Milieuramp in Siberië. Klimaatverandering versterkt zichzelf

De afgelopen dagen lekten 20.000 ton dieselbrandstof uit een opslagtank in twee rivieren in de buurt van de stad Norilsk boven de poolcirkel. De Russische regering kondigde de noodtoestand in de regio af en stelde dat de gevolgen van de ramp nog tientallen jaren voelbaar zullen zijn.

Artikel door Rob Jones vanuit Moskou

Als Siberië een land zou zijn, dan was dit het grootste land ter wereld. Het strekt zich uit van de Noordpool tot Mongolië en Centraal-Azië, van de Stille Oceaan tot het Oeralgebergte aan de rand van Europa. Het bevat een ongelooflijke natuur, waaronder het prachtige Baikalmeer en de afgelegen woeste bergketens van Kamtsjatka met zijn actieve vulkanen. Verschillende enorme rivieren trekken door het gebied. Er zijn bedreigde diersoorten in Siberië, waaronder de Amoertijgers en luipaarden, naast bruine beren en ijsberen.

Maar het kapitalisme, met zijn klimaatverandering en milieurampen, vernietigt dit.

In de afgelopen dagen zijn 20.000 ton dieselbrandstof uit een opslagtank gelekt in twee rivieren in de buurt van Norilsk. Dit is vergelijkbaar met de 37.000 ton die in 1989 uit de Exxon Valdez voor de kust van Alaska is gelekt. De Russische regering heeft de noodtoestand in de regio afgekondigd en stelde dat de gevolgen lange tijd voelbaar zullen blijven, waarschijnlijk tientallen jaren.

Bosbranden

Terwijl een groot deel van Noord-Siberië in deze periode normaal nog onder een sneeuwlaag ligt, zijn er bosbranden. Wetenschappers spreken over ‘zombie bosbranden’ (omdat sintels diep in de grond soms maandenlang het vuur in stand kunnen houden en aanleiding geven tot nieuwe opflakkeringen). Een enorm gebied staat in vuur en vlam. In 2019 waren er recordtemperaturen in Siberië, wat aanleiding gaf tot enorme branden in de bossen en de droge taiga. Een gebied ter grootte van België ging in de vlammen op. Elke maand werd het equivalent van de jaarlijkse koolstofuitstoot van Zweden in de lucht gepompt. Aan de oppervlakte verdwenen deze branden, maar ook in de winter bleven ze in de veengrond smeulen. Dit was mee mogelijk door het bijna ongehoorde sneeuwloze weer. Toen de lente eenmaal was aangebroken, kwamen de branden terug aan de oppervlakte. Er is al meer dan 2 miljoen hectare in vlammen opgegaan, bijna net zoveel als vorig jaar.

De overstromingen in Siberië zijn de afgelopen tien jaar toegenomen en hebben levens gekost en huizen verwoest. De sneeuw en het ijs in de meer noordelijke regio’s smelten. Grote rivieren zoals de Ob, Yesenin en Lena, waarvan de naam naar verluidt aan de oorsprong van het pseudoniem van Lenin zou liggen, overstromen. Veel bruggen zijn de laatste jaren weggevaagd. Vorige week nog werd de spoorbrug die een deel van de regio Moermansk met de rest van Rusland verbindt, weggevaagd.

Het lek met de diesel in Norilsk is er één in een lange rij van industriële ongelukken die het milieu hebben beschadigd. De goudwinning, die bekend staat om de verontreiniging met kwik, is wijd verspreid over de regio, terwijl het oudste en diepste meer ter wereld, Baikal, de afgelopen tien jaar heeft geleden onder het storten van 15.000 ton rioolwater en landbouwchemicaliën in het water. Aan de westelijke grens, waar Azië met Europa samenkomt, ligt het Karachai-meer, dat beschouwd wordt als een van de meest radioactieve plaatsen ter wereld, nadat het werd gebruikt als stortplaats voor nucleair afval van het Sovjet-wapenprogramma.

De hardvochtige veronachtzaming door het grootkapitaal en de staatsbureaucratie maken dat het niet verwonderlijk is dat er heel wat Covid-19 hotspots zijn in Siberië. De waarheid is dat de volledige omvang van de verspreiding van het virus niet bekend is, in sommige delen van Siberië worden er geen statistieken bijgehouden. Toen oliearbeiders in Jakoetië protesteerden tegen onveilige werkomstandigheden, raakte bekend dat 35% van de tienduizend arbeiders besmet waren. Nu is er ook een geval bekend van massale besmetting onder arbeiders van een goudmijn.

Zichzelf versterkende klimaatverandering

Het gaat echter niet zomaar om een reeks ongevallen die de toestand van het milieu verslechteren. Er zijn rampzalige zichzelf versterkende elementen in de huidige situatie, waarbij er een escalatie is die de klimaatcrisis uit de hand doet lopen.

Een groot deel van Siberië bestaat uit permafrost – land dat bevroren is en nooit smelt. Nu is het net als het poolijs aan het smelten. Dat brengt heel wat gevaarlijke gevolgen met zich mee.

Het meest onverwachte is misschien wel architectonisch. In de voorgaande decennia werden gebouwen, spoorwegen en wegen ontworpen in de veronderstelling dat de grond waarop ze werden gebouwd solide was. Nu de permafrost smelt, zinken wegen en spoorwegen, gebouwen storten in. Dit blijkt een factor te zijn geweest in het diesellek van Norilsk, omdat de pijlers die de structuur van de tank ondersteunen in de grond zijn ingestort. In feite is het aantal beschadigde gebouwen in Norilsk in het afgelopen decennium groter dan in de afgelopen vijftig jaar. Dit is vooral zorgwekkend omdat er na de ineenstorting van de Sovjet-Unie nog tal van verlaten fabrieken en chemische fabrieken zijn overgebleven. Een voorbeeld hiervan is de voormalige chemische fabriek van Usolye, die volgens het hoofd van het staatstoezichtorgaan een ‘ecologisch Tsjernobyl’ dreigt te worden.

Het smelten van de permafrost maakt van Siberië een epicentrum van de klimaatverandering. Mei 2020 was wereldwijd de heetste mei ooit. De temperaturen in delen van Siberië lagen 10 graden Celsius boven het gemiddelde voor die tijd van het jaar – sommige delen van de regio waren net zo heet als Barcelona. In de hoofdstad Novosibirsk, waar de gemiddelde temperatuur in mei tien graden Celsius is, was zo warm dat de mensen dit jaar naar de stranden trokken om te zonnen. Meteorologen waarschuwen voor extreme weersomstandigheden, waaronder een toename van het aantal tornado’s en orkanen, maar ook voor hagel, onweer en zandstormen.

Vrijkomen van broeikasgassen

Een groot probleem is dat permafrost enorme hoeveelheden broeikasgassen bevat, niet alleen kooldioxide, maar ook methaan, een nog gevaarlijker gas. Wereldwijd wordt geschat dat er momenteel 1.600 gigaton koolstof in de permafrost zit, bijna het dubbele van de hoeveelheid die momenteel in de atmosfeer zit.

Tot voor kort hield de Intergouvernementele Werkgroep inzake klimaatverandering (IPCC) van de VN hier zelfs geen rekening mee bij het opstellen van haar prognoses. Wetenschappers geloofden tot op zekere hoogte dat het smelten van de permafrost een langzaam en geleidelijk proces zou zijn. Nu ontdekken ze dat het proces zeer snel verloopt. Geschat wordt dat permafrost voor elke graad stijging van de mondiale temperatuur het equivalent van ongeveer vijf jaar kolen-, olie- en aardgasuitstoot vrijgeeft en dat het binnen een aantal jaren een even grote uitstoter van broeikasgassen kan worden als China. De laatste schatting is dat de aanbevelingen van het IPCC om de klimaatverandering te vertragen acht jaar eerder moeten worden opgevolgd dan voorspeld om de permafrost in rekenschap te brengen.

Het lijkt erop dat het hele proces zichzelf versterkt. Hogere luchttemperaturen versnellen het smeltproces, waardoor meer broeikasgassen vrijkomen en de temperatuur nog hoger wordt. Naarmate de permafrost smelt, ontstaan er nieuwe meren en rivieren, die de warmte beter naar de grond geleiden. Nu lijkt het erop dat Siberië, een regio die geen hoge neerslaghoeveelheden kent, in de winter zwaardere sneeuwval kent en dat de sneeuw als een deken fungeert, waardoor de zomerhitte in de grond wordt opgevangen.

Klimaatverandering

De gemiddelde temperatuur in Rusland neemt al twee keer zo snel toe als in de rest van de wereld. De Russische leiders zagen dit een tijd lang als een kans en niet als een bedreiging. Rusland heeft het akkoord van Parijs pas in oktober jongstleden geratificeerd. Maar dit is voor een groot deel zinloos, aangezien het doel van Rusland in het kader van het akkoord is om de uitstoot te verminderen en op 25-30% onder het niveau van 1990 te houden. De economische ineenstorting en de massale desindustrialisering van de voormalige Sovjeteconomie in de jaren negentig van de vorige eeuw hebben ervoor gezorgd dat dit doel al lang geleden is bereikt. Toch is Rusland nog steeds de vierde grootste uitstoter ter wereld, en na de VS de tweede grootste vervuiler per hoofd van de bevolking.

De meeste van deze gassen worden uitgestoten door de Russische energiesector. GazProm is de derde grootste boosdoener ter wereld, terwijl de kolenindustrie en de oliemaatschappijen, Lukoil, Rosneft, Surgutneftgas, Tatneft en Novatek allemaal tot de 100 grootste uitstoters ter wereld behoren. Terwijl veel landen zijn afgestapt van het gebruik van steenkool, heeft Rusland de afgelopen tien jaar de kolengestookte energieproductie met 30% verhoogd en nieuwe kolenterminals gebouwd.

In het vroege voorjaar publiceerde de Russische regering haar plannen voor de aanpak van de klimaatverandering, die een toename van de uitstoot van 1,58 miljoen ton kooldioxide in 2017 tot 2,08 miljoen ton in 2030 voorziet. Van de 29 stappen die tegen 2022 moeten worden uitgevoerd, is er geen enkele gericht op het verminderen van de uitstoot, maar een aantal is bedoeld om de regio’s te stimuleren om te profiteren van de economische voordelen van de opwarming, waaronder een uitbreiding van het landbouwareaal en een betere toegang tot de route door de noordelijke zee. De andere maatregelen zijn gericht op het verzachten van de gevolgen van overstromingen, extreme weersomstandigheden en mogelijke ziekten.

De noordelijke zeeroute is een typisch voorbeeld van de manier waarop de kapitalistische hebzucht nog steeds wil profiteren van de opwarming van de aarde. Momenteel moet de zeehandel van China en het Verre Oosten naar Europa langs het zuiden en via het Suezkanaal. Nu de Arctische zee opwarmt, wordt de Noordelijke Zeeroute, die ooit slechts twee maanden per jaar toegankelijk was, het hele jaar door bevaarbaar. Er zijn al proefvaarten uitgevoerd. Zo heeft in 2018 de ‘Venta Maersk’, een nieuw ‘ijsklasse’ containerschip, de reis voltooid. Rusland stelt zijn nucleaire ijsbreker-vloot ter beschikking om te assisteren. Dit zal de toegang van China tot de Europese markten aanzienlijk versterken.

Daarnaast kijken de kapitalisten al likkebaarden naar de beloftes van de nieuwe rijkdom die zich zal openbaren als het Arctische ijs zich terugtrekt. Nikkel, koper, olie, kolen, goud, uranium en wolfraam zijn allemaal in overvloed aanwezig en men denkt dat de grootste, nog onontdekte olie- en gasreserves ter wereld zich in het Noordpoolgebied bevinden. Daarom versterken alle Arctische mogendheden hun militaire aanwezigheid in de regio. Rusland versterkt zijn voormalige koudeoorlogsbases op het schiereiland Komi, Noorwegen en Canada versterken hun aanwezigheid. Ook Groot-Brittannië heeft zijn Arctische strategie aangekondigd, met 800 commando’s en patrouillevliegtuigen in Noorwegen. Uiteraard versterken ook de VS hun aanwezigheid, ondersteund door NAVO-oefeningen in de regio. Het is duidelijk dat de imperialistische mogendheden en de kapitalistische bedrijven die zij vertegenwoordigen niet van plan zijn de belangen van het milieu boven hun hebzucht te stellen.

Noodzaak van radicale, socialistische verandering

Om de klimaatverandering een halt toe te roepen, moeten er radicale maatregelen worden genomen. Het hele Noordpoolgebied moet worden omgevormd tot een internationaal beschermd gebied, met een verbod op de exploratie en exploitatie van mineralen. De multinationals die doorgaan met het uitstoten van broeikasgassen moeten allemaal worden genationaliseerd en onder democratische controle van de werkenden worden geplaatst. Er moeten middelen beschikbaar worden gesteld om de schade aan het milieu in heel Siberië te herstellen. Dit kan alleen als het huidige kapitalistische systeem wordt vervangen door democratische economische planning en internationale samenwerking als onderdeel van een wereldwijde socialistische samenleving.