Tegen de imperialistische oorlog: Zimmerwald 1915

In 1914 beheerste Europa de wereld op economisch, commercieel en politiek vlak. Groot-Brittannië, de bakermat van het kapitalisme, was de grootste imperialistische macht. Samen met Frankrijk beheerste het een enorm koloniaal rijk in Afrika en Azië. Duitsland, met zijn latere kapitalistische ontwikkeling, liep zijn concurrenten in, maar had weinig koloniën omdat het te laat was gekomen om deel te nemen aan de koloniale plundering.

door Guy Van Sinoy

Lenin zette in “Imperialisme als hoogste stadium van het kapitalisme” de belangrijkste kenmerken van het imperialisme uiteen: concentratie van de productie, rol van de monopolies, centrale rol van het financieel kapitalisme, uitvoer van kapitaal, verdeling van de wereld. Dit zijn de belangrijkste oorzaken van de Eerste Wereldoorlog. Wie aanneemt dat de moord op de Oostenrijks-Hongaarse kroonprins op 26 juni 1914 in Sarajevo door een Servische nationalist de oorzaak van de oorlog was, haalt de vonk en de explosie door elkaar. De vonk was inderdaad overgeslagen, maar kon enkel zo’n verwoestende explosie veroorzaken omdat er zich zeer explosieve stoffen in grote hoeveelheden hadden opgehoopt.

De Tweede Internationale breekt

Europa, de bakermat van het kapitalisme, was ook de bakermat van de arbeidersbeweging. Overal waar fabrieken ontstonden en er concentraties waren van massa’s extreem uitgebuite arbeiders, werd ook het verzet georganiseerd. Ondanks onderdrukking en repressie ontstonden aan het eind van de 19e eeuw in West-Europa grote arbeiderspartijen. Zij vormden de Arbeiders Internationale, vandaag bekend als de Tweede Internationale. Op het internationale congres in Bazel in 1912 werd unaniem een manifest tegen de oorlog aangenomen. Maar dit was een façade van eensgezindheid die de kloof maskeerde tussen de opportunistische meerderheid – vooral in Frankrijk en Duitsland – en de revolutionaire vleugel (waaronder Lenin in Rusland, Rosa Luxemburg in Duitsland).

Op 29 en 30 juli 1914 werd in het Brusselse Volkshuis een vergadering van het Bureau van de Arbeiders Internationale gehouden. Op de avond van 29 juli trok een massabetoging tegen de oorlog door Brussel en was er een grote meeting gehouden in het Koninklijk Circus met onder meer Jean Jaurès (Frankrijk) en Pablo Iglesias (Spanje). Op 4 augustus echter stemden de Duitse socialistische afgevaardigden in de Reichstag voor de oorlogskredieten en brak de oorlog uit. Op dezelfde dag stemde Emile Vandervelde, voorzitter van de Belgische Werkliedenpartij (BWP) en van de Internationale, ermee in om Minister van Staat te worden zonder zelfs maar het Bureau van zijn partij te raadplegen!

Bij gebrek aan vastberaden verzet tegen de oorlog van de kant van de arbeiderspartijen overspoelde een golf van chauvinisme de massa’s. De industriële ontwikkeling maakte de massale productie mogelijk van vernietigingswapens (machinegeweren, mijnen, gas, tanks, vliegtuigen, onderzeeërs, zwaar geschut, vlammenwerpers) die in totaal 16 miljoen mensen zouden doden.

Minderheden tegen chauvinisme en oorlog

De tegenstanders van de oorlog vormden een kleine minderheid binnen de arbeidersbeweging en zij werden vaak vervolgd. In Duitsland waren slechts een handvol socialisten tegen de oorlog: Franz Mehring en Karl Liebknecht waren er toen de bekendste van. Om die laatste het zwijgen op te leggen, werd hij in het leger ingelijfd. Rosa Luxemburg werd vanaf februari 1915 gevangen genomen.

In ballingschap in Bern riep Lenin de plaatselijke bolsjewistische groep bijeen en legde een resolutie ter stemming voor waarin hij de capitulatie van de sociaaldemocratie voor het chauvinisme scherp veroordeelde. Hij gaf de krant De Sociaaldemocraat uit en was omringd door enkele solide metgezellen zoals Grigori Zinoviev en Aleksandr Sjliapnikov. In Parijs was Trotski verbonden met de revolutionaire syndicalisten van La Vie ouvrière die de oorlog verwierpen (Alfred Rosmer, Pierre Monatte). Trotski publiceerde samen met de mensjewiek Julius Martov de krant Nache Slovo (Ons Woord). Dit kon enkel dankzij de financiële steun van Christian Rakovski, een Roemeense revolutionaire militant. In Schotland werd de marxistische arbeidersleider en anti-oorlogsactivist John Maclean gevangen genomen.

De conferentie van Zimmerwald

Na een gesprek met Rakosvki nam één van de leiders van de Zwitserse Socialistische Partij, Robert Grimm, namens zijn partij contact met Nache Slovo en La Vie Ouvrière in Parijs om de mogelijkheden te onderzoeken van een hervatting van internationale banden tussen socialisten. De Italiaanse socialistische afgevaardigde Oddino Morgari, die in Turijn Avanti uitgaf, ging op dezelfde manier te werk. Zodra er sprake was van valse paspoorten om clandestien naar Zwitserland te gaan voor een internationale conferentie, haastten de op een terras bijeengekomen Franse socialistische parlementsleden zich om hun drankjes te betalen en zich zo snel mogelijk uit de voeten te maken.

De internationale conferentie werd uiteindelijk van 5 tot 8 september 1915 gehouden in het kleine Zwitserse dorpje Zimmerwald. De Zwitserse socialistische partij nodigde alle arbeiderspartijen en organisaties uit die bereid waren om via klassenstrijd tegen de oorlog te strijden. Aan de conferentie namen slechts 38 afgevaardigden uit 10 landen deel. Er waren drie strekkingen onder de aanwezigen: een meerderheid was bereid om op te roepen tot vrede, maar weigerde te breken met de Tweede Internationale. Een minderheid van acht aanwezigen, onder leiding van Lenin, was voorstander van de opbouw van een Derde Internationale. Tussen deze twee strekkingen in was er een centrum met onder meer Rakovski, Trotski, Grimm en Angelica Balabanova.

Het Manifest van Zimmerwald was een compromis dat opgesteld was door Trotski. Het legde de nadruk op de strijd tegen de oorlog door middel van klassenstrijd en bevat een resolute verwerping van elke nationale eenheid met de burgerij. Het manifest werd bekritiseerd door Lenin, maar uiteindelijk stemde de linkerzijde voor de verklaring omdat “dit manifest een stap vooruit is in de richting van een werkelijke strijd tegen het opportunisme.”

Na de conferentie bleef Martov in Zwitserland en distantieerde zich van de redactie van Nache Slovo omdat hij vond dat deze krant zich nu op Lenin en de bolsjewieken richtte. In Parijs toonde de politie grote belangstelling voor Nache Slovo, dat er ondanks de censuur in geslaagd was een verslag over de conferentie van Zimmerwald te publiceren. Trotski’s dagen op Franse bodem waren nu geteld. In september 1916 werd hij gearresteerd, naar de Spaanse grens gebracht en verbannen…