Burn-out: het kapitalisme brandt ons op

Bij de start van de zomervakantie kopte VRT nieuws dat het aantal werknemers dat ziek thuis zit met een psychische aandoening de laatste drie jaar fors gestegen is. De cijfers die De Tijd aanhaalde, bevestigen dit: in vergelijking met 2018 is er een stijging met 66% van het aantal werknemers dat thuis zit met een burn-out. Er zijn ook 12% meer gevallen van depressie. Dit fenomeen beperkt zich niet tot de private sector: vier op de tien ambtenaren kampt met mentale problemen.

Met de krapte op de arbeidsmarkt en schrijnende tekorten in onder meer het onderwijs en de zorg, wordt wat voorheen nog vaak als een individueel probleem werd afgeschilderd, onmiskenbaar een maatschappelijk probleem. Dat de oorzaken van burn-out eveneens niet te beperken zijn tot individuele factoren wordt eveneens meer erkend. Zo stelde minister Petra De Sutter dat het hoge aantal ambtenaren dat kampt met mentale gezondheidsproblemen te wijten is aan de jarenlange besparingen op federale overheidsdiensten (De Standaard 8 juni 22). Toch blijft het antwoord van de regering heel mager. Zo stelde minister Weyts (N-VA) een gids op voor schooldirecties om preventief aan de slag te gaan rond burn-out. Van meer investeringen in het onderwijs is er evenwel geen sprake.

De kernsymptomen van burn-out zijn vermoeidheid (opgebrand zijn) en dit in relatie tot het werk. Daarnaast is er vaak sprake van prikkelbaarheid, concentratieproblemen, geheugenproblemen, depressieve en angstsymptomen …  De werkbaarheidsmonitor van de Vlaamse overheid geeft aan dat er een sterke stijging is van het aantal werknemers in een problematische situatie voor psychische vermoeidheid: van 29,3% in 2013 over 34,2% in 2016 tot 36,8% in 2019. In 2019 ging het in 13,6% van de gevallen zelfs om een acuut problematische situatie, tegenover 9,6% in 2013. (1)

Volgens cijfers van het Riziv zijn stress en burn-out de belangrijkste factoren van invaliditeit geworden. Tussen 2004 en 2014 steeg het aantal met 70%.(2) De stijging blijft zich doorzetten: op 31 december 2020 waren er 111.732 mensen die erkend waren in invaliditeit als gevolg van burn-out of depressie. Dit was een stijging met 39% tegenover eind 2016. (3)

Eén op drie werknemers kampt met psychische vermoeidheidsproblemen. Vooral de sectoren onderwijs, zorg en welzijn scoren verontrustend.(4) Het effect van de coronacrisis is duidelijk: het aantal mensen met een burn-out in de zorgsector verdubbelde tussen 2018 en 2021. Het gaat niet toevallig om sectoren die al jarenlang kampen met een tekort aan middelen en collega’s.

In de wetenschappelijke literatuur is er steeds grotere consensus dat burn-out een aandoening is die haar oorzaak uitdrukkelijk vindt in de werkomstandigheden. Toch blijft het een belangrijke politieke discussie wie (mee) verantwoordelijkheid draagt. Pas in 2016 kondigde toenmalig minister van Volksgezondheid Maggie De Block aan dat ze burn-out wilde erkennen als beroepsgerelateerde ziekte. Daar kunnen bedenkingen bij gemaakt worden. Door burn-out niét te erkennen als beroepsziekte maar als beroepsgerelateerde ziekte, wordt de werkgever niet verplicht de oorzaken weg te nemen. Preventiemaatregelen worden te weinig uitgewerkt. Slachtoffers van te hoge werkdruk worden onder druk gezet om opnieuw aan het werk te gaan (“re-integratietrajecten”), maar op een werkvloer die nog even stresserend is als ervoor.(5)

Patiënten botsen vaak op onbegrip vanuit hun sociale omgeving en de bredere maatschappij. Het is ‘hun eigen schuld’ dat ze thuis zitten. Ze zijn te perfectionistisch, nemen te veel hooi op hun vork of ze kunnen niet loslaten. Nog erger zijn beschuldigingen van luiheid of profiteren. Patiënten durven de raad van huisartsen soms niet opvolgen om sociale activiteiten te ondernemen en geraken sociaal geïsoleerd. Het onbegrip rond burn-out in onze samenleving is groot. Het wordt in stand gehouden door de dominante visie op burn-out die burn-out beperkt tot een louter individueel probleem. Een visie die de werkgevers en de politiek goed uitkomt want zo ontsnappen zij aan hun verantwoordelijkheid.

Als de oorzaak bij het individu wordt gelegd, dan is het logische gevolg hiervan dat de oplossing ook beperkt blijft tot het individuele terrein: ‘Wapen jezelf tegen burn-out’. Voorbeelden hiervan zijn het volgen van mindfulness, workshops om de eigen weerbaarheid te versterken, lezingen over work-life balance, burn-out coaches et cetera. Wie zich in een financieel gunstig scenario bevindt, kan misschien veranderen van werk, een (onbetaalde) loopbaanonderbreking nemen of een privé psycholoog betalen. Voor de meeste mensen zijn deze oplossingen financieel of praktisch niet haalbaar.

Gelukkig zijn er enkele kritische stemmen die wel een vraagteken plaatsen bij dit individueel burn-out ziektemodel. Psychiater Dirk de Wachter linkt burn-out met problemen van betekenis en zingeving. Hij merkt dat mensen vaak niet het gevoel hebben dat hun werk zinvol is en er te weinig erkenning is door anderen. Zijn pleidooi draait rond menselijkheid, appreciatie en meer lokale inbedding van grote bedrijven. Klinisch psycholoog Paul Verhaeghe beargumenteert dat het individuele model van psychische ziektes, dat de schuld bij de zieke legt, de impact van de sociaaleconomische omgeving volledig weglaat.(6) Dat gebeurt terwijl er meer bewijs is dat de omgeving een doorslaggevende rol speelt bij het ontstaan van psychische problemen, dan dat er bewijs is voor genetische en biologische oorzaken. De conclusie van Verhaeghe: “De stoflong en de loodvergiftiging hebben plaats gemaakt voor stress gerelateerde aandoeningen die zowel het gezond zijn als het welzijn betreffen”. (7)

Het beleid van alle regeringen draagt bij aan de toename van het aantal problemen. De nadruk ligt op flexibiliteit op de arbeidsmarkt, soms voorgesteld als in het belang van de werkenden maar in realiteit steeds op maat van de werkgevers. Loopbaanonderbreking en tijdskrediet werden minder toegankelijk. De werkdruk wordt op veel plaatsen opgevoerd. Paul Verhaeghe heeft het over een “citroenloopbaan”: “België heeft een van de hoogste productiviteitsratio’s in Europa, en tegelijk de kortste loopbaan. Er is heus wel een verband. Mensen houden het gewoon niet vol.” (8)

Hoe komt het dat mensen geen zingeving ervaren, de werkdruk verhoogt en de arbeidsomstandigheden achteruitgaan? Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat mensen meer gemotiveerd en gelukkig worden van hun werk als zich competent voelen in hun job, autonoom kunnen werken en zich verbonden voelen met anderen.(8) De ideologie van ons huidig economisch systeem maakt het zeer moeilijk voor werknemers om zich competent, autonoom en verbonden te voelen. De waarden die het neoliberalisme vooropstelt (individualisme, competitiviteit, winst) zijn onverzoenbaar met waarden zoals verbondenheid en solidariteit.(9) Onderzoek van de psycholoog Tim Kasser toont aan hoe de kapitalistische waarden nastreven samenhangt met zich minder gelukkig voelen. (10) Marx en Engels benadrukten dat arbeid essentieel is voor ons mens-zijn: “Het is de voornaamste basisvoorwaarde van alle menselijke bestaan, zodat we in zekere zin kunnen zeggen: arbeid deed de mens ontstaan.”(11) Onder het kapitalisme geraakt de mens steeds verder vervreemd van arbeid. De meest duidelijke illustratie is hoe mensen zelf behandeld worden als vervangbare machines, zoals weergegeven in “Modern Times”.

Dirk de Wachter argumenteert dat mensen terug het gevoel moeten krijgen dat hun werk “zinvol” is. Dit is een onmogelijke opdracht binnen dit economisch systeem. Binnen het kapitalisme zijn bedrijven gericht op winst of zwichten ze onder concurrentie en de besparingslogica (denk aan de sociale sector). Het streven naar winsten die verdwijnen in de zakken van aandeelhouders, werkt de zinvolheid van het werk niet in de hand. Een job onvoldoende kunnen uitvoeren door een tekort aan middelen/collega’s, zal eveneens druk zetten op de zinvolheid. Bovendien zorgt een hoge werkdruk en te weinig middelen ervoor dat men zich niet competent kan voelen. De enige personen die het werk zinvol kunnen maken, zijn de werknemers zelf. Zij bepalen vandaag echter niet hoe er wordt geproduceerd. Bedrijven uit handen van de aandeelhouders halen en in handen van de werknemers nemen, zou een eerste stap in de goede richting zijn. De enige manier om zo’n verwezenlijking duurzaam te maken is door de volledige economie in dienst te stellen van de behoeften van de bevolking en te breken met de winstlogica en concurrentiestrijd van het kapitalisme. Dit kan op basis van een socialistische samenleving waarin de werkende klasse collectief en democratisch beslist over een economische planning in dienst van de mens en de planeet.

Ten slotte nog dit: individuele factoren treden in interactie met omgevingsfactoren, bepaalde personen zullen vatbaarder zijn voor burn-out. Maar wie is ziek of gezond? Een werknemer die thuis zit met een burn-out, geveld door het engagement in een job waarbij een goede uitvoering onmogelijk wordt gemaakt door besparingsoperaties op personeel en middelen, of de mensen die blijven werken maar kritiek op de werkorganisatie laten vallen, “leren loslaten”, en niet in strijd treden? Het is onze taak om te wijzen op de structurele maatschappelijke factoren die de burn-out mee veroorzaakt hebben. Net zoals de parkieten in de mijnen, zijn mensen die uitvallen met ziekte vaak de klokkenluiders die wijzen op structurele problemen op een concrete werkplaats maar zeker ook in onze kapitalistische maatschappij!

De arbeidersbeweging heeft hier een belangrijke rol in te spelen met offensieve eisen voor betere arbeidsomstandigheden (zoals arbeidsduurvermindering zonder loonverlies en met bijkomende aanwervingen), toegang tot rustmomenten, verlaging van de werkdruk en strikte medische opvolging van problematische werksituaties. Een collectieve kwestie zoals de toename van het aantal burn-outs vraagt collectieve antwoorden waarvoor de arbeidersbeweging moet strijden.

Noten

1. https://www.serv.be/sites/default/files/documenten/StIA_20191130_WerkbaarheidsmonitorWerknemers2019_RAP.pdf
2. https://legalworld.wolterskluwer.be/nl/nieuws/domein/sociaal-recht-en-hr/wordt-burn-out-erkend-als-arbeidsgerelateerde-ziekte-1/
3. https://www.standaard.be/cnt/dmf20210517_93584423
4. https://www.serv.be/stichting/publicatie/werkbaarheidsmonitor-2019-werknemers
5. https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2016/12/08/erkenning-van-burn-out-symbool-of-verandering/
6. https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2013/11/04/paul-verhaeghe-nieuwe-beroepsziektes-en-gebrek-aan-solidariteit/
7. https://m.standaard.be/cnt/dmf20131220_00897586
8. https://www.knack.be/nieuws/gezondheid/paul-verhaeghe-hoogleraar-psychologie-we-kweken-psychiatrische-patienten-bij-de-vleet/
9. Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2012). Self-determination theory.
10. Zie het wetenschappelijk onderzoek van de psycholoog Tim Kasser.
11. Zie F. Engels, https://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1876/1876aapmens.htm