Naar aanleiding van de 20ste verjaardag van Tienanmen verschenen een aantal boeken, de ene al bekender dan de andere. Wij lazen twee versies van Tienanmen en de gebeurtenissen er rond. Het gaat om versies vanuit een verschillend standpunt: de ene vanuit de positie van de betogers en de arbeiders, de andere vanuit de positie van het establishment. Ondanks dat verschil zijn er ook elementen die terugkeren.
In het andere artikel over Tienanmen dat we vandaag publiceren op deze site staat een samenvatting van wat er echt gebeurde. Deze feiten vormen ook het voorwerp van verschillende boeken. Wij lazen het boek “Tienanmen 1989. Seven weeks that shook the world” van het links-socialistische Chinaworker.info en ook het boek “Staatsgevangene nummer 1” van voormalig Chinees premier Zhao Ziyang.
Het boek van Chinaworker.info valt meteen op door de actieve betrokkenheid bij het gebeuren. Een deel van het boek bestaat uit een ooggetuigenverslag door de linkse socialist Stephen Jolly die vandaag gemeenteraadslid is voor de Socialist Party in Melbourne, Australië. Dat ooggetuigenverslag komt op het einde van het boek, de teksten ervoor schetsen de achtergrond waartegen het ooggetuigenverslag zich afspeelt en de ontwikkeling sindsdien.
Opvallend in dit boek is dat de politieke achtergrond wordt geschetst: de crisis waarin het stalinisme zich bevond en de discussies die dit met zich mee bracht. De auteurs stellen terecht dat er sprake was van een opstand die de wereld schokte. Het resultaat van de beweging zou immers een grote invloed hebben op het verdere verloop van de 20ste eeuw. Het feit dat de beweging bloedig werd onderdrukt, opende de weg voor de machtsconsolidatie van de bureaucratische kaste van de Chinese Communistische Partij die haar “hervormingspolitiek” verder zette, maar met een striktere repressieve aanpak van alle dissidenten. De zogenaamde “hervormingspolitiek” had als doel om elementen van kapitalisme in te voeren in China om zo een speler op de wereldmarkt te worden. Die illusie heeft de afgelopen jaren een belangrijke rol gespeeld in de wereldwijde verhoudingen onder het kapitalisme.
Een overwinning van de beweging tegen het regime had ons op een totaal andere koers kunnen brengen. Het ontbrak de beweging in China aan een duidelijk programma en een marxistische partij die in staat was om dat programma politiek te vertalen in de massabeweging. Hierdoor was er ruimte voor verwarring, met hier en daar ook pro-kapitalistische elementen (ook al moet worden opgemerkt dat dit aspect pas nadien een prominente plaats kreeg onder de studentenleiders). Maar moest er in China een overwinning behaald zijn met het neerbrengen van het regime en het vestigen van een democratische planeconomie waarbij de gemeenschap de touwtjes in handen had, dan zouden de afgelopen 20 jaar er fundamenteel anders hebben uitgezien.
Het onderdrukken van de beweging op Tienanmen werd samen met de val van de regimes in het Oostblok aangegrepen als ultiem bewijs van het failliet van het “communisme”. Het vormde de aanleiding voor een fors ideologisch offensief van de burgerij. Dat dit geen principiële kwestie is, blijkt evenzeer uit het Chinese voorbeeld. De opkomst van China in de jaren 1990 was een argument dat werd gebruikt door de neoliberalen, niet voor diegenen die zich tegen het kapitalisme verzetten. De neoliberalen vonden een bondgenoot in de leiding van de Chinese communistische partij en grepen die kans met beide handen aan.
Vandaag, twintig jaar later, liggen de zaken er anders voor. De illusies en hoop in een democratische markteconomie raken steeds meer ondermijnd door de crisis van het kapitalisme. Die crisis maakt duidelijk dat er weinig sprake is van democratie, het is niet de meerderheid van de bevolking die het voor het zeggen heeft, en evenmin van een echte marktwerking aangezien er een steeds grotere concentratie is van bedrijven en productie in handen van een kleinere minderheid.
Een deel van de Chinese top had 20 jaar geleden wel illusies in het kapitalisme. Het boek met dagboeknotities van Zhao Ziyang maakt dit duidelijk. Zhao was een “hervormer” die samen met Deng Xiaoping een reeks maatregelen doorvoerde om elementen van kapitalisme toe te laten in China vanaf 1978. Het boek van Zhao is weinig politiek, maar biedt wel een interessante blik op wat leefde onder minstens een deel van de toplaag van de bureaucratie in China in de jaren 1980.
Het vele gewoel tussen bureaucraten zullen we gemakshalve negeren, wie daar interesse in heeft moet zeker het boek van Zhao Ziyang lezen. Maar de essentie van het betoog van Zhao is duidelijk: de planeconomie heeft gefaald en moet vervangen worden door het kapitalisme, waarbij die omvorming het best gebeurd onder leiding van de bestaande machthebbers van de communistische partij. Overdrijven we als we dit standpunt aan de “communist” Zhao toeschrijven? Absoluut niet. Zelf schrijft hij: “Toen ik later voor het Centraal Comité ging werken, besefte ik dat de economische inefficiëntie en de scheve verhouding tussen productie en consumptie een inherente oorzaak hadden, namelijk de planeconomie zelf. (…) Ik had echter geen idee of we als socialistisch land de principes van de vrije Westerse markt mochten overnemen.” En zo zijn er nog tal van voorbeelden aan te geven waar Zhao zijn positie klaar en duidelijk beschrijft: hij was voorstander van de vrije markt en het kapitalisme.
Zhao werd opzij gezet na het neerslaan van de opstand op Tienanmen. De reden was niet zozeer de vermeende steun van Zhao aan die beweging. In het boek maakt Zhao duidelijk dat hij geen aanhanger van die beweging was, maar er wel voor pleitte om de spanningen te beperken. Een aantal betogers zagen dat als signaal dat Zhao een betere kant van de bureaucratie zou vertegenwoordigen en steunden daarom Zhao, maar dat was slechts een beperkte minderheid in de beweging. Bovendien was de steun niet wederzijds. De enige betrachting van Zhao was om de beweging zo snel mogelijk te beëindigen.
Zelfs dat standpunt ging te ver voor de leiding van de Communistische Partij die het incident van 4 juni 1989 niet alleen aangreep om alle democratische rechten drastisch te beperken, maar ook om een reeds langer durende machtsstrijd aan de top te beslechten. De beweging van 1989 had verdeeldheid aan de top gecreëerd, een typisch fenomeen bij een beweging van dergelijke omvang die elementen van een pré-revolutionaire situatie in zich droeg. Voor een figuur als Ahmadinejad zal dit bekend in de oren klinken.
Om het eigen vel te redden, besloot een deel van de Communistische Partij om over te gaan tot harde repressie tegen de beweging. Deng Xiaoping liet zijn voormalige bondgenoot Zhao genadeloos vallen en koos de kant van de repressie. Dat was geen persoonlijke afrekening zoals Zhao lijkt te suggereren in zijn boek, maar een politieke inschatting. Het ging niet meer over de snelheid van de kapitalistische hervormingen, maar over het voortbestaan van het regime en de hervormingen op zich. De studentenbeweging dreigde uitbreiding te kennen onder de arbeidersbeweging en kon zo de machtspositie van de bureaucratie van de kaart vegen.
Deng en de andere partijleiders kozen niet voor het stopzetten van de kapitalistische hervormingen. De ontwikkeling na 1989 maakt dat bijzonder scherp duidelijk. Het ritme van de hervormingen werd verder opgedreven maar wel gecombineerd met een strikte repressie tegenover alle kritische stemmen. Zhao Ziyang werd opgeofferd om het vel van de andere bureaucraten aan de top te redden. Hij zou zelf niet getwijfeld hebben om hetzelfde te doen.
Het boek van Zhao Ziyang is interessant omdat het de gebeurtenissen vanuit een ander perspectief brengt. Wie meer inzicht wil krijgen in de werking van de Chinese bureaucratie zal in dit boek nuttige informatie vinden. Het is wel aangewezen om eerst het boek van Chinaworker.info te lezen om wat achtergrond te hebben over de politieke ontwikkelingen in China in die periode (en nadien). De doorzetters die ook wel eens een weinig politiek boek doornemen, kunnen daarna de “geheime dagboeken van premier Zhao Ziyang” doornemen.
Info
- “Staatsgevangene n°1. De geheime dagboeken van premier Zhao Ziyang”. Uitgeverij Balans 2009, 367 bladzijden
- “Tienanmen 1989. Seven weeks that shook the world”. Chinaworker.info, 2009, 88 bladzijden (voor 7 euro verkrijgbaar via LSP)