70 jaar voor het eerst gepubliceerd: ‘De boerderij der dieren’ van George Orwell

Het boek ‘De boerderij der dieren’ was van bij het begin een voltreffer. Het werd door Time Magazine op de lijst van de 100 belangrijkste boeken van de 20^ste eeuw geplaatst. In veel scholen is het verplicht leesvoer. In de stalinistische landen was het boek tot in 1989 verboden en vandaag geldt er nog een verbod in Zimbabwe, Birma en zelfs een aantal conservatieve Golfstaten.

Artikel door Andy Ford uit ‘Socialism Today’

Het eerste wat opvalt, is hoe goed het boek geschreven is. De actie in het boek ontvouwt zich in een directe en duidelijke taal met de misleidende eenvoud van een sprookje. De oorspronkelijke titel was overigens ‘Boerderij der dieren: een sprookje.’ Orwell’s talent als schrijver toont hij al in tijdens zijn voorstelling van de dieren als die verzamelen voor hun eerste meeting in het eerste hoofdstuk. Hij geeft net de juiste hoeveelheid informatie om de karakters te beschrijven. Het gebruik van humor door Orwell zorgt er bovendien voor dat het boek erg plezant leest en nadien blijft hangen. Denk maar aan de wijze waarop de kat in een stemming zowel voor als tegen stemt op de vraag “Zijn ratten kameraden?”

Orwell had de verwerpelijke acties van de Communistische Partij en de stalinisten zelf ervaren en gezien tijdens de Spaanse burgeroorlog. Hij was in die burgeroorlog actief bij een politieke formatie die onder invloed van Trotski stond, de POUM. Hij was vastberaden om de waarheid te vertellen over het stalinistische Rusland. Daarvoor koos hij de methode van een allegorie, waarbij zowat elke stap in het boek gelijkenissen vertoont met de machtsovername door Stalin en het brutale wanbeheer van de Sovjet-Unie dat daarop volgde.

Het verhaal begint met de ‘oude majoor’, een soort amalgaam van Marx en Lenin, die zijn idee van een samenleving uitlegt. Het gaat om een maatschappij waar de dieren niet langer uitgebuit worden door mensen maar de vruchten van hun arbeidskracht zelf genieten. Het idee wordt enthousiast opgenomen door de dieren die sneller dan verwacht de onbekwame heerschappij van boer Jansen (de tsaar) omverwerpen. De boerderij wordt omgedoopt tot ‘de boerderij der dieren’, er komt een nieuwe vlag met hoef en horen, de leiding wordt opgenomen door de varkens, in het bijzonder Napoleon (Stalin) en Sneeuwbal (Trotski), die het nooit eens lijken te zijn.

Er is een vroege waarschuwing voor de toekomstige problemen als Napoleon verantwoordelijk is voor de melk van de boerderij waarop deze ‘verdwijnt’. Het doet denken aan het onlangs opgedoken bewijsmateriaal dat Stalin zelfs kort na de revolutie bevel gaf dat bureaucraten een extra broodrantsoen kregen, een manier om loyaliteit aan hemzelf te versterken. Extra brood is natuurlijk beperkt als stimulans, tenzij in uitzonderlijke omstandigheden van massale honger. Dit was het vertrekpunt van Trotski’s belangrijke analyse van de degeneratie van de Sovjet-Unie. In een obscuur artikel over de theoretische mogelijkheid van een revolutie in een achtergebleven land had Marx geschreven dat “waar de noden algemeen zijn, alle oude rottigheid [en dus ook onderdrukking] terug kan opleven.” Trotski besefte dat tekorten en honger het vertrekpunt vormden voor de triomf van Stalin.

Nadat de ‘Boerderij der Dieren’ duiven met de boodschap van revolutie uitstuurde, was er een golf van opstanden op de andere boerderijen. Het doet denken aan de vroege Derde Internationale. De mensen kunnen dit niet aanvaarden en vallen de boerderij binnen, maar ze worden tegengehouden door de enorme inspanningen van de dieren onder leiding van Sneeuwbal. Napoleon neemt amper deel aan de ‘Slag om de koeienstal’, net zoals Stalin slechts een beperkte rol speelde in de Russische burgeroorlog toen de nieuwe revolutionaire staat werd binnengevallen door zowat elke kapitalistische macht op de planeet. Trotski vormde en leidde het Rode Leger dat de binnenvallende legers stopte.

Napoleon en Sneeuwbal zijn het vervolgens oneens over de bouw van een windmolen op de boerderij. Dit doet denken aan het conflict tussen Stalin en Trotski over het industrialiseren van de Sovjet-Unie. Het conflict wordt geregeld als Napoleon naar buiten komt met brutale honden die hij in het geheim heeft opgeleid in het woonhuis van de boerderij. Sneeuwbal wordt van de boerderij verdreven, net zoals Stalin de geheime politie gebruikte om Trotski uit het land te verbannen en zijn aanhangers het zwijgen op te leggen. Net zoals dit in de Sovjet-Unie eind jaren 1920 het geval was, steelt Napoleon het idee van Sneeuwbal en wordt dit als zijn idee voorgesteld. De wekelijkse bijeenkomsten waar de dieren discussieerden over de volgende stappen op de boerderij worden omgevormd tot bijeenkomsten waar de dieren de orders van bovenaf te horen krijgen, net zoals de oorspronkelijke democratische raden werden omgevormd tot organen waar de instructies van de heersende kliek werden doorgegeven.

De dieren bouwen hard aan de windmolen, vooral het paard Bokser verzet veel werk. Bokser is bijzonder sterk en doet veel opofferingen. Bokser staat symbool voor de gewone werkenden in de Sovjet-Unie. Ondanks de enorme inspanningen, houdt de windmolen geen stand. Net zoals het eerste vijfjarenplan van Stalin een mislukking was die aanleiding gaf tot de grote hongersnood begin jaren 1930. De dieren dreigen uit te hongeren, maar goedgelovige bezoekende mensen krijgen een vals beeld van overvloed te zien. Dit doet denken aan de wijze waarop de ‘Vrienden van de Sovjet-unie’ (een groep waar Orwell helemaal niet mee overweg kon) bedot werden door de rondreizen die door het stalinisme in kaart gezet werden. Ondanks de ineenstorting van de windmolen beveelt Napoleon Bokser en de dieren om helemaal opnieuw te beginnen met de bouw van een windmolen.

Ondertussen start Napoleon onderhandelingen met twee naburige boerderijen om tot handelsakkoorden te komen. De eerste boerderij, Vossenhoeve, is ouderwets en verwaarloosd (Groot-Brittannië). Een andere boerderij, Pronkenburg, was beter onderhouden maar de eigenaar was een lastige karel “die voortdurend in processen gewikkeld was” (nazi-Duitsland). Napoleon speelt beiden tegen elkaar uit, maar verkoopt uiteindelijk hij beukenhout aan Pronkenburg, ondanks de vreselijke methoden van de eigenaar tegen zijn dieren. Eens het akkoord gesloten is, horen de dieren dat de verhalen over martelingen en misdaden “sterk overdreven zijn”. Net zoals het pact met Hitler een inval niet tegenhield, komt er ook een invasie van de Boerderij der Dieren vanuit Pronkenburg. De dieren weerstaan de aanval, maar moeten enorme opofferingen doen en eens te meer wordt de windmolen vernield.

Een van de ergste momenten in het boek is de dood van Bokser. Na al zijn inspanningen om de windmolen op te bouwen, wordt hij oud en zijn hoeven herstellen nog maar traag. Napoleon zegt dat hij naar een dierenarts zal gestuurd worden, maar als de wagen Bokser komt ophalen, blijkt het een wagen te zijn van “Adolf Slijmpot. Paardenslager en Lijmkoker.” Bokser wordt afgemaakt. Net zoals de heldhaftige Sovjet-arbeiders voor hun inspanningen door Stalin bedankt werden met de grote zuiveringen van de jaren 1930.

Het finale verraad komt er als de centrale spreuk van de Boerderij der Dieren, dat “alle dieren gelijk zijn”, wordt veranderd in: “Alle dieren zijn gelijk, maar sommige dieren zijn meer gelijk dan andere dieren.” Het verwijst naar de brutale en hypocriete wijze waarop Stalin en zijn volgelingen de basisprincipes van de Sovjet-Unie aan de kant schoven. In de bekende eindscène van het boek, gebaseerd op de conferentie van Teheran van 1943, kijken de dieren “van varken naar mens en van mens naar varken, maar het was reeds onmogelijk geworden te zeggen wie een mens en wie een varken was.”

De degeneratie was tegen 1943 zo ver gevorderd dat Orwell geen verschil meer zag, en in feite was Trotski het daarmee eens, in het gedrag en het voorkomen van de kliek rond Stalin en de dictators en kapitalistische heersers. Maar Trotski legde uit dat de economische fundamenten van de Sovjet-Unie compleet verschillend waren van die in kapitalistische staten en dit maakte het voor de Sovjet-Unie mogelijk om de nazi’s tegen te houden.

Het boek heeft een opmerkelijke publicatiegeschiedenis. In 1945 probeerden sympathisanten van het stalinisme de publicatie tegen te houden, maar de eerlijkheid en de kwaliteit van het boek leidden tot goede recensies en hoge verkoopcijfers. Het gaf Orwell de tijd en middelen om aan zijn laatste boek te werken, 1984. Het boek werd vervolgens door de CIA opgenomen als anti-Russisch propagandamiddel, in 1954 kwam er een door de CIA gefinancierde animatiefilm op basis van het boek. Vaak wordt het boek nog gebruikt om te zeggen dat revolutie zinloos is en tot dictatuur leidt. Maar dat is zeker niet het standpunt van Orwell. Het boek verdedigt steevast de aanvankelijke revolutie en de echte held is Bokser, die zoals elke arbeidersklasse de echte bron van rijkdom en succes op de boerderij is. Het feit dat hij bedrogen wordt en uiteindelijk op wrede manier wordt gedood, is een scherpe veroordeling van Napoleon en geen afwijzing van het potentieel van Bokser.

Orwell had nooit een theoretisch begrip van de degeneratie van de Sovjet-Unie. Maar hij was een principiële en oprechte democraat en socialist. ‘Boerderij der Dieren’ is een eerlijk en bijzonder goed geschreven allegorie van het vreselijke verraad van de Russische revolutie door een bende zelfzuchtige moordenaars.