Breaking News: journalistiek die breekt, maar niet met de commerciële logica

Breaking News is een roman met een fictieve journalist in de hoofdrol. De auteur is Dieter Ceustermans, voormalig redacteur bij Terzake die momenteel als nieuwslezer voor de radionieuwsdienst van de VRT werkt. Het tragische verhaal van Arthur Reiziger die een tragische buitenlandmissie probeert te verwerken, is tevens een poging tot mediakritiek.

Recensie door Thomas K (Gent)

Het boek leest vlot en ondanks flashbacks en gedachtesprongen maakt de structuur het verhaal heel overzichtelijk. De auteur maakt– al dan niet met opzet? – gebruik van omschrijvingen waar de attente lezer een kritische boodschap uit kan opmaken. Het journalistieke verhaal wordt niet verstoord door moeilijk jargon. Dat laatste heeft wel als nadeel dat we een clichébeeld krijgen van de journalist en zijn drijfveren.

Arthurs journalistieke dilemma

Arthur Reiziger is een bekende oorlogsverslaggever voor een niet nader bepaalde televisiezender. Tijdens zijn laatste missies in oorlogsgebied komen eerst zijn tolk en daarna zijn cameraman om het leven. Deze missies vinden plaats in ‘De Stad’. Het verwijst zonder twijfel naar het Iraakse Bagdad en het gaat gebukt onder bezetting en sektarisch geweld.

Het verhaal laat zich opdelen in twee stukken die ongeveer even lang zijn en onderbroken worden door een kort portret van het hoofdpersonage. In het eerste deel is Arthur een ervaren journalist die zo goed en zo kwaad als het kan de sociale gevolgen van de oorlog in beeld wil brengen. Maar dan loopt het mis. In deel twee is Arthur ontredderd en probeert hij zijn ervaring te verwerken.

Het intermezzo vormt het begin van cynische mediakritiek die in deel twee tot ontknoping komt. De confrontatie met dat geweld, de doden, de ontvoeringen, en het overlijden van zijn vrienden en collega’s wegen zwaar op Arthurs mentaliteit. Eenmaal terug thuis gaat hij helemaal door het lint.

Maar het probleem voor Arthur is dubbel. Ten eerste weet Arthur dat niemand in zijn onmiddellijke omgeving kan begrijpen wat hij heeft meegemaakt. Ten tweede weet Arthur dat hij daar als journalist toe heeft bijgedragen. Want nieuws wordt gemaakt. De journalist maakt het nieuws. Nieuws is het product van manipulatie (zowel fysiek als inhoudelijk) en selectie.

Een dode in Irak is vaak geen nieuws. Behalve als het een politicus of een Amerikaanse soldaat is. Een dode in België is dat wel. De enige manier voor een dode Irakees om het nieuws te halen is als hij tussen tientallen of honderden andere doden ligt. Maar dat strookt niet met Arthurs ervaring. Zijn hoofdredacteur wordt plots vijand nummer. Hij heet ironisch genoeg Ernst, maar zijn aanpak van het nieuws is allerminst ernstig.

Arthur vat Ernsts visie als volgt op. Om belang te hebben moet nieuws aan onze kerktoren kunnen worden geknoopt. Denk maar aan de invloed van Man Bijt Hond en de voorkeur voor vox pop (de mening van iemand op straat). Wie herinnert zich bijvoorbeeld nog Paul Recour uit Haringe? Bijna niemand. Maar hij vond wel dat de windhaan op zijn kerktoren door een leeuw moest worden vervangen. Is er geen communautair nieuws, dan vinden journalisten het zelf wel uit.

Ceustermans legt Arthur nog heel wat andere mediakritische uitspraken in de mond. En wie het boek leest die kan er met gemak andere voorbeelden uit het mediacircus bij bedenken. Arthur maakt er daarom weinig woorden aan vuil: “De grondtoon van de hedendaagse televisiejournalistiek is die van onbegrip.”

De titel Breaking News verwijst naar een journalistiek gegeven dat sinds het einde van de jaren tachtig opgang heeft gemaakt. De snelheid waarmee informatie de wereld rond gaat stelt redacties in de mogelijkheid om live te gaan en om nieuwsuitzendingen te onderbreken voor wat juist binnen komt. Maar het concept van breaking news is een tweesnijdend zwaard.

Aan de ene kant van het lemmet ligt de toegenomen druk op journalisten om zo snel mogelijk met scoops voor de dag te komen. Aan de andere kant groeit de kans dat blunders worden gemaakt. Daar kun je ook de tendens tot vervlakking aan koppelen. Arthur karakteriseert breakings news als een nieuws dat breekt. Maar die mediakritiek heeft ook zijn limieten.

Beperkingen van de mediakritiek

Eerst en vooral is er de manier waarop Arthur met zijn journalistieke ervaring wil afrekenen. Hij wil journalisten en televisiekijkers confronteren met hun hypocrisie, ze wakker schudden. Hij zou zijn collega’s en vooral zijn hoofdredacteur Ernst voor schut willen zetten om hun gevoel van superioriteit aan de kaak te stellen. En dat doet hij helemaal alleen.

Ten tweede heeft Arthur geen strategie om de mediawereld te veranderen. Het is allemaal om zeep, er is geen alternatief op commerciële media mogelijk. Dat is een dominant idee in de wereld van de Vlaamse mediakritiek. (Ook initiatieven als De Wereldmorgen of Apache hebben daar weinig aan kunnen veranderen.)

Volgens Arthur is de journalistiek dus een verloren zaak. Arthur weet helemaal niet hoe hij over een langere termijn tot duurzame verandering kan komen. Als journalist bevindt hij zich tussen twee vuren. Enerzijds heeft hij de middelen om het nieuws te brengen, maar anderzijds weet hij dat het nieuws – eenmaal het op het televisiescherm verschijnt – sterk vertekend is.

Tijdens zijn laatste missie ontdekt het hoofdpersonage dat zijn beeld over terrorisme niet klopt. Hij komt tot de vaststelling dat in landen waar vergeldingsacties schering en inslag zijn, er maar weinig nodig is om gewonen mensen – vaak jongeren – tot aanslagen te overhalen. Omdat oorlog en geweld overal aanwezig is, zijn propaganda en brainwashing nauwelijks nodig. Een hedendaags voorbeeld is Palestina. Het zijn niet altijd de boodschappen van Osama Bin Laden of Hamas maar ook het feit dat iedereen wel iemand kent die bij vergeldingsacties betrokken is geweest (zowel als slachtoffer of als dader) dat cruciaal is.

Maar daaruit trekt het hoofdpersonage ook maatschappelijke conclusies die hem in het isolement duwen. En die zijn ongetwijfeld indirect beïnvloed door mediaberichtgeving. Arthur stelt bijvoorbeeld ons welvaartspeil in vraag. Hebben gewone mensen in het Westen wel te klagen over hun welvaart? Voor wie denkt dat de ‘Derde Wereld’ een blok vormt zonder onderscheid tussen arm of rijk, uitbuiter of uitgebuite misschien niet. Maar vanuit het standpunt van de arbeidersbeweging is er wel een reden om misnoegd te zijn. Want ook het “Westen” is geen homogeen blok. Ook hier bestaan verschillen en mede dankzij de indignado- en “occupy wallstreet”-beweging durven steeds meer mensen daar openlijk voor uit te komen.

Daarmee komen we toe aan een kritiek op deze mediakritiek. De auteur vertelt niet over de werkomstandigheden. Met uitzondering van de hypocriete relatie tussen Arthur en zijn hoofdredacteur wordt weinig uitgeweid over de relatie tussen de werkvloer (organisatie, vakbondsvertegenwoordiging, arbeidsomstandigheden, enzovoort) en het eindproduct. Hoe sterk staan journalisten in de mediawereld? Kunnen ze zich verdedigen? Het is een vraag die zich bijvoorbeeld na het afluisterschandaal bij News of the World stelt.

Mediakritiek als maatschappijkritiek

Voor wie een loon ontvangt, speelt de aanwezigheid van een vakbond een rol. De vakbond heeft als doel de eenheid van de werknemers tegen die tendensen die hen kunnen verdelen en tegen elkaar opzetten. Een vakbond zorgt ervoor dat werknemers op de arbeidsmarkt de best mogelijke deals kunnen sluiten. Ook voor journalisten die in loonverband werken is de aanwezigheid van een vakbond een factor.

Er kan geen twijfel over zijn dat werkomstandigheden een invloed uitoefenen op ‘deontologie’. Nieuwsmedia maken vaak deel uit van bedrijven die rendabel willen zijn. Dat geldt niet alleen voor privébedrijven maar ook voor staatsbedrijven. De berichtgeving van nieuwsmedia wordt niet alleen beïnvloed door een toestroom van commerciële aanbiedingen en financiële steun van bedrijven met commerciële belangen. Om winst te kunnen maken zijn ook heel wat redacties geherstructureerd.

Die verandering ontgaat journalisten, politici en mediagebruikers niet. Er wordt de laatste jaren fel over gedebatteerd. Maar vaak is dat in pseudo-ideologische termen. Sommige journalisten en redacteurs menen dat deze hervormingen met de “verzuiling” moeten afrekenen ten voordele van “onafhankelijkheid” en “onpartijdigheid”. Anderen denken dan weer dat traditionele media met nieuwe media “competeren” en dus noodzakelijkerwijs dezelfde “flexibiliteit” aan de dag moeten leggen.

Ongetwijfeld zullen deze begrippen een deel van de waarheid uitdrukken. Maar je kunt er niet omheen dat de hervormingen in de mediawereld gelijklopen met andere hervormingen zoals die bij het spoor, de post en andere ‘diensten’… of zijn het nu “bedrijven”? Deze veranderingen staan met andere woorden niet los van de toestand waarin het kapitalisme verkeert en van het neoliberale beleid dat sinds de jaren tachtig opgang heeft gemaakt.

Journalisten zijn onderhevig aan tendensen die andere werknemers ook ondervinden. Mediakritiek mag daar niet omheen. Probeert ze dat toch, dan kan ze amper positieve argumenten aanvoeren (“zo kan het dus wel”). Het is een van de redenen waarom mediakritiek achter de feiten aan lijkt te lopen.

Een aanzet tot omvattende mediakritiek moet daarom ook maatschappijkritiek zijn. Nieuwsmedia willen veranderen zonder de maatschappij te veranderen is een sisyfusarbeid. Wie bezit de productiemiddelen? Zich tegen de commerciële logica van mediabonzen en managers verzetten, betekent ook het privébezit van kapitalisten in vraag stellen.

Lees ook:

• “Gebakken lucht”. Een vernietigende kritiek op traditionele media
• We hebben onze eigen media nodig!
• Waarom er meer middelen nodig zijn voor journalistiek
• Gebeten om te verdelen – Directie van De Morgen dankt vakbondsmilitanten af
• Vernietigende mediakritiek op televisie…