Economische Tsunami: Wereldkapitalisme verzuipt

In de loop van vorig jaar is er een diep stekende economische crisis in het kapitalisme ontstaan. Het begon, zoals bekend, met de hypotheekcrisis. Met hypotheken die in de VS waren gegeven aan mensen die ze gewoon niet konden betalen. Dat waren er nogal wat. Het waren hypotheken met een hele lage rente in het eerste jaar: daarna werd het de marktrente… dat was er vaak niet bij verteld. In de loop van vorig jaar bleek dat sommige mensen het geld gewoon niet hadden. De risico’s waren in onduidelijke financiële producten verwerkt (een soort doorgeefspelletje); die waren weer door alle banken over de wereld verhandeld. Zo werd de hypotheekcrisis een financiële crisis. Glanzende namen in de bankwereld zoals Bearn Stearns, Northern Rock, Credit Suisse, UBS en vele anderen sneuvelden of likten hun wonden.

Door Pieter Brans, Offensief Amsterdam

Eigenlijk zijn er drie crises tegelijk. De eerste is de hypotheekcrisis. Er zijn heel veel hypotheken in de VS die nooit zullen worden afbetaald. Alle financiële producten die daarop gebaseerd zijn, zijn in één klap waardeloos. De huizenprijzen dalen door gedwongen verkopen. De voorraad onverkochte huizen stijgt: kopers krijgen moeilijk een hypotheek en als je langer wacht wordt het misschien nog goedkoper. Bouwondernemers gaan failliet. Bouwvakkers raken werkloos. Dat is één crisis.

Dan is er de financiële crisis. Banken zijn het vertrouwen in elkaar kwijt, want niemand weet waar de slechte leningen zitten. De centrale bank leent oeverloos geld aan de banken om het vertrouwen te herstellen en het geld wordt gretig aangepakt, maar banken zijn heel voorzichtig in het lenen aan elkaar en aan hun klanten. De kredietstroom stokt en dus ook de economische groei.

De derde crisis is het dalen van de consumptie. De consument gaat het somber inzien: zijn huis en of aandeeltjes worden minder waard, misschien wordt hij uit zijn huis gegooid, misschien raakt hij zijn baan kwijt, zijn creditcard wordt ingetrokken, prijzen stijgen: hij koopt niet meer.

Om deze drievoudige crisis op te lossen kunnen de centrale banken zich garant stellen voor de verliezen en de rente verlagen. De centrale banken gaven miljarden dollars en euro’s uit om het kredietsysteem, de leningen die banken elkaar onderling verstrekken, aan de praat te houden. Allemaal belastinggeld. De rente in de VS werd keer op keer verlaagd, zonder dat het hielp. Soms hielp het een dag of twee. Het loste de problemen van de arme hypotheekbetalers natuurlijk niet op. De econoom Roubini becijferde dat de huidige crisis, als hij zich voortzet, tot drie triljoen dollar kan gaan kosten. Zelfs al is de narigheid een stuk minder, dan nog heeft het kapitalisme vele maanden en jaren nodig om te herstellen van deze dreun. De eerste fase is dat de zeepbel van de huizenprijzen leegloopt en dat kan nog een tijd duren. Pas als de huizenprijzen weer stabiliseren, komt er wat duidelijkheid.

Recessie

Er zijn twee mogelijke economische scenario’s. Het scenario waar het kapitalisme op hoopt is een korte recessie in de VS (twee kwartalen) met beperkte effecten op Europa en Japan. In dit scenario blijven China en India gewoon doorgroeien en kunnen het gebrek aan groei elders compenseren. Daarna kan de groei van de wereldeconomie gewoon doorgaan. Het andere scenario is dat van een recessie van zeker acht kwartalen met een wereldwijde recessie. De economie in de VS loopt vast. 70% van het nationaal product gaat naar de consumptie en die zakt in door de dalende huizenprijzen en omdat krediet op rantsoen gaat. China en India worden getroffen door de dalende export naar de VS, Europa door de hoge euro. Er gaan meer banken en financieringsinstellingen om. De aandelenbeurzen dalen verder. Grondstoffenprijzen (olie) waar veel speculatief geld in is gaan zitten omdat de beurs het zo slecht doet, gaan naar beneden door de teruglopende productie.

Wie weet wat het gaat worden, is niet een lezer van deze krant. Die zit op de Bahama’s van zijn geld te genieten. Marxisten hebben geen kristallen bol. Maar het lijkt erop dat de kans op het optimistische scenario redelijk verkeken is. Het hoeft niet zo somber te worden als in het doemscenario, maar een periode van grotere economische problemen voor het kapitalisme lijkt het meest waarschijnlijk. Regeringen en centrale banken blijken weinig invloed te hebben op de problemen. De centrale bank in de VS heeft al verschillende renteverlagingen doorgevoerd, maar ze hebben niets geholpen; je kunt de rente niet blijven verlagen.

In Japan is eind 1991 een enorme speculatieve zeepbel in onroerend goed uiteen gespat. Banken zaten met enorme leningen die waren gegeven op onderpand dat bijna niets meer waard was. De Japanse centrale bank bleef de rente verlagen, uiteindelijk tot bijna nul %: geld was bijna gratis. Het hielp niets. Hulp kwam pas na jaren van stagnatie, toen de overheid de banksector hielp met enorme geldinjecties en het aansturen op fusies tussen slechtere en betere banken. De kosten hiervan waren enorm: de schuld van de Japanse overheid is nu 180% van het hele Bruto Nationaal Product, één van de hoogste in de wereld. De Japanse overheid kon dit doen omdat Japanners (vanwege het gebrek aan sociale voorzieningen en pensioenen) enorm veel geld sparen.

Geen enkele crisis is een kopie van de vorige, maar het voorbeeld van de Japanse economie laat wel zien wat er kan gebeuren. De overheid in de VS heeft nu al grote schulden. De rente verlagen lost de problemen niet op. Het veroorzaakt prijsstijgingen en leidt tot een lagere koers van de dollar. Het overeind houden van de bankensector in de VS is mogelijk, maar het kost jaren, en de kosten voor de belastingbetaler zouden enorm zijn. Arbeiders in de VS zouden een enorme prijs betalen: in de vorm van een stijging van de kosten van levensonderhoud (stijgende prijzen), werkloosheid en ontslagen (General Motors kondigde al 70.000 ontslagen aan), gedwongen huizenverkopen (hypotheken niet meer op te brengen) voor lagere waarden en stijgende belastingen (iemand moet de rekening betalen). Natuurlijk geven president Bush en de Republikeinen de gigantische puinhoop die ze van de economie en de oorlog in Irak gemaakt hebben graag door aan een Democratische president.

Nederlandse economie

Volgens Bos en Balkenende zou Nederland niet door de crisis getroffen worden. Het is inderdaad waar dat Nederlandse banken minder getroffen zijn door de crisis. Maar als door de dalende dollar en de stijgende euro de Duitse export naar de VS stagneert, merkt Nederland dat wel degelijk. In Nederland hebben arbeiders door de enorme winstcijfers van grote bedrijven in 2007 het gevoel dat ze nu loonsverhogingen moeten eisen om een deel van dat geld binnen te halen. Ook in de publieke sector (politie) is de druk voor hogere lonen groot: arbeiders voelen dat de overheid moeite heeft om met de huidige salarissen bij de politie, in de zorg en in het onderwijs mensen binnen te halen. Het gevoel eindelijk broodnodige loonsverhogingen binnen te kunnen halen en de naderende crisis zijn een explosieve combinatie. Net als in Duitsland is de periode van betrekkelijke arbeidsrust voorbij.

Wat is het toch met het kapitalisme dat het steeds weer in een crisis terecht komt? Marx en Engels hebben het fundament hiervan al blootgelegd. De arbeiders produceren meer aan waarde dan ze verdienen als loon. Anders zou er geen winst gemaakt worden. De arbeiders kunnen dus nooit alle producten opkopen die ze maken. Daarom ontstaan sinds het begin van het kapitalisme periodiek crises van overproductie. Goederen kunnen niet meer worden verkocht, de prijzen gaan dalen, de productie gaat omlaag, arbeiders worden ontslagen en kunnen nog minder kopen enz. enz. Het moderne kapitalisme is eigenlijk niet anders, al dachten ze er iets op te hebben gevonden: krediet. Het geven van leningen, liefst op een onderliggende waarde zoals een huis, is een manier om het inkomen en de bestedingen op te krikken. Probleem is dat het alleen tijdelijk werkt. En een groter probleem is dat het leidt tot een langere periode waarin de schulden toch moeten worden afbetaald.

Hogere lonen voor de arbeiders!

Zelfs kapitalisten realiseren zich dit probleem. Columnist Frits Conijn van het Financieel Dagblad legde in de kolommen van die krant uit dat ondernemingen hun winsten uitkeren aan de aandeelhouders. Die beleggen dat geld weer en dat drijft de koersen omhoog. Ook bedrijven hebben geld en daarmee gaan ze op overnamepad: opwaartse druk op de koersen. Of ze beleggen dat geld in hedgefondsen. Die gaan ermee speculeren en dat leidt tot: hogere koersen. Alle winst die ondernemingen maken en welke niet wordt geïnvesteerd in productie (en dat is nogal wat) leidt dus tot koersopdrijving op de beurs, bij de prijzen van grondstoffen, onroerende goederen en dergelijke: allemaal financiële zeepbellen. Gaat het geld via hogere lonen naar de arbeiders, dan gaan die ermee consumeren en dat geeft de economie stabiliteit. Conijn vond dat de vakbonden harder moesten strijden voor hogere loonsverhogingen, er stond zelfs ‘arbeiders aller landen, verenigt u!’. Politiek zal dit uiteindelijk toch minder aantrekkelijk zijn voor de bourgeoisie, maar economisch heeft hij volkomen gelijk. Hogere lonen, meer consumptie zou de economische crisis kunnen verzachten, maar het is duidelijk dat de kapitalisten dit niet gaan proberen.

De crisis heeft in ieder geval tot een flink verlies aan vertrouwen geleid. Vroeger gold al: als een bankier zijn kredietwaardigheid moet bewijzen, is hij hem al kwijt. Dat geldt nu voor veel meer dan de financiële sector. Iedereen die geld leent, moet bij voorbaat bewijzen dat hij in staat is om het terug te betalen. Een consequentie van deze crisis is dat niemand meer te vertrouwen valt tot het tegendeel bewezen is. Maar zonder vertrouwen kan ook de kapitalistische economie niet functioneren. En het vertrouwen in het kapitalisme als geheel heeft natuurlijk een flinke knauw gekregen. Zolang het kapitalisme aan grote groepen mensen in de ontwikkelde wereld een redelijke levensstandaard lijkt te bieden, heeft het systeem niet veel te vrezen. Maar nu het om te beginnen het leven van veel gewone Amerikanen aantast die geen zekerheid hebben over waar en of ze wel kunnen wonen, zal verzet tegen de gevolgen van dit systeem en uiteindelijk verzet tegen dit systeem zelf de enige uitweg blijken. Het is een kwestie van tijd voordat de gevolgen in Europa en Azië zichtbaar worden.

Onzekere tijden

Ook zal het maanden, zo niet jaren duren voordat banken weer vertrouwen in elkaar en hun klanten krijgen. En het zal jaren duren voordat de centrale banken een manier hebben uitgedokterd om het verkeer in nieuwe financiële producten aan zodanige regels te binden dat het niet opnieuw uit de hand loopt. De komende jaren zullen economisch erg onzeker zijn en het zal jaren duren voordat het kapitalisme nieuwe wegen heeft om in te slaan. Het zal zeker een periode van relatieve zwakte van het kapitalisme zijn: wat ons betreft maakt de arbeidersklasse daar een goed gebruik van.

Maar dan zal er veel moeten gebeuren. In de afgelopen dertig jaar zijn de vakbonden die in de jaren zeventig in ieder geval voor een belangrijk deel strijdorganisaties waren, organisaties geworden met een grote bureaucratische bovenlaag aan de top. Gewone werkende mensen zijn binnen vakbonden alleen op afroep van hogerhand beschikbaar voor akties met soep en petjes. Het zal ook jaren van activiteit vergen voordat de vakbonden weer zijn omgevormd tot democratische strijdorganisaties die verslechteringen voor werkende mensen kunnen tegenhouden en verbeteringen kunnen boeken.

Ook beschikken arbeiders niet meer over arbeiderspartijen met de nodige massa om hun belangen te behartigen. In de afgelopen dertig jaar is er wat dat betreft veel veranderd. De PvdA is verloren gegaan als politieke belangenbehartiger van de arbeidersklasse: deze partij ging begin jaren negentig over naar het kapitalisme, naar het neoliberalisme. De SP heeft een massabasis en een actietraditie, maar in de komende jaren zal de vraag worden beslist of de SP zich op de bres werpt voor de belangen van de werkende massa, of zich in een coalitie stort met burgerlijke partijen, dezelfde keuze waar de PvdA in de jaren zeventig voor stond.

Een periode van instabiel kapitalisme zal grote groepen mensen dwingen om hun belangen te verdedigen en de daarvoor noodzakelijke organisaties in het leven te roepen. In een periode van zwakke economische groei zullen verbeteringen voor de arbeidersklasse zwaar moeten worden bevochten. Deze ervaring van strijd is nodig om de arbeidersbeweging opnieuw op te bouwen. Uiteindelijk zal het bewustzijn groeien dat de positie en de belangen van de arbeiders en jongeren onder het kapitalisme nooit veilig zijn en dat een democratische en socialistische samenleving het zieke kapitalisme moet vervangen.