Recensie. “Hoe durven ze?”, terechte kritieken op een falend systeem

Het boek ‘Hoe durven ze?’ van PVDA-voorzitter Peter Mertens gaat gepaard met een grootschalige mediacampagne en dat levert resultaten op: de verkoop van het boek loopt goed. Het boek brengt terechte kritieken op het kapitalisme, enkele concrete directe voorstellen en een algemeen beeld over wat socialisme zou kunnen betekenen. Dat ‘socialisme 2.0’ wordt echter niet verbonden met de directe eisen.

Geert Cool

Doe de rijken de crisis betalen!

De kritieken op het kapitalisme zijn terecht: de grote bedrijven betalen amper belastingen en de rijken worden steeds rijker. Het boek komt terug op de cijfers die de PVDA publiceerde over 50 grote bedrijven (waaronder Electrabel, ArcelorMittal,…) die vorig jaar gemiddeld 1,04% belastingen betaalden en niet het officiële tarief van 33,99%. De bedrijfswinsten namen tussen 2000 en 2009 toe van 47 tot 82 miljard euro. Vooral de aandeelhouders deden het goed: zij kregen in 2009 maar liefst 26 miljard euro aan dividenden of drie keer zoveel als in 2000. De winsten nemen toe, de bijdrage aan de gemeenschap neemt af. Alle gevestigde partijen hebben aan dat beleid meegewerkt.

Als antwoord daarop stelt Mertens herverdeling centraal. Zijn partij voert campagne voor een vermogensbelasting, omgedoopt tot ‘miljonairstaks’ om duidelijk te maken dat mensen met een beperkt vermogen niet worden geraakt. Het is gericht tegen de rijksten: 0,5% van de wereldbevolking bezit 38% van alle rijkdom. Eerder wees Paul Krugman er op dat de 1% rijksten in de VS de afgelopen 30 jaar rijker zijn geworden, terwijl de 80% armsten er op achteruit gingen.

Een miljonairstaks (van 1% op het gedeelte van het vermogen boven één miljoen euro, 2% op het vermogen boven twee miljoen euro en 3% op het deel boven drie miljoen euro) zou volgens de cijfers van de PVDA ruim 8 miljard euro opbrengen. Met de opbrengst zou de partij zwaar investeren in tewerkstelling, onder meer in onderwijs, gezondheidsheidszorg, sociale huisvesting,…

Het huidige systeem wordt gekenmerkt door een overproductiecrisis waarbij kapitalisten niet langer investeren in reële productie omdat dit onvoldoende winst opbrengt. Voor hen is de enige uitweg uit de 99% de crisis te laten betalen, een beleid dat desnoods wordt opgelegd. Als we de 1% willen laten betalen, zullen we een paar stevige stokken achter de deur moeten hebben.

De kapitalisten zullen ieder voorstel tot herverdeling omzeilen of de factuur ervan naar ons doorschuiven. We moeten niet enkel de verdeling maar ook de controle op de rijkdom en meer bepaald op de productiemiddelen opnemen. De nationalisatie van de sleutelsectoren van de economie mag niet beperkt worden tot een idee voor een verre toekomst, het ‘socialisme 2.0’, maar moet als eis meteen gekoppeld worden aan ieder voorstel tot herverdeling.

De hernieuwde opleving van de bankencrisis maakt duidelijk dat de speculatie zich niet zomaar aan banden laat leggen. De opmars van de financiële markten is de keerzijde van de overproductiecrisis, het neoliberalisme was de ideologische uitdrukking van de opmars van het financiële kapitaal. Hoe zou een enkele openbare bank daar een kentering in kunnen brengen? Stilaan wordt ook door de PVDA erkend dat de volledige financiële sector in publieke handen zal moeten komen. Waarom dat standpunt niet doortrekken naar alle sleutelsectoren van de economie?

Internationale aanval op onze levensstandaard

De winsten van de 1% worden op peil gehouden door de meerderheid van de bevolking te laten betalen: enerzijds door de lonen en de koopkracht naar beneden te trekken, anderzijds door de diensten van de gemeenschap af te bouwen als onderdeel van het besparingsbeleid.

Het Duitse model van lage lonen voor een groot deel van de bevolking is daar een onderdeel van. Ook bij ons wordt een poging ondernomen om een grotere lageloonsector uit te bouwen. Er is nu al een toename van het aantal arme werkenden. De vraag blijft hoe we daar iets aan kunnen doen. Een syndicale campagne gericht op het organiseren van de meest precaire lagen zou een goede eerste stap kunnen zijn. Jammer genoeg brengt het boek van Mertens geen aanzetten tot ideeën rond campagnes en/of antwoorden. Het blijft bij kritieken.

De Eurocrisis komt uitgebreid aan bod in het boek. Er wordt terecht gewezen op het feit dat de EU een neoliberaal project is gericht op de belangen van de grote bedrijven en de banken. De EU wil het neoliberalisme zelfs wettelijk verplicht maken in alle lidstaten. In landen als Griekenland wordt een versnelling hoger geschakeld in het afbreken van de levensstandaard van de werkende bevolking. Hier tegenover is een socialistisch antwoord nodig. Het is goed dat de Griekse KKE nu ook de eis opneemt om de schulden niet langer af te betalen. De uitdagingen voor de Griekse linkerzijde zijn groot en komen amper aan bod in het boek: welk programma zou een linkse regering uitvoeren? Die vraag is niet abstract op een ogenblik dat de steun voor de gevestigde partijen in elkaar stort en de verzamelde linkerzijde van KKE en Syriza (dat niet wordt vermeld in het boek) meer dan 30% haalt in de peilingen en mits de vorming van een links blok zelfs de grootste partij zou worden.

Goed dat er nog echte socialisten zijn

Hoe kunnen we een krachtsverhouding uitbouwen om op een efficiënte wijze tegen het kapitalisme te strijden? De PVDA opteert voor een electoralistische benadering: stapsgewijze groeien bij verkiezingen om ooit eens het socialisme (in haar versie 2.0) uit de hoed te toveren.

Een andere mogelijkheid zou zijn om de positie van linkse syndicalisten te versterken door de vakbonden strijdbaarder en democratischer te maken. Deze militanten hebben daarnaast nood aan hun eigen politieke organisatie, mét ruimte voor discussie, ook met georganiseerde stromingen. Dat is echter een optie die niet aan bod komt in het boek van Mertens.

Het stuk over ‘Socialisme 2.0’ bevat interessante elementen, maar legt niet uit wat het verschil is met socialisme 1.0. Als de term “web 2.0” wordt gebruikt, is dit om de verschillen met web 1.0 in de verf te zetten. Hier lijkt het alsof “socialisme 2.0” wordt gebruikt om te zwijgen over socialisme 1.0.

We kunnen echter niet doen alsof er niets is gebeurd in naam van het socialisme. Waar is het in de Sovjetunie fout gelopen? Waar staat China vandaag? Hoe verhouden socialisten zich tot al wie de term ‘socialisme’ in het verleden en het heden heeft gebruikt? Dat is niet onbelangrijk om pakweg te antwoorden op de stelling dat het ‘socialisme’ niet werkt en dat de dictatuur Noord-Korea dit aantoont. Maar het is vooral belangrijk om duidelijk te maken hoe we fouten uit het verleden kunnen vermijden.

Oude discussies en meningsverschillen blijven overigens een rol spelen in actuele analyses en standpunten. Denk maar aan de verdediging van president Kabila in Congo of de dubbelzinnige houding tegenover Assad in Syrië en eerder tegenover Khadaffi in Libië. Deze fouten die minstens door een deel van de PVDA-kaders worden gemaakt, zijn terug te brengen tot de stalinistische tweestadiatheorie. Het volstaat niet om oude verwijzingen naar Stalin op de partijwebsite te blokkeren om effectief afstand te doen van het stalinisme.

Verder heeft het stuk over ‘socialisme 2.0’ weinig directe banden met de oplossingen die in de rest van het boek naar voor worden gebracht. Hoe gaan we van een herverdeling van de rijkdom naar een socialistische samenleving met democratisch geplande economie? De strikte grens tussen ‘minimumprogramma’ en ‘maximumprogramma’ doet denken aan oude socialistische stromingen, zowel uit de meer reformistische als de daaraan verwante stalinistische traditie.

Conclusie

Terwijl we in deze bespreking vooral wijzen op de meningsverschillen, moet worden gezegd dat Mertens een bijzonder vlot boek heeft geschreven met sterke argumenten. Het feit dat het boek een breed publiek bereikt, is een goede zaak. Eerder toonden ook figuren zoals Michael Moore aan dat er een ‘markt’ bestaat voor scherpe kritieken op het kapitalisme.

Anderzijds blijft de vraag hoe we de strijd tegen het kapitalisme efficiënt kunnen voeren. Dat komt onvoldoende aan bod in dit boek. Het afzwakken van het (minimum-)programma is geen voorwaarde om media-aandacht of stemmen te krijgen, onze Ierse kameraden hebben met hun sterke socialistische profiel twee parlementsleden. De PVDA heeft begrepen dat een ouderwets stalinistisch profiel weinig aantrekkelijk is. Het aanpassen van het profiel is één zaak, de politieke basis die ervan aan de oorsprong ligt is iets anders. Dat is voer voor discussie die we hopelijk op een kameraadschappelijke en open wijze kunnen voeren.