.ft.com/3XVsBbE
5. “Tunisia stokes fears of economic collapse after rejecting IMF ‘diktats’” – Heba Saleh (Financial Times, 6/4/23)  https://on.ft.com/43cT8nD
6. “Lifting 800 million people out of poverty – new report looks at lessons from China’s experience” – World Bank Report, 2022. https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2022/04/01/lifting-800-million-people-out-of-poverty-new-report-looks-at-lessons-from-china-s-experience
7. “The new international poverty line: a case of poor measurement” – Bretton Woods Project, 5/4/2016 https://www.brettonwoodsproject.org/2016/04/the-new-international-poverty-line-a-case-of-poor-measurement/
8. “Extreme poverty” – Wikipedia https://en.m.wikipedia.org/wiki/Extreme_poverty
9. “3 billion people cannot afford a healthy diet” – William A. Masters, Anna Herforth, Tufts University, 9/7/21 https://theconversation.com/amp/3-billion-people-cannot-afford-a-healthy-diet-160139
10. “Bill Gates says poverty is decreasing. He couldn’t be more wrong.” – Jason Hickel, The Guardian, 29/1/19 https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/jan/29/bill-gates-davos-global-poverty-infographic-neoliberal
11. “Bill Gates tweeted out a chart and sparked a huge debate about global poverty” – Dylan Matthews (Vox, 12/2/19) https://www.vox.com/platform/amp/future-perfect/2019/2/12/18215534/bill-gates-global-poverty-chart