Op een schaal van 0 tot 10 zou José Manuel Barrosso, de voorzitter van de Europese Commissie, Europa momenteel een 5 geven. “We bevinden ons op een kantelpunt. Het kan veel slechter of veel beter worden”, stelde hij in een interview. Ondertussen waren er nieuwe grootschalige protesten van werkenden, gepensioneerden en jongeren in Spanje en Portugal. Zij vinden al langer dat de situatie al slecht genoeg is.

Dossier door Tanja Niemeier, medewerker van de linkse fractie GUE-NGL in het Europees Parlement

Bazooka om euro te redden

Eind september 2012. De wereldwijde financiële en economische crisis, die als donkere stormwolken boven Europa en de eurozone in het bijzonder hangen, is intussen vier jaar oud. Ierland, Portugal, Cyprus en vooral Griekenland zitten gevangen in de tang van de trojka, het IMF, de Europese Commissie en de Europese Centrale Bank (ECB). Er wordt bespaard en gesaneerd waardoor de werkloosheid een duizelingwekkende omvang aanneemt – zeker onder jongeren en dat ondanks emigratie – en mensen honger lijden, de zelfmoordcijfers stijgen… Het kapitaal vlucht weg uit de crisislanden, van economische groei is geen sprake en zelfs de Duitse motor begint te sputteren.

Maar Barosso heeft vanuit het standpunt van de Europese elite gelijk: het had er nog erger kunnen uitzien. De verkiezingen in Nederland hebben niet tot de gevreesde overwinning van de SP geleid, het Duitse Grondwettelijk Hof heeft het noodfonds ESM niet afgekeurd en er zijn signalen dat Griekenland iets meer tijd zal krijgen om de besparingsschroeven sterker aan te spannen waardoor het voorlopig in de eurozone kan blijven.

Voorzitter Mario Draghi maakte bekend dat de ECB, ondanks de Duitse tegenstem, zou overgaan tot onbeperkte aankopen van Europese staatsobligaties op de secundaire markten om zo de intrestvoeten onder controle te houden en de markten gerust te stellen. Deze veel besproken “bazooka” om de euro te redden, zou er volgens ‘Super Mario’ geen twijfel meer over laten bestaan: “De euro is onomkeerbaar.” Het leidde tot enig voorzichtig optimisme in de media.

Tussen meer integratie en minder Europa

Barosso was niet minder bombastisch in zijn ‘State of the Union’. In zijn toespraak in het Europees Parlement op 12 september stelde hij dat Europa na het ‘fiscaal pact’ en het ‘groeipact’ nu een ‘beslissend pact’ nodig heeft. Dit pact zou volgens Barosso geen “twijfel mogen laten bestaan over de integriteit van de [Europese] Unie en de onomkeerbaarheid van de euro.” De tijd van halve maatregelen is voorbij, stelde Barosso die meteen pleitte voor een politieke unie. Barosso: “Vandaag roep ik op tot een federatie van natiestaten.” Ook verklaarde hij dat er stappen in de richting van een bankenunie in de maak zijn.

Zullen deze verklaringen de tegenstellingen en het gebrek aan een fiscale en politieke unie doen verdwijnen? Behoort het touwtrekken tussen meer Europese integratie enerzijds en de nationale belangen van de lidstaten anderzijds bijna tot het verleden? Of leeft Barosso eerder in dromenland?

De voorstellen van de Europese Commissie zijn een uitdrukking van een van de trends in het discours over Europa. De Commissie wil zich opwerpen als ideale vertegenwoordiger voor alle Europese kapitalisten en wil de concurrentiepositie van Europa versterken met een eengemaakte markt en een munt die kan concurreren met de Amerikaanse dollar en de Chinese renminbi.

Maar tegelijk blijven de historisch gegroeide centrifugale krachten van de 27 nationale economische elites en regeringen (die ondanks alle aanvallen op de democratische principes nog altijd willen herverkozen worden en daarvoor toch een beetje rekening moeten houden met de bevolking) bestaan. Deze elites en nationale belangen beconcurreren ook elkaar, zowel binnen als buiten de EU.

De middelpuntvliedende krachten vonden een uitdrukking in de vele kritieken op de voorstellen van de zogenaamde ‘Future for Europe Group’. Dat is een denktank onder leiding van de Duitse liberale minister van buitenlandse zaken, Guido Westerwelle. De denktank pleitte voor meer Europese integratie, maar niet alle ministers die aan het voorstel meewerkten stemden in met alle punten ervan. Zo is er vanuit Frankrijk weinig enthousiasme voor een verdragswijziging en stelde de Britse minister van butienlandse zaken onomwonden: “Wij zijn niet bereid om meer macht aan Europa over te dragen.”

Welke van beide tendensen de overhand zal halen, is voor een deel afhankelijk van politieke wil. Maar die politieke wil ontstaat niet in een vacuüm of in de ivoren toren van de Europese instellingen. Er zijn heel wat factoren die een rol spelen, niet in het minst de economische ontwikkelingen. De opstelling van de politieke leiders in Europa wordt voor een groot stuk bepaald door de economische spelers in hun landen. Hun standpunt wordt grotendeels bepaald door een kosten- en batenanalyse.

Zal de bazooka werken?

De aankondiging van de ECB heeft op zich al geleid tot een daling van de interestvoeten voor Spaanse en Italiaanse staatsobligaties. De Spaanse regering, die in eigen land steeds meer onder druk staat, kon hierdoor tijd winnen en de vraag voor middelen uit de Europese fondsen ESM of EFSF uitstellen. De lagere intrestvoeten laten de landen toe om nieuwe obligaties uit te geven en met dat geld schuldeisers te betalen.

De voorstellen in de richting van een bankenunie, door de ECB toezicht te laten uitoefenen op het gehele bankensysteem in Europa, zijn er vooral op gericht om banken direct door het Europese ESM te laten herfinancieren zodat de nationale staatsschulden niet worden aangedikt. Dit is een theoretische constructie die nog in de realiteit moet getest worden.

De vraag blijft wat er zal gebeuren als de financiële markten de ECB beginnen uit te testen. En nog meer: wie gaat zorgen voor de zekerheden, en dus het geld, om deze constructie te laten werken. Het Duitse Grondwettelijke Hof heeft het ESM dan wel goedgekeurd, maar het blijft onzeker of het parlement ermee zal instemmen om de nodige middelen (190 miljard euro) beschikbaar te maken. Op een ogenblik dat er nationale verkiezingen aankomen, is dat verre van zeker.

Een andere bepalende vraag is waar de economische groei vandaan moet komen om tot een duurzaam einde van de crisis te komen. Landen die aanspraak willen maken op het opkopen van staatsobligaties door de ECB moeten ‘steun’ vanuit het ESM aanvragen. Daaraan zijn voorwaarden gekoppeld, met name het dictaat van ‘budgettaire discipline’. Dat betekent concreet nog meer sociale afbraak: aanvallen op alle verworvenheden, stijgende armoede en werkloosheid en het ondermijnen van de levensstandaard van de bevolking.

Dat zal in een context van wereldwijde crisis enkel maar leiden tot een nieuwe stijging van de staatsschulden. In het magazine ‘NewEurope’ omschrijft journaliste Cate Long de maatregelen als “een spel dat enkel de stoelen op de Titanic herschikt.” De optie van een ‘Grexit’ of een grootschaliger uiteenvallen van de eurozone blijft dan ook een waarschijnlijk scenario.

Verzet tegen afbraakpolitiek organiseren

Een andere factor die in de media uiteraard veel minder aandacht krijgt, maar die wel beslissend is voor de toekomst van Europa, is de reactie van de slachtoffers van de crisis: de werkenden, werklozen, gepensioneerden en jongeren in Europa. Voor het establishment komen zij enkel aan bod als ‘electoraat’, waarmee rekening moet gehouden worden om ‘populistische’ en ‘eurokritische’ stemmen in toom te houden.

Deze puur parlementaire benadering gaat voorbij aan de effectieve potentiële kracht van de werkende klasse. De afgelopen jaren waren er verschillende voorbeelden van actief verzet tegen de afbraak van onze levensstandaard. Er waren algemene stakingen en andere massale protestacties. Het zal erop aankomen om de potentiële kracht van de arbeidersbeweging ook effectief in te zetten doorheen gecoördineerde strijd – zoals een Europese algemene staking – en met een politiek verlengstuk.

Voor een vrijwillige socialistische federatie van Europese staten

Om tot een oplossing te komen, moeten de ware oorzaken van de crisis bestreden worden. Daar wringt vandaag het schoentje. Barroso wees als oorzaken op de “onverantwoordelijke praktijken in de financiële sector, een onhoudbare overheidsschuld en een gebrek aan concurrentievermogen in sommige lidstaten.” Deze verklaringen schieten tekort, vanwaar komen die ‘onverantwoorde praktijken’ immers?

Wij menen dat het resultaten zijn van de wijze waarop het kapitalisme functioneert. Ons economische stelsel is gebaseerd op concurrentie en winstmaximalisatie. Kapitaal wordt geïnvesteerd op basis van het vooruitzicht op winst en niet voor het bevredigen van behoeften. De private eigendom van de productiemiddelen en het bestaan van nationale staten zorgen ervoor dat de belangen van het kapitaal in een bepaald land worden uitgespeeld tegen de belangen van het kapitaal in andere landen.

De opmars van de financiële sector en bijhorende ‘onverantwoorde praktijken’ komen voort uit het feit dat investeringen in de reële economie onvoldoende winst opleveren, waardoor het kapitaal zich richt op de financiële sector en de kortetermijnwinsten die daar onder meer door speculatie te rapen vallen.

Alle maatregelen die de Europese Raad en de Commissie tot nu toe voorstelden, kwamen neer op het beperken van de nationale soevereiniteit van de lidstaten en meer, weliswaar ondemocratische, Europese integratie. Als we kritiek geven op dit beleid, betekent dit niet dat we voorstanders zijn van meer ‘nationale soevereiniteit’.

Wij staan voor een breuk met de kapitalistische fundamenten van de huidige Europese Unie en voor het uitbouwen van een socialistische federatie van Europese staten op vrijwillige basis. Een socialistisch beleid zou ervoor zorgen dat de 2.000 miljard euro aan reserves op de rekeningen van de grote Europese bedrijven zou geïnvesteerd worden in duurzame, nuttige en degelijke werkgelegenheid, openbare diensten, gezondheidszorg, onderwijs, onderzoek en milieu. Een socialistisch beleid zou een einde maken aan de fiscale fraude en legale belastingontduiking die vandaag schering en inslag vormen in kringen van grote bedrijven en superrijken.

Barosso verklaarde dat Europese burgers moeten deelnemen aan het “debat over de toekomst van Europa.” Onze bijdrage zal hij wellicht niet appreciëren. Maar binnen de arbeidersbeweging en de vakbonden moeten we effectief dringend de discussie over onze alternatieven voeren om zo het verzet en de strijd voor een ander Europa in het belang van de meerderheid van de bevolking kracht bij te zetten.