Nadat in het recente verleden seriemoordenaars als Dutroux en Fourniret een schok door de samenleving lieten trekken, lijken we vandaag geplaagd te worden door “zinloos geweld”. Een jongen die wordt vermoord voor een MP3 of een sigaret, agressie tegen treinbegeleiders en buschauffeurs, een willekeurige slachting van baby’s,… Maar ook gezinsdrama’s bij de vleet: een moeder die haar vijf kinderen vermoordt, een mentaal gehandicapte jongen van 17 die door zijn stiefvader en moeder gefolterd en uiteindelijk uitgehongerd wordt, ex-partners die hun voormalige echtgenoten neerknallen,… Of nog: groepsverkrachtingen van zeer jonge meisjes door even jonge jongens (gemiddeld twee verkrachtingen per week in onze scholen),… Wat is er mis?
Er zijn er die deze plagen zien als straffen van god. Globaal zien we een sterke verstrakking binnen godsdiensten, maar ook politici die de “normen en waarden” verdedigen, maken terug een zekere opgang. Het repressieve apparaat, bedoeld voor de eigen bevolking, van de meeste staten is in de laatste 20 jaar verder uitgebreid. Het is echter duidelijk dat dit leidt tot nog meer barbaarsheid: Guantanamo of Abu Ghraib, de honderdduizenden slachtoffers onder de gewone bevolking in oorlogen als in Irak, Afghanistan, Tsjetsjenië,… door de oorlogsvoerders cynisch beschreven als “collateral damage”.
Hoe komen mensen tot dit soort gedrag? Mensen weerspiegelen in hun zijn, doen en denken de omstandigheden waarin ze leven. In verschillende perioden in de geschiedenis, als systemen in verval raakten omdat de heersende klasse/elite niet meer wist hoe de samenleving verder te brengen, hebben we periodes gezien van verval, desintegratie, decadentie, brutaal geweld,… Het kapitalisme is vandaag een systeem in verval en dat op alle vlakken.
Vervreemding neemt toe en de samenleving “ontmenselijkt”
Wat er gebeurt als een sociaal weefsel totaal uiteenvalt, wordt duidelijk in landen waar de heersende klasse zelf niet meer in staat is om de basisbehoeften van de bevolking te bevredigen. Voorbeelden hiervan zijn Congo, waar massale verkrachting en moord gedurende meer dan 10 jaar een “normaal” gegeven is geworden, en Zimbabwe, dat vandaag geconfronteerd wordt met een werkloosheid van 90%, miljoeneninflatie en een cholera-epidemie. De kapitalisten noemen deze gebieden de “derde wereld”, o.a. omdat ze iedere verantwoordelijkheid ervoor van zich af willen zetten. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt echter bij hun koloniale en neo-koloniale plundering, waarbij de geproduceerde rijkdom nooit werd geïnvesteerd voor de ontwikkeling van een moderne infrastructuur en openbare diensten.
We zouden ook de voorbeelden van nationale onderdrukking kunnen aanhalen. In Palestina, Sri Lanka, Tsjetsjenië,.. is de onderdrukking zó brutaal, dat men er alles aan doet om die voor de wereld te verbergen – journalisten, humanitaire hulp,… moeten buiten blijven of worden “ingebed” bij de binnenvallende troepen. Af en toe wordt door de “internationale gemeenschap” (lees: de imperialistische grootmachten) wat lippendienst bewezen aan de slachtoffers, maar een echte inspanning om er een einde aan te maken komt er niet.
Om dat te doen, zou de samenleving de brede bevolking een mogelijkheid tot een menswaardig bestaan moeten aanbieden. Op basis van het kapitalisme zal dit echter niet gebeuren. Congo toont dit zeer duidelijk aan: na de machtsovername door Kabila sr. was er gedurende enige tijd hoop dat een einde zou komen aan de misdaden van het Mobutu-regime, maar die hoop vervloog snel. Niet bereid tot socialistische maatregelen, zoals een democratische planeconomie om het land te ontwikkelen en de noden van de brede bevolking te lenigen, verviel het Kabila-regime reeds snel tot dezelfde misdaden.
Onzekerheid en wanhoop nemen toe, ook in de ontwikkelde kapitalistische landen
Ook in de ontwikkelde, hoofdzakelijk westerse landen komt een brutaler samenlevingsmodel tot stand, waarbij iedereen steeds meer op zichzelf is aangewezen. De door de arbeidersbeweging verworven sociale vangnetten bestaan nog, evenals een door strijd verkregen levensstandaard die hoger is dan het strikte bestaansminimum. Dit voorkomt een even totale terugval als in de hierboven genoemde regio’s, maar het neoliberalisme heeft steeds meer en grotere gaten in dat sociale weefsel geslagen. De onzekerheid neemt toe naarmate steeds meer mensen geen degelijke job met een leefbaar loon hebben en uit de boot vallen. Ook de afbouw van de openbare diensten gaat gepaard met een verlies van instrumenten om mensen aan boord te houden.
Wanneer gruwelijke daden worden gesteld, hebben de media de neiging te focussen op de individuele misdadiger. Deze is psychotisch, een ander is schizofreen, nog een ander kende als kind niets anders dan geweld en onverschilligheid. Iiteraard spelen deze elementen mee. Het zijn de zwakste schakels die breken onder de toenemende druk van een samenlevingsmodel dat uiteen valt en niet vervangen wordt door (de hoop op en de strijd voor) een nieuw model dat de samenleving opnieuw kan vooruitstuwen.
Waarom werden jonge mensen als Kim De Gelder niet op tijd geholpen? Waarom heeft de school niets gemerkt? Waarom werden hij en zijn ouders na de vaststelling van een psychisch probleem gewoon aan hun lot overgelaten? Zou het niet zijn omdat de burgerlijke politici het de moeite niet vinden om middelen te investeren in mentale gezondheidszorg en in kleine klassen waar leerkrachten nog kunnen zien dat er iets fout loopt met hun leerlingen?
Nochtans waren en zijn die middelen er, maar ze verdwijnen steeds meer in de zakken van een hebzuchtige minderheid van kapitalisten. Vandaag bevinden we ons in een zeer diepe en waarschijnlijk langdurige crisis. Maar ook de groeiperioden in de laatste decennia hebben de meerderheid van de bevolking niet vooruitgeholpen, integendeel. Sinds 1974 bevindt het kapitalisme zich immers in een depressie, waarin economische groei, als ze er al is, “jobloos” wordt. De groei van de winsten kwam er enkel nog door een dalende lonen en sociale uitgaven, door onzekere jobs en lage lonen. Om de consumptie toch op peil te houden, werden mensen steeds meer gestimuleerd tot het kopen op krediet, wat heeft geleid tot een enorme schuldenberg.
Resultaat: vandaag is onzekerheid troef. De toekomstperspectieven van een groeiende groep mensen worden steeds grauwer. De huidige generatie volwassenen zal het slechter hebben dan hun ouders. De frustraties en het gevoel van machteloosheid lopen torenhoog op en de crisis zal die nog verder opdrijven.
Welke oplossingen?
Enorme investeringen in het zorgbeleid en in openbare diensten die een sociaal weefsel kunnen helpen creëren en ondersteunen, zijn nodig om de verdere ontwikkeling van maatschappelijke frustraties, die leiden tot individuele uitbarstingen, tegen te gaan. Maar zelfs indien de kapitalistische regeringen deze inspanning zouden willen doen, waarvoor gesneden moet worden in de winsten van de kapitalisten, zou het niet voldoende zijn. Welk perspectief biedt dit systeem immers aan mensen?
Ja, de crisis zal op een bepaald moment wel weer omslaan in groei, maar laat ons niet vergeten dat voor het herstel na de diepe depressie in de jaren ’30 een wereldoorlog nodig was – m.a.w. een massale vernietiging van productiemiddelen – om de economie een nieuwe start te bieden. Ook is het duidelijk dat de crisis op kapitalistische basis enkel zal overgaan (voor de burgerij) indien de arbeidersklasse een collectieve verarming aanvaardt. De situatie zal dus eerst nog véél erger worden vooraleer ze opnieuw (eventueel) zou kunnen verbeteren.
Dit hoeft niet zo te zijn. De burgerij, met haar privé-bezit en haar na-tionale grenzen, kan de samenleving niet fundamenteel beter maken dan ze nu is. In iedere samenleving die op klassen is gebaseerd, zoals het kapitalisme, zal de rijkdom van de heersende klasse altijd slechts bekomen kunnen worden door de armoede van de onderdrukte klasse. Zo’n samenleving is fundamenteel gebaseerd op ongelijkheid en onrechtvaardigheid en dat besmet alle vlakken van de samenleving. Waarom zou je niet stelen als ieder jaar miljarden verloren gaan voor de samenleving door de volledig onbestrafte grootschalige fiscale fraude van de super rijken? De grote dieven creëren de kleine dieven, de grote moordenaars creëren de kleine moordenaars.
Het beschermen van de samenleving tegen individuen die hun eigen agressie niet kunnen controleren en binnen veilige banen kanaliseren, zal waarschijnlijk altijd nodig zijn. Maar door het uitbouwen van een samenleving waarin mensen als groep echte controle kunnen uitoefenen op hun leven en waarin de behoeftenbevrediging van de meerderheid voorop staat, zullen minder mensen in een volledig geïsoleerde en vereenzaamde situatie belanden, waarin hun machteloosheid omslaat in agressie tegen zichzelf en anderen.
De belangen van de huidige heersende klasse zijn echter tegengesteld aan de noden van de brede bevolking. Om die overgang te maken, zal de arbeidersklasse – en met haar alle onderdrukte lagen – zich moeten organiseren voor de strijd voor wie beslist en wie de vruchten kan rapen van de maatschappelijke rijkdom. Democratisch socialisme zal niet alles in één keer oplossen, maar kan wel de voorwaarden creëren waarop een nieuwe samenleving, gebaseerd op democratie, solidariteit en samenwerking, kan ontwikkelen.