Tag: Leon Trotski

Wat is het effect van een grote ziekte op een samenleving? Dat was één van de onderwerpen die Trotski behandelde in zijn beschrijvingen van Roemenië in 1913, als onderdeel van een bundel journalistieke artikels en verslagen over de Balkan oorlogen van 1912-13. Die teksten zijn erg nuttig om een beter inzicht op de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog te krijgen, maar ook om te zien hoe het Roemeense regime in 1913 omging met een cholera-uitbraak. Het is een van de vele elementen in het boek, maar het sluit goed aan bij de actualiteit.

In de tweede Balkanoorlog (1913) viel Roemenië Bulgarije binnen, waar het een stuk grondgebied veroverde dat de Bulgaren niet verdedigden. Ook zonder militaire tegenstand was het Roemeense leger na een maand echter volledig uitgeput. Dat kwam door een gebrek aan planning van de bevoorrading en de opgang van cholera, waarvoor geen voorzorgsmaatregelen werden genomen. Toen alsnog werd geprobeerd om besmette soldaten af te zonderen, lukte dit niet omdat er onvoldoende eten was en evenmin middelen voor toezicht of medische voorzieningen. Het resultaat was dat besmette soldaten naar huis trokken. Ze kwamen niet alleen: de cholera ging mee.

Roemenië werd op dat ogenblik gekenmerkt door een grote kloof tussen arm en rijk, waarbij de rijke elite de schijn van verlichting en luxe hoog hield. “Het leven in de centrale straten geeft een indruk van luxe, overvloed en extravagantie,” schreef Trotski. Hij stelde echter meteen vast dat dit beperkt was tot een erg kleine elite en vaak tot op schulden gebaseerde ‘schone schijn’. Terwijl de elite de laatste modegrillen uit Parijs op straat tentoonspreidde, werd dit schouwspel doorprikt door bedelaars op blote voeten.

De elite was sterk bezig met de politieke strijd. “Het is moeilijk om een hardere strijd tussen partijen in te beelden dan die in de Roemeense arena. Deze hardheid is omgekeerd evenredig aan het belang van de verschillen tussen de partijprogramma’s. De twee ‘historische’ partijen in Roemenië zijn de conservatieven en de liberalen. (…) Beide heersende partijen, met al hun fracties, zijn gebaseerd op het landbezit, een landbezit van private eigenaars. Dat is een basis feit in het politieke leven van Roemenië: de inwoners worden bestuurd door de belangen van de bevoorrechte landeigenaars.”

De elite stond mijlenver van de realiteit van het dagelijkse leven van de massa’s. “Het echte karakter van de politieke verhoudingen in Roemenië vindt geen veelzeggender uitdrukking dan het feitje dat de belangrijkste publicaties van de politieke groepen die het land besturen uitgebracht worden in een vreemde taal – de taal van de “top tienduizend” (die in Roemenië eigenlijk amper met de helft daarvan zijn).” Het ging om Franstalige publicaties, de taal van het Roemeense establishment voor wie Parijs het voorbeeld was.

Terwijl die elite zich blindstaarde op zichzelf, waren er geen middelen om de inval in Bulgarije ook maar een beetje te plannen. Het tekort aan bevoorrading stimuleerde het plunderen, zelfs van cholera-patiënten! “Ondanks het feit dat de honderdduizenden Roemeense soldaten in een gebied werden gestuurd waarvan geweten was dat er cholera heerst, werd geen van de nodige voorzorgsmaatregelen genomen. In Vrattsa liet de Roemeense legerleiding, ondanks waarschuwingen van de lokale Bulgaarse autoriteiten, de manschappen toe om in een kazerne kledij te plunderen van cholera-patiënten.”

De strijd tegen de ziekte werd evenmin ernstig gevoerd door een tekort aan medisch personeel en materieel. “De Roemeense troepen zaten tien dagen in deze vruchtbare voedingsbodem voor cholera, terwijl ze niet eens een microscoop hadden om tests uit te voeren. Er werd een microscoop opgestuurd, maar voordien werden soldaten die last hadden van dysenterie gewoon naar de barakken van de choleraslachtoffers gestuurd. Cholera werd meteen een epidemie in het leger. Er was een tekort aan dokters, verplegers, voedsel, medicijnen. (…) Duizenden soldaten kwamen om en duizenden andere zieke mannen lagen in veldhospitalen of verspreidden de cholera in de rest van het land.”

Het gebrek aan middelen voor de strijd tegen cholera maakte dat de bacterie zich sneller en sterker kon verspreiden. “De ellendige ‘overwinnende’ regimenten keren terug naar huis, uitgeput en bitter. In hun kielzog volgt cholera. De medische diensten proberen voorzorgsmaatregelen te nemen. De aard hiervan wordt best geïllustreerd met het symbolische besproeien van de straten van Boekarest met kalk.” Bij gebrek aan ernstig antwoord, zocht een deel van de elite zijn toevlucht in het buitenland. “Minister van Binnenlandse Zaken, Take Ionescu, heeft het land verlaten, terecht denkt hij dat het minder gevaarlijk is om de cholera-periode in Frankrijk door te brengen.”

Wat deze beschrijving duidelijk maakt, is hoe een rot systeem dat in verval is compleet faalt om het hoofd te bieden aan een uitdaging zoals een ziekte. Van begin tot einde is er chaos door een gebrek aan planmatige aanpak, voldoende medisch materiaal, tests, opvolging van wie besmet is … Daar komen nog eens tegenstrijdige maatregelen bovenop die afgekondigd worden door een wereldvreemde elite, die zelf waar mogelijk vanuit veilige omstandigheden de situatie volgt. Er zijn uiteraard grote verschillen tussen de situatie toen en nu, alsook tussen een virus en een bacteriologische ziekte. Maar enkele elementen uit de beschrijvingen door Trotski klinken vandaag bekend in de oren…

Onderstaande tekst van Leon Trotski is geschreven in augustus 1940, 80 jaar geleden dus en vlak voor zijn dood. Het is echter bijzonder actueel. Trotski maakt een scherpe analyse van de vakbondsleidingen en doet voorstellen over hoe strijdbare militanten hun positie kunnen versterken. Een aanrader om te lezen 80 jaar na de dood van Trotski.

Er is in de ontwikkeling, of correcter, in de ontaarding van de moderne vakbonden over de gehele wereld één gemeenschappelijk kenmerk: namelijk hun toenadering tot, en hun versmelting met, de staatsmacht. Dit proces is in even sterke mate karakteristiek voor de neutrale als voor de sociaaldemocratische, de communistische en anarchistische vakbonden. Dit feit alleen al wijst erop dat de tendens tot versmelting met de staat niet inherent is aan de ene of andere doctrine als zodanig, maar voortvloeit uit de maatschappelijke voorwaarden die al de vakbonden met elkaar gemeen hebben.

Het monopoliekapitalisme berust niet op de vrije concurrentie en op het privé-initiatief, maar wel op een centraal opperbevel. De kapitalistische klieken die aan het hoofd staan van machtige trusts, van de patronale bonden, van bankconsortia enz., controleren het economische leven van op dezelfde hoogte van waarop de staatsmacht dit doet; en op ieder ogenblik nemen zij hun toevlucht tot de samenwerking met deze laatste. Op hun beurt kunnen de vakbonden in de belangrijkste takken van de industrie geen gebruik maken van de concurrentie tussen de verschillende industrieën om er voordeel uit te halen.

Zij moeten het hoofd bieden aan een gecentraliseerde, innig met de staatsmacht verbonden tegenstander. Inzoverre zij op reformistische stellingen blijven staan, dat wil zeggen op stellingen die berusten op de aanvaarding van het privé-bezit, vloeit daar voor de vakbonden de noodzaak uit voort zich aan te passen aan de kapitalistische staat en te vechten voor de samenwerking ermee. In de ogen van de bureaucratie van de vakbeweging bestaat de meest wezenlijke taak erin de staat te bevrijden van de kapitalistische greep door zijn afhankelijkheid van de trusts te verzwakken en hem naar zich toe te trekken.

Deze stelling is volledig in harmonie met de maatschappelijke positie van de arbeidersaristocratie en arbeidersbureaucratie die strijden om bij de verdeling van de superwinsten van het imperialistisch kapitalisme een paar kruimels te bekomen.

In hun redevoeringen doen de travaillistische bureaucraten al het mogelijke om de “democratische” staat het bewijs te leveren van hun welvoeglijkheid en onmisbaarheid in vredestijd en speciaal in oorlogstijd. Met de omvorming van de vakbonden in staatsorganen heeft het fascisme niets nieuws uitgevonden, het drijft slechts alle tendensen die besloten liggen in het imperialisme tot hun uiterste consequenties.

De koloniale en halfkoloniale landen staan niet onder de heerschappij van een inlands kapitalisme, maar onder die van het buitenlandse kapitalisme. De noodzaak tot directe dagelijkse en praktische banden die de magnaten van het kapitalisme en de regeringen die feitelijk van hen afhankelijk zijn met de koloniale en halfkoloniale regeringen verbinden, wordt hierdoor niet afgewend maar integendeel versterkt. Aangezien het imperialistisch kapitalisme in de koloniale en halfkoloniale landen een aristocratisch en bureaucratisch travaillistische laag verwekt, verzoekt deze laatste om de steun van de koloniale en half-koloniale regeringen als beschermers, voogden en soms als scheidsrechters. Dit vormt de belangrijkste maatschappelijke basis van het bonapartistisch en half-bonapartistisch karakter van de regeringen in de kolonies en over het algemeen in de achtergebleven landen. Dit vormt eveneens de basis voor de afhankelijkheid van de reformistische vakbonden tegenover de staat.

In Mexico werden de vakbonden bij de wet tot halve staatsorganismen omgevormd en hebben zij uiteraard een half-totalitair karakter aangenomen. De verstaatsing werd volgens de opvatting van de wetgevers in het belang van de arbeiders doorgevoerd, met het doel hun invloed op het regeringsbeleid en op het economische leven te verzekeren. Maar inzoverre dat het buitenlandse kapitalisme de nationale staat overheerst en inzoverre dat het hem mogelijk is met de hulp van de binnenlandse reactionaire krachten de onstabiele democratie omver te werpen en haar te vervangen door een openlijk fascistische dictatuur, in die mate kan de wetgeving die betrekking heeft op de vakbonden ook gemakkelijk een wapen worden in de handen van de imperialistische dictatuur.

Ordewoord: voor de onafhankelijkheid der vakbonden

Op het eerste gezicht lijkt het gemakkelijk om uit wat hier vooraf gaat te besluiten dat de vakbonden in het imperialistische tijdperk mee ophouden vakbonden te zijn.

Zij laten bijna helemaal geen plaats meer over aan de arbeidersdemocratie die in de goeie ouwe dagen, toen de vrijhandel het economische toneel beheerste, de inhoud zelf vormde van het innerlijke leven van de arbeidersorganisaties. Bij afwezigheid van de arbeidersdemocratie kan er geen vrije strijd zijn om invloed uit te oefenen op de leden van de vakbond. En hierdoor verdwijnt het voornaamste werkterrein van de revolutionairen in de schoot van de vakbonden.

Een dergelijke stellingname zou nochtans fundamenteel fout zijn. We kunnen het terrein en de voorwaarden van onze activiteit niet kiezen om onze verlangens en onze afkeer alleen te kunnen volgen. Het is oneindig veel moeilijker te strijden om de arbeidersmassa in een totalitaire of in een half-totalitaire staat te beïnvloeden, dan in een democratie, dit is evenzeer toepasselijk op vakbonden wier gehele lot de ontwikkeling weerspiegelt van de kapitalistische staten. Maar we kunnen toch niet verzaken aan de strijd voor de beïnvloeding van de arbeiders in Duitsland eenvoudig omdat het totalitair regime een dergelijk werk uiterst moeilijk maakt. Om precies dezelfde reden kunnen we niet verzaken aan de strijd in de organisaties voor verplichte arbeid die door het fascisme werden opgericht. En nog minder kunnen we verzaken aan een systematisch werk in de schoot van de vakbonden van het totalitaire of half-totalitaire type, eenvoudig omdat zij rechtstreeks of onrechtstreeks afhangen van de arbeidersstaat of omdat de bureaucratie de revolutionairen de mogelijkheid ontneemt om vrij in die vakbonden te werken.

Het is noodzakelijk de strijd te voeren onder al deze concrete voorwaarden die door de voorafgaandelijk ontwikkeling werden geschapen, de fouten van de arbeidersklasse en hun leiders hierbij inbegrepen.

In de fascistische en half-fascistische landen is het onmogelijk om revolutionair werk te verrichten dat niet ondergronds, illegaal en samenzwerend is. Binnen de totalitaire en half-totalitaire vakbonden is het onmogelijk of nagenoeg onmogelijk om anders te werk te gaan dan als samenzweerders. Het is noodzakelijk dat we onszelf aanpassen aan de concrete voorwaarden die in de vakbonden van elk land heersen, met het doel de massa’s niet alleen tegen de burgerij te mobiliseren, maar ook tegen het totalitair regime in de vakbonden zelf en tegen de leiders die dit regime versterken. Het eerste ordewoord voor deze strijd is: volledige en onvoorwaardelijke onafhankelijkheid van de vakbonden tegenover de kapitalistische staat. Dit betekent de strijd om de vakbonden om te vormen tot organen van de uitgebuite massa’s, en niet tot organen van een travaillistische aristocratie.

Tweede ordewoord: democratie in de vakbonden

Deze tweede slogan vloeit rechtstreeks uit de eerste, en veronderstelt om verwezenlijkt te worden de volledige vrijheid van de vakbonden ten overstaan van de imperialistische of koloniale staat.

Met andere woorden, in het huidige tijdperk kunnen de vakbonden geen eenvoudige organen van democratie zijn zoals zij dat in het tijdperk van het concurrentiële kapitalisme waren, en kunnen zij niet langer politiek neutraal blijven, dat wil zeggen zich beperken tot de verdediging van de dagelijkse belangen van de arbeidersklasse. Zij kunnen niet langer anarchistisch zijn, dat wil zeggen de beslissende invloed van de staat in het leven van de volkeren en klassen negeren. Zij kunnen niet langer reformistisch zijn omdat de objectieve voorwaarden geen ruimte meer laten voor ernstige en duurzame hervormingen.

De vakbonden van ons tijdperk kunnen ofwel dienen als bijkomstig instrument van het imperialistisch kapitalisme om de arbeiders ondergeschikt te maken en discipline op te leggen en de revolutie te verhinderen, ofwel integendeel, om de instrumenten te worden van de revolutionaire beweging van het proletariaat. De neutraliteit van de vakbonden behoort volledig en onherstelbaar tot het verleden en is gestorven samen met de vrije ‘democratie’ van de bourgeoisie.

Uit wat vooraf gaat vloeit duidelijk voort dat ondanks de voortdurende ontaarding van de vakbonden en hun voortschrijdende integratie in de imperialistische staat, het werk in de schoot van de vakbonden niet alleen niets aan belang heeft ingeboet, maar zoals tevoren belangrijk blijft en in zekere zin zelfs revolutionair is geworden. De inzet van dit werk blijft wezenlijk de strijd voor de beïnvloeding van de arbeidersklasse. Elke organisatie, elke partij, elke fractie die ten overstaan van de vakbonden een extreme houding durft aan te nemen, dat wil zeggen die in feite de arbeidersklasse de rug toekeert, eenvoudig omdat haar organisatie hem niet aanstaat, is tot ondergang gedoemd. En er dient gezegd dat het hun verdiende loon is.

In zoverre de voornaamste rol in de achtergebleven landen niet gespeeld wordt door het nationale maar door het buitenlands kapitalisme, bezet de nationale bourgeoisie, wat betreft haar maatschappelijke positie, een veel ondergeschikter positie dan diegene die beantwoordt aan de ontwikkeling van de industrie. In zoverre het buitenlandse kapitaal geen arbeiders importeert maar de inlandse bevolking proletariseert, gaat het nationale proletariaat vlug de belangrijkste rol spelen in het leven van het land. Onder deze voorwaarden gaat de nationale regering, in de mate dat zij weerstand tracht te bieden aan het buitenlandse kapitaal, verplicht zijn in meer of mindere mate op het proletariaat te gaan steunen.

De regeringen van deze landen integendeel, die het als onvermijdelijk en als meer winstgevend beschouwen schouder aan schouder met het buitenlands kapitaal op te stappen, vernietigen de arbeidersorganisaties en stellen een min of meer totalitair regime in. Aldus brengen de zwakheid van de nationale burgerij, het gebrek aan traditie van de binnenlandse regering en de min of meer snelle ontwikkeling van het proletariaat de funderingen van elk type van stabiel democratisch regiem aan het wankelen. De regeringen van de achtergebleven landen, dat wil zeggen de koloniale of half-koloniale landen, nemen een bonapartistisch of half-bonapartistisch karakter aan en zij verschillen hierin van elkaar dat de enen zich in de richting van een democratische leiding proberen te oriënteren, waarbij ze steun zoeken bij de arbeiders en boeren, terwijl de anderen een vorm van militaire en politiedictatuur instellen.

Dit eveneens bepaalt het lot van de vakbonden. Ofwel staan zij onder het bijzondere beschermheerschap van de staat, ofwel worden zij onderworpen aan een wreedaardige vervolging. Het beschermheerschap van de staat wordt gedicteerd door twee taken die niet met elkaar in overeenstemming te brengen zijn: ten eerste de gehele arbeidersklasse benaderen en op die manier steun verwerven om aan de overdreven pretenties van het imperialisme weerstand te bieden, ten tweede, de arbeiders discipline opleggen door ze onder controle van een bureaucratie te plaatsen.

Het monopoliekapitalisme en de vakbonden

Het monopoliekapitalisme is er steeds minder toe bereid zich met de onafhankelijkheid van de vakbonden te verzoenen. Het eist van de reformistische bureaucratie en van de arbeidersaristocratie, die de kruimels van zijn banket toebedeeld krijgen, dat zij beiden in de ogen van de arbeidersklasse tot de politieke politie van het kapitaal worden omgevormd.

Wanneer dit niet tot stand gebracht wordt, dan wordt de travaillistische bureaucratie uitgeschakeld en vervangen door de fascisten. Al de inspanningen van de travaillistische aristocratie in dienst van het imperialisme kunnen haar dus niet lang redden tegen de vernietiging.

De verscherping van de klassentegenstellingen in elk land en van het antagonisme tussen de naties onderling, verwekt een toestand waarin het imperialistische kapitalisme slechts een reformistische bureaucratie kan verdragen (dat wil zeggen tot op een bepaald ogenblik) wanneer deze laatste rechtstreeks als een kleine maar actieve aandeelhouder van de imperialistische ondernemingen, van hun plannen en hun programma’s, zowel in het hart van het land zelf als op wereldvlak handelt. Met het doel zijn bestaan te rekken en niets meer dan dat, moet het sociaal-reformisme in sociaal-imperialisme omgevormd worden. Omdat langs die weg in het algemeen geen uitweg meer is.

Betekent dit dan dat de onafhankelijke vakbonden in het tijdperk van het imperialisme niet mogelijk zijn? Het zou grondig verkeerd zijn de vraag op die manier te stellen. Niet mogelijk zijn onafhankelijke of half-onafhankelijke reformistische vakbonden. Wel mogelijk zijn revolutionaire vakbonden die niet alleen geen steun vormen voor de imperialistische politie, maar die zich met de taak belasten het kapitalistische systeem rechtstreeks omver te werpen. In het tijdperk van het decadente imperialisme kunnen de vakbonden slechts werkelijk onafhankelijk zijn, in zoverre zij zich er in de actie van bewust zijn dat zij de organen van de proletarische revolutie zijn.

In die zin is het overgangsprogramma [1] dat op het laatste congres van de Vierde Internationale aanvaard werd, niet alleen een actieprogramma van de partij, maar is het in zijn fundamentele kenmerken tevens het programma voor de werking in de vakbonden. [2]

De ontwikkeling van de achtergebleven landen wordt gekenmerkt door haar gecombineerd karakter. Met andere woorden, de laatste snufjes van de imperialistische technologie, economie en politiek worden in deze landen gecombineerd met traditionele achterstand en primitivisme. Deze wet kan in de meest diverse sferen van de ontwikkeling van de koloniale en halfkoloniale landen, de sfeer van de vakbonden daarbij inbegrepen, vastgesteld worden.

Het imperialistische kapitalisme gaat hier onder haar meest cynische en onbedekte gedaante te werk. Zij transporteert de meest geperfectioneerde methodes van haar tirannieke overheersing naar maagdelijke bodem.

In de ontwikkeling van de vakbeweging over de gehele wereld heeft men in de laatste periode een zwaai naar rechts en het onderdrukken van de interne democratie kunnen vaststellen. In Engeland werd de ‘minderheidsbeweging’ in de vakbonden (niet zonder tussenkomst van Moskou) verpletterd: de leiders van de vakbeweging zijn vandaag, speciaal op het vlak van de buitenlandse politiek, gehoorzame agenten van de conservatieve partij. In Frankrijk was er geen plaats voor een onafhankelijk bestaan van de stalinistische vakbonden. Zij verenigden zich met het zogenaamde anarchosyndicalisme onder de leiding van Jouhaux, en het resultaat van deze eenmaking was de algemene verplaatsing van de vakbeweging, niet naar links, maar naar rechts. De leiding van de CGT [3] is het meest directe en openlijke agentschap van het Frans imperialistisch kapitalisme.

In de Verenigde Staten heeft de vakbeweging in de loop van de laatste jaren een sterk bewogen periode doorgemaakt. De opkomst van de CIO heeft klaarblijkelijk revolutionaire tendensen, die in de arbeidende massa’s werkzaam zijn, aangetoond. Opmerkelijk en betekenisvol tot in de hoogste graad is nochtans het feit dat de nieuwe uiterst linkse vakbond reeds onder de stalen vuist van de imperialistische staat viel toen ze nauwelijks was opgericht. De strijd tussen de leiders van de oude federatie en die van de nieuwe is in ruime mate te herleiden tot een strijd voor het veroveren van de sympathie van Roosevelt en zijn kabinet.

Niet minder levendig, hoewel in een andere zin, is de ontwikkeling of de ontaarding van de Spaanse vakbeweging. In de socialistische vakbonden werden al de leidende elementen die in zekere mate de onafhankelijkheid van de vakbeweging vertegenwoordigden, opzij geschoven. Wat betreft de anarchosyndicalistische vakbonden, deze werden omgevormd tot instrumenten van de republikeinse bourgeoisie. Hun leiders werden conservatieve bourgeois-ministers. Het feit dat deze gedaanteverandering plaats greep in de burgeroorlog doet niets af van haar betekenis. De oorlog is de voortzetting van de politiek. Zij versnelt de ontwikkelingsprocessen, legt hun fundamentele karakteristieken bloot, vernietigt alles wat verrot, vals of dubbelzinnig is, en houdt alleen datgene in stand dat essentieel is.

De zwaai naar rechts van de vakbonden was te wijten aan de verscherping van de sociale en internationale tegenstellingen. De leiders van de vakbeweging voelden, begrepen of werden verondersteld te begrijpen dat het geen tijd was waarin men het spelletje van de oppositie moest spelen. Iedere oppositiebeweging in de schoot van de vakbeweging, en in het bijzonder aan de top, dreigt een formidabele massabeweging uit te lokken en op die manier moeilijkheden te scheppen voor het nationale imperialisme. Dit motiveert de zwaai naar rechts van de vakbonden en de opheffing van de arbeidersdemocratie binnenin de vakbonden. De fundamentele karakteristiek, namelijk de evolutie naar het totalitaire regime, bepaalt de arbeidersbeweging van de gehele wereld.

We moeten ook Nederland in herinnering brengen, waar de reformistische vakbeweging niet alleen een steun was voor het imperialistische kapitalisme, maar waar ook de zogezegde anarchosyndicalistische organisatie onder controle stond van de imperialistische regering. De secretaris van de organisatie, Sneevliet, was ondanks zijn platonische sympathieën voor de Vierde Internationale, als afgevaardigde in het Nederlandse parlement, er in de eerste plaats voor geïnteresseerd dat de bliksems van de regering zijn vakbond niet kwamen treffen.

In de Verenigde Staten heeft het ministerie van Arbeid met zijn uiterst linkse bureaucratie zich de taak opgelegd de vakbeweging aan de democratische staat ondergeschikt te maken, en we moeten bekennen dat het zich met enkele successen van die taak gekweten heeft.

De nationalisatie van de spoorwegen en van de petroleumvelden in Mexico heeft natuurlijk niets gemeen met het socialisme. Het is een staatskapitalistische maatregel van een achtergebleven land dat zich op die manier aan de ene kant tegen het buitenlandse imperialisme, en aan de andere kant tegen zijn eigen proletariaat probeert te beschermen. Het beheer van de spoorwegen en van de petroleumvelden onder de controle van de arbeidersorganisaties heeft niets gemeen met arbeiderscontrole over de industrie. Want per slot van rekening is het beheer in handen van de arbeidersbureaucratie, die wel onafhankelijk is van de arbeiders, maar omgekeerd volledig afhankelijk is van de burgerlijke staat. Deze maatregel die uitgaat van de heersende klassen is erop gericht de arbeidersklasse te disciplineren, en haar nog meer te doen werken voor de ‘gemeenschappelijke’ belangen van de staat die zich schijnbaar oplossen in de belangen van de arbeidersklasse zelf.

In werkelijkheid bestaat de taak van de bourgeoisie erin de vakbonden in hun hoedanigheid van organen voor de klassenstrijd te liquideren, en ze te vervangen door een vakbondsbureaucratie als leidend orgaan van de burgerlijke staat over de arbeiders. Onder die voorwaarden bestaat de taak van de revolutionaire voorhoede erin strijd te voeren voor de volledige onafhankelijkheid van de vakbonden en voor de invoering van de werkelijke arbeiderscontrole over de aanwezige vakbondsbureaucratie die werd omgevormd tot administratie van de spoorwegen, de petroleumondernemingen, enz.

De gebeurtenissen uit de laatste periode die de oorlog is voorafgegaan, hebben zeer scherp aan het daglicht gebracht dat het anarchisme (dat vanuit theoretisch oogpunt nog steeds liberalisme is dat tot zijn uiterste gedreven wordt), in de praktijk een pacifistische propaganda was binnen het kader van de democratische republiek wiens bescherming het zocht. Indien wij abstractie maken van de individuele terroristische daden enz., dan vertegenwoordigt het anarchisme als systeem van de beweging van de massa’s en van de politieke actie, slechts propagandamateriaal onder de vreedzame bescherming der wettelijkheid. In de crisismomenten doen de anarchisten dikwijls het tegenovergestelde van wat zij in vredestijd prediken. Dit feit werd met betrekking tot de Commune van Parijs door Marx zelf aangeduid. En op een nog veel grotere schaal herhaalde het zich in de ervaring van de Spaanse Revolutie.

De democratische vakbonden in de oude zin van het woord, dat wil zeggen organen in wier kader verschillende tendensen in de schoot van éénzelfde massaorganisatie min of meer bestaan. Zoals het onmogelijk is terug te keren tot een democratische burgerlijke staat, zo is het onmogelijk om terug te keren tot de oude arbeidersdemocratie. Het lot van de ene weerspiegelt het lot van de andere. Het is een vaststaand feit dat de onafhankelijkheid van de vakbonden, in een klassenbetekenis, in hun verhouding tot de burgerlijke staat, onder de huidige voorwaarden slechts verzekerd kan worden door een volkomen revolutionaire leiding, met name de Vierde Internationale.

Natuurlijk mag en moet deze leiding rationeel zijn en moet zij aan de vakbonden het maximum aan democratie verzekeren dat onder de huidige concrete voorwaarden maar denkbaar is. Zonder het politiek leiderschap van de Vierde Internationale echter, is de onafhankelijkheid van de vakbonden onmogelijk.

Augustus 1940, L. Trotski

 

---

Voetnoten

[1] Het overgangsprogramma, met als ondertitel: De doodsstrijd van het kapitalisme en de taken van de Vierde Internationale — noot van de redactie

[2] Trotski laat op deze plaats van het manuscript plaats open om het verband tussen werking in de vakbonden en het overgangsprogramma verder uit te leggen. Het is duidelijk dat hierin een sterk argument ten voordele van de militaire training onder controle van de vakbonden besloten ligt. De volgende idee ligt erin besloten: ofwel dienen de vakbonden voor gehoorzame ronselaars van het imperialistische leger en van de imperialistische oorlog, ofwel trainen zij de arbeiders in zelfverdediging en revolutie. — noot van de Engelse vertaler

[3] Het betreft hier de CGT van Jouhaux nadat de stalinisten uitgesloten waren — noot van de redactie

Op 20 augustus 1940 kreeg Leon Trotski een fatale slag van een ijshouweel. De dader van de aanslag was Ramon Mercader, een agent van Stalin die naar Mexico was gestuurd door de geheime politie van Stalin (de GPU) om de revolutionaire balling te vermoorden.

Dossier door Lynn Walsh (geschreven in 2000)

De moord op Trotski was niet enkel een manier van Stalin om na te trappen. Het was het hoogtepunt van een systematische en bloedige terreurcampagne tegen een hele generatie van Bolsjewistische leiders en tegen de jonge revolutionairen van de tweede generatie die bereid waren om de echte opvattingen van het marxisme te verdedigen tegen het bureaucratische en repressieve regime dat zich ontwikkelde onder Stalin. Tegen de tijd dat de GPU Trotski kon aanpakken in 1940 waren er al heel wat familieleden van Trotski vermoord (of tot zelfmoord gedreven, tot arbeidskampen veroordeeld …) net als veel dichte vrienden en aanhangers. Tal van leiders en aanhangers van de Internationale Linkse Oppositie ondergingen hetzelfde lot.

Tachtig jaar na datum zullen sommige media en academici de moord op Trotski, net als in 1940, voorstellen als het resultaat van een persoonlijk conflict tussen Trotski en Stalin. Ze zullen ongetwijfeld wijzen op een grote rivaliteit tussen twee ambitieuze leiders die elkaar bestreden voor de macht en vanuit een burgerlijk standpunt even slecht waren. De meest giftige commentaar zal ongetwijfeld betrekking hebben op Trotski’s zogenaamd “romantische” opvattingen over de “permanente revolutie” die potentieel veel gevaarlijker zijn dan de “praktische” positie van Stalins bureaucratie die het had over de opbouw van “socialisme in één land”. Bij herdenkingen wordt doorgaans wel gewezen op de rol van Trotski, maar veelal om die rol te minimaliseren.

Indien Trotski effectief een van de belangrijkste leiders van de Bolsjewistische partij was en aan het hoofd van het Rode Leger stond, waarom liet hij dan toe dat Stalin de macht in zijn handen concentreerde? Waarom nam Trotski niet gewoon zelf de macht? Er is ook het vaak terugkerende argument dat Trotski te “doctrinair” was waardoor het voor Stalin mogelijk was om hem aan de kant te schuiven. En als dooddoener is er dan nog de suggestie dat Stalin een meer praktische benadering had en bovendien een “krachtiger” leider was.

Trotski heeft zelf op deze kwestie geantwoord met zijn analyse van de politieke degeneratie van de arbeidersstaat in de Sovjetunie. Vanuit een marxistisch standpunt is het kunstmatig om het conflict na 1923 af te doen als een persoonlijke strijd tussen rivaliserende leiders. Stalin en Trotski waren beiden op verschillende wijze een uitdrukking van tegenstrijdige sociale en politieke krachten. Trotski deed dit op een bewuste wijze, Stalin onbewust. Trotski verzette zich op een politieke wijze tegen Stalin. Stalin daarentegen bestreed Trotski en zijn aanhangers met een door de staat gesteunde terreurcampagne. Trotski schreef: “Stalin voert op een andere schaal strijd. Hij probeert niet de ideeën van zijn tegenstander aan te pakken, maar het lijf van die tegenstander.” Dat was een ijzingwekkend voorgevoel.

Triomf van de bureaucratie

Trotski beschreef in 1935 de rol van Stalin: “Tegen de achtergrond van een langdurige neergang van de internationale revolutie, was de overwinning van de bureaucratie – en bijgevolg van Stalin – voorbestemd. Het resultaat dat nutteloze waarnemers en dwazen toeschrijven aan de persoonlijke krachtdadigheid van Stalin, of minstens aan zijn buitengewone sluwheid, vloeide voort uit oorzaken die in de dynamiek van historische krachten besloten zijn. Stalin kwam naar voor als de half-bewuste uitdrukking van het tweede hoofdstuk van de revolutie, de “dag nadien”.”

Trotski en geen enkele andere Bolsjewistische leider in 1917 dacht dat de arbeidersklasse in Rusland in staat zou zijn om geïsoleerd te bouwen aan een socialistische samenleving in een economisch achtergebleven en cultureel primitief land. Ze waren ervan overtuigd dat de arbeiders de macht moesten grijpen om de grotendeels onvervulde taken van de burgerlijk-democratische revolutie te vervullen. Maar dat was enkel mogelijk indien de taken van een socialistische revolutie werden aangevat. En dat kon enkel indien werd samengewerkt met de arbeidersklasse van meer ontwikkelde kapitalistische landen. Dat was nodig omdat het socialisme in vergelijking met het kapitalisme nood heeft aan een hogere vorm van productie en materiële cultuur.

De nederlaag van de Duitse revolutie in 1923 – mee het gevolg van de blunders van de leiding van Stalin en Boecharin – versterkte het isolement van de Sovjetunie en de gedwongen intrekking van de Nieuwe Economische Politiek versterkte de vorming van een bureaucratische kaste die haar eigen comfort, wil tot rust en roep voor privileges centraal stelde en niet de belangen van de internationale revolutie.

De heersende laag van de bureaucratie stelde al snel vast dat Stalin aan haar kant stond. Als uitdrukking van de belangen van de bureaucratie begon Stalin een strijd tegen het “trotskisme”, het ideologische kwade, een term die hij had uitgevonden om de echte opvattingen van het marxisme en van Lenin te stigmatiseren. Deze opvattingen werden immers verdedigd door Trotski en de Linkse Oppositie.

De bureaucratie was bang dat het programma van de Oppositie voor het herstel van arbeidersdemocratie een echo zou vinden onder een nieuwe laag van jonge arbeiders en dat dit de strijd tegen de bureaucratische degeneratie zou versterken. Dat was de motivatie voor Stalins bloedige vervolging van de Oppositie. De opvattingen van de Linkse Oppositie waren “de bron van de grootste angsten van Stalin: hij was bang voor deze ideeën omdat hij hun explosieve kracht kende alsook zijn eigen zwakte tegenover deze opvattingen.” (Trotski, Dagboek in ballingschap, p.66, eigen vertaling)

Hij antwoordde op voorhand op de verkeerde opvatting dat het conflict op een of andere manier het resultaat was van een “misverstand” of een gebrek aan bereidheid tot compromis. Trotski legt uit dat hij in 1928 tijdens zijn ballingschap in Alma-Ata door een “sympathieke” ingenieur – wellicht uitgestuurd om “de temperatuur op te meten” – werd gevraagd of hij geen mogelijkheden zag voor een verzoening met Stalin. “Ik antwoordde hem dat er op dat ogenblik geen verzoening mogelijk was. Niet omdat ik dat niet wilde, maar omdat Stalin geen vrede kon nemen met mij. Hij was gedwongen om de koers die hem werd opgelegd door de bureaucratie verder te zetten. ‘Waar zal dat naar toe leiden?’ ‘Het zal een taai einde zijn’, antwoordde ik. ‘Stalin kan het niet anders regelen.’ Mijn bezoeker was zichtbaar geschrokken, hij had geen dergelijk antwoord verwacht en blies al snel de aftocht.” (Dagboek in ballingschap, p 39)

Vanaf 1923 leidde Trotski een strijd in de Russische Communistische Partij. In een reeks artikelen (gepubliceerd als “De nieuwe koers”) begon hij te waarschuwen voor het gevaar van een reactie na de revolutie. Het isolement van de revolutie in een achtergebleven land zorgde voor het begin van groei van een bureaucratie in de partij en de staat. Trotski begon te protesteren tegen het willekeurig optreden van de partijbureaucratie die zich begon te kristalliseren onder Stalin. Kort voor zijn dood in 1924 ging Lenin akkoord met Trotski om een blok te vormen in de partij om de bureaucratie te bestrijden.

Toen Trotski en een groep linkse oppositionisten een strijd voor arbeidersdemocratie opzetten, zag het politburo zich verplicht om het recht op de vrijheid van meningsuiting en kritiek in de partij te herstellen. Maar Stalin en zijn aanhangers zouden ervoor zorgen dat dit formele recht slechts theorie zou blijven.

Slechts vier jaar later – op 7 november 1927, de tiende verjaardag van de Oktoberrevolutie – moest Trotski het Kremlin verlaten en samen met zijn aanhangers op de loop gaan. Een week later werd Trotski samen met Zinoviev, de eerste voorzitter van de Communistische Internationale, uit de partij gezet. De volgende dag pleegde Adolf Joffe, een vriend en medestander van Trotski, zelfmoord uit protest tegen het dictatoriale optreden van de leiding rond Stalin. Joffe was één van de eerste kameraden en vrienden van Trotski die tot de dood zou worden gedreven of rechtstreeks vermoord zou worden door het regime van Stalin. De systematische en meedogenloze repressie van het regime zou een rivier van bloed trekken tussen echte arbeidersdemocratie aan de ene kant en bureaucratische totalitaire methoden aan de andere kant.

In januari 1928 werd Trotski na twee eerdere ballingschappen onder het tsarisme gedwongen tot zijn laatste buitenlandse ballingschap. Hij werd eerst gedeporteerd naar Alma Ata in Kazachstan, vlakbij de Chinese grens. Van daaruit werd hij overgebracht naar Turkije, waar hij op het eiland Prinkipo verbleef.

In een poging om het literaire en politieke werk van Trotski stil te leggen, sloeg Stalin toe onder het kleine “apparaat” van Trotski dat bestond uit vijf of zes dichte medewerkers. “Glazman: aangezet tot zelfmoord; Butov: overleden in een GPU-gevangenis; Blumkin: neergeschoten; Sermuks en Poznanski: verdwenen. Stalin zag niet in dat ik ook zonder secretariaat kon blijven schrijven en dat dit de basis zou vormen om een nieuw apparaat uit te bouwen. Zelfs de slimste bureaucraat toont op sommige vlakken een ongelofelijke kortzichtigheid.” (Dagboek in ballingschap, p 40). Al deze revolutionairen hadden een belangrijke rol gespeeld, vooral als leden van het militaire secretariaat of op Trotski’s gewapende trein tijdens de burgeroorlog.

In ballingschap: opbouw van de Internationale Linkse Oppositie

Als Stalin nadien zoveel middelen van de geheime politie (bekend onder verschillende afkortingen: Cheka, GPU, NKVD, MVD en KGB) heeft ingezet om de moord van Trotski te plannen en uit te voeren, waarom liet Stalin dan toe dat zijn tegenstander in ballingschap ging?

In een open brief aan het politburo in januari 1932 waarschuwde Trotski publiekelijk dat Stalin een poging zou ondernemen om hem het leven te ontnemen. “De kwestie van terroristische wraakmaatregelen tegen de auteur van deze brief stelde zich al lang geleden: in 1924-25 woog Stalin op een bijeenkomst in kleine kring de voor- en nadelen af. De voordelen waren duidelijk. Het belangrijkste nadeel was dat er teveel jonge Trotskisten waren die mogelijk zouden antwoorden met anti-terreur acties.” (Trotski’s Writing, 1932 , p. 19). Trotski werd door Zinovjev en Kamenev op de hoogte gebracht van deze discussies. Dat gebeurde toen beiden het voormalige triumviraat met Stalin doorbraken om zich – tijdelijk – tegen Stalin te keren.

Trotski vervolgde: “Stalin kwam tot de conclusie dat het een fout was om Trotski uit de Sovjetunie weg te sturen. In tegenstelling tot wat hij had verwacht, bleek dat ideeën een kracht kunnen hebben, zelfs zonder apparaat en zonder middelen. De Komintern heeft een enorme structuur, maar het is een lege huls, zowel op theoretisch als politiek vlak. De toekomst van het revolutionaire marxisme, en dus ook van het leninisme, is onafscheidbaar vervonden met de internationale kaders van de Linkse Oppositie. Geen enkele vervalsing kan dat veranderen. Kaders van de oppositie zijn er nog niet veel, maar er zijn er in alle landen. Stalin begrijpt heel goed dat de ideologische onverzoenelijkheid en de groei van de Internationale Linkse Oppositie een gevaar voor hem persoonlijk vormt alsook voor zijn valse ‘autoriteit’ en zijn Bonapartistische almacht.” (Writings, 1932, p. 19-20)

Toen hij net in Turkije in ballingschap verbleef, schreef Trotski zijn monumentale boek “Geschiedenis van de Russische Revolutie” en zijn eveneens briljante autobiografie “Mijn Leven”. Doorheen de omvangrijke correspondentie met oppositiefiguren uit andere landen en vooral door het Bulletin van de Oppositie (dat vanaf de herfst van 1929 uitkwam), begon Trotski de kern bijeen te brengen van een internationale oppositie van echte Bolsjewieken. Maar Trotski’s prognose dat Stalin door middel van de GPU zou proberen om alle mogelijke middelen tegen hem in te zetten, bleek evenzeer correct te zijn.

Naar het einde van zijn Turkse ballingschap kreeg Trotski een zware slag. Zijn dochter, Zinaida, was ziek en gedemoraliseerd. Dat bracht haar tot zelfmoord in Berlijn. Haar man, Platon Volkov, een jonge militant van de oppositie, werd opgepakt en verdween. Trotski’s eerste vrouw, Alexandra Sokolovskaja, de vrouw die hem kennis liet maken met socialistische opvattingen, werd naar een concentratiekamp overgebracht waar ze nadien overleed. Later werd Trotski’s zoon Sergei, een wetenschapper zonder enige politieke banden of interesse, opgepakt en onder het valse voorwendsel dat hij arbeiders zou hebben “vergiftigd” in de gevangenis gestopt. Trotski zou later vernemen dat Sergei was overleden in de gevangenis. Naast een angst voor de opvattingen van Trotski, speelde “het motief van persoonlijke wraak steeds een belangrijke rol in het represieve beleid van Stalin.” (Diary in Exile, p. 66)

Van meet af aan begon de GPU te infiltreren in de kringen rond Trotski en de groepen van de Linkse Oppositie. Er waren verdenkingen tegenover een aantal figuren die opdoken in de organisaties van de Oppositie in Europa of die naar Prinkipo kwamen om Trotski te bezoeken. Jakob Frank uit Litouwen bijvoorbeeld werkte een tijd in Prinkipo maar bleek nadien een stalinist te zijn. Er was ook het geval van Mill (Paul Okun of Obin) die eveneens naar de stalinisten trok, waarbij het voor Trotski onduidelijk was of hij zijn kar had gekeerd of een infiltrant was.

Waarom werden dergelijke figuren toegelaten in de beweging? Trotski antwoordde publiekelijk op het verraad van Mill. Hij stelde dat de Linkse Oppositie “onder erg moeilijke omstandigheden” moest werken “vanuit een organisatorisch standpunt. Geen enkele revolutionaire partij heeft in het verleden onder een dergelijke vervolging moeten werken. Naast de repressie vanwege de kapitalistische politie van de verschillende landen, staat de Oppositie ook onder druk van de slagen die de Stalinistische bureaucratie toebrengt. De Russische afdeling krijgt het daarbij het hardste te verduren. Maar het is enorm moeilijk om elders Bolsjewiek-Leninisten te vinden, zelfs voor gewoon technische taken. Dat en enkel dat verklaart waarom Mill een tijdlang een administratieve taak vervulde op het secretariaat van de Linkse Oppositie. We hadden iemand nodig die Russisch kon en administratieve taken kon vervullen. Mill was lid geweest van de officiële partij en in die zin was er een zeker vertrouwen.” (Writings, 1932, p. 237)

Achteraf bekeken had het gebrek aan degelijke veiligheidsmaatregelen tragische gevolgen. Maar de middelen waren enorm beperkt en Trotski begreep dat fobie omtrent infiltratie en overdreven verdachtmakingen van iedereen die de Oppositie wou steunen een contraproductieve rol zou spelen. Met zijn positieve en optimistische kijk tegenover de mens, had Trotski er een afkeer van om individuen te onderwerpen aan persoonlijke onderzoeken.

De moord op Sedov in Parijs

Trotski wou het isolement van Prinkipo achter zich laten en zocht een uitvalsbasis die dichter bij het centrum van de Europese gebeurtenissen lag. De kapitalistische democratieën waren niet bepaald welwillend om Trotski asielrecht te verlenen. In 1933 werd hij uiteindelijk in Frankrijk toegelaten. De verscherpte politieke spanningen en vooral de groei van de nationalistische en fascistische rechterzijde zouden de regering van Daladier er evenwel snel toe aanzetten om Trotski uit het land te zetten. Zowat ieder Europees land weigerde hem asiel. Trotski leefde, zoals hij het omschreef, op een “planeet zonder visa”. In 1935 werd Trotski uit Frankrijk gezet en vond hij tijdelijk onderdak in Noorwegen. Daar schreef hij in 1936 “De Verraden Revolutie”.

Kort na zijn aankomst in Noorwegen begon in Moskou het eerste zuiveringsproces. Stalin zette een grote druk op de Noorse regering om regels op te leggen aan Trotski zodat hij niet zou kunnen antwoorden op de potsierlijke beschuldigingen die hem in Moskou ten laste werden gelegd. Om een virtuele gevangenschap te vermijden, moest Trotski een ander onderkomen vinden. Hij ging uiteindelijk in op een aanbod van de regering-Cardenas om hem asiel te verlenen in Mexico. Op weg naar Mexico herinnerde Trotski aan de open brief aan het poliburo die hij eerder had geschreven en waarin hij vooruitliep op de “wereldwijde bureaucratische moddercampagne” en waarin hij aanslagen op zijn leven voorspelde.

De zuiveringen in Rusland werden niet beperkt tot de oude Bolsjewieken of de aanhangers van de Linkse Oppositie. Voor iedere leider die in de showprocessen werd opgevoerd, werden honderden of duizenden anderen in alle stilte gevangen genomen, een zekere dood tegemoet gestuurd in de gevangenenkampen of gewoon afgemaakt in de kelders van de gevangenissen. Minstens acht miljoen mensen werden opgepakt tijdens de zuiveringen, vijf tot zes miljoen mensen kwijnden weg in de kampen, velen tot aan hun dood. De aanhangers van de Linkse Oppositie kregen het het hardste te verduren.

De zuiveringen in Rusland waren direct verbonden met de contra-revolutionaire interventies van Stalin in de revolutie en burgeroorlog die in Spanje losbarstte in de zomer van 1936. Doorheen de bureaucratische leiding van de Spaanse Communistische Partij, die werd gecontroleerd van Moskou, voerde het apparaat van militaire adviseurs uit de Sovjetunie samen met de GPU de terreur uit tegenover de anarchisten, linkse militanten en vooral de trotskisten die het beleid van Stalin in de weg stonden.

De geheime politie van Stalin voerde intussen ook haar campagne tegen het secretariaat van de Internationale Linkse Oppositie op. Dat secretariaat bevond zich in Parijs en werd geleid door de zoon van Trotski, Leon Sedov. Sedov speelde een belangrijke rol in het voorbereiden en verspreiden van de werken van Trotski, het Bulletin van de Oppositie en in het onderhouden van contacten met groepen van de oppositie doorheen de hele wereld. Sedov leverde ook een belangrijke eigen bijdrage aan het werk van de oppositie. Begin 1938 werd hij echter ziek, vermoedelijk wegens een appendicitis. Op het advies van een man die zijn nauwste medewerker was geworden, ‘Etienne’, ging Sedov naar een ziekenhuis waarvan naderhand bleek dat het werd geleid door “Witte” Russische vluchtelingen met stalinistische standpunten. Sedov leek te herstellen van de operatie, maar hij overleed kort nadien van mysterieuze symptomen. Minstens één dokter bevestigde dat dit het gevolg van vergiftiging was. Verder onderzoek bracht aan het licht dat zijn ziekte van in het begin het resultaat was van vergiftiging.

Trotski schreef een ontroerend eerbetoon aan zijn overleden zoon, “Leon Sedov, Zoon, Vriend, Strijder.” (Writings, 1937/38, p. 166-179). Hij bracht hulde aan de rol van Sedov in de strijd voor de verdediging van de oprechte marxistische opvattingen tegen de stalinistische verdraaiingen. Maar hij gaf ook een indicatie van de mate waarin dit een persoonlijke slag vormde. “Hij was een deel van ons beiden”, stelde Trotski in naam van zichzelf en van Natalia. “Ons jonge onderdeel. Via honderden kanalen bereiken onze gedachten en gevoelens hem dagelijks in Parijs. Samen met Sedov overlijdt alles dat nog jong was in ons.”

Naderhand werd bekend dat Leon Sedov was verraden door ‘Etienne’, die eigenlijk een agent van de GPU was en brutaler en meedogenlozer te werk ging dan gelijk welke spion of provocateur voor hem. Etienne bleek ene Mark Zborowski te zijn. Eind jaren 1950 werd bekend dat hij een cruciale figuur uit het netwerk van de GPU in de VS was. Zborowski had toen al een lange geschiedenis van verraad, dubbelspel en bloed. In zijn rechtszaak in de VS gaf hij toe dat hij een hand had in de moord op Rudolf Klement (de secretaris van Trotski die werd vermoord in Partijs in 1938), Erwin Wolf (een aanhanger van Trotski, vermoord in Spanje in juli 1937) en Ignace Reiss (een topagent van de GPU die afstand nam van de stalinistische terreurmachine om zijn steun aan de Vierde Internationale te betuigen, vermoord in Zwitersland in september 1937).

Zborowski had contact met agenten van de GPU in Spanje die verantwoordelijk waren voor de moord op Erwin wolf. Onder die contacten bevond zich de berichte kolonel Eitingon. Dat was de man die onder tal van pseudoniemen de operatie leidde om Trotski te vermoorden in Mexico. Hij deed daarbij beroep op zijn minnares Caridad Mercader en haar zoon, Ramon Mercader, die uiteindelijk Trotski effectief zou vermoorden.

De aanval van 24 mei

Trotski, Natalia Sedova en een handvol dichte medewerkers kwamen in januari 1937 in Mexico aan. De regering van generaal Lazaro Cardenas was de enige regering ter wereld die asiel wou geven aan Trotski tijdens diens laatste levensjaren. In tegenstelling tot de ontvangst die hem te beurt viel in andere landen, werd hij hier op een officiële wijze verwelkomd. Hij zou zich vestigen in Coyoacan, een voorstad van Mexico-stad. Hij woonde er in een huis die hem werd geleend door een vriend en politieke aanhanger, Diego Rivera, een bekende Mexicaanse schilder.

De aankomst van Trotski viel samen met een tweede showproces in Moskou en er volgde al snel een derde nog grotesker proces. Natalia vertelde hierover: “We luisterden naar de radio, openden de post en de kranten uit Moskou en we dachten dat de waanzin, absurditeit en woede, fraude en bloed langs alle kanten op ons afkwamen, zowel hier in Mexico als voordien in Noorwegen…” Eens te meer legde Trotski de interne tegenstellingen bloot in de gefabriceerde bewijzen tegen hem en zijn aanhangers.

Er werd een “tegenproces” opgezet onder leiding van de liberale Amerikaanse filosoof John Dewey. Deze onderzoekscommissie sprak Trotski over de hele lijn vrij van de beschuldigingen die tegen hem werden geuit. Trotski waarschuwde dat het doel van de processen was om een nieuwe golf van terreur te rechtvaardigen. Die golf van terreur zou zich richten tegen iedereen die ook maar enige bedreiging zou vormen voor de dictatoriale leiding van Stalin, zowel tegen actieve tegenstanders als tegen potentiële bureaucratische rivalen of gewoon om vervelende elementen uit het verleden aan de kant te schuiven. Trotski was er zich van bewust dat de doodsstraf die tegen hem was uitgesproken geen louter abstract gegeven was.

De Mexicaanse Communistische Partij werd geleid door figuren die loyaal de lijn vanuit Moskou volgden. Zodra Trotski naar Mexico kwam, begonnen zij een campagne om de bewegingsvrijheid van Trotski te beperken en vooral om te vermijden dat hij zou kunnen antwoorden op de beschuldigingen van de Moskouse processen. Ze kwamen op voor de uitwijzing van Trotski uit het land. De kranten en magazines van de CP en van door de CP gecontroleerde vakbonden (in de vakbondsfederatie CTM) waren goed voor een stroom van lasterlijke beschuldigingen. Er werd zelfs beweerd dat Trotski deel uitmaakte van een complot tegen de regering van Cardenas en daarbij zou samenwerken met fascistische en reactionaire elementen. Trotski was er zich van bewust dat de stalinistische media een taal gebruikte die militanten ertoe zou aanzetten om de discussie met wapens te beslechten.

Midden in de nacht van 24 mei 1940 was er een eerste directe aanval op het leven van Trotski. Een gewapende groep viel zijn huis binnen en trok naar de kamers van het huis met machinegeweren. Ze probeerden alles in brand te steken om de archieven van Trotski te vernietigen en om zoveel mogelijk schade aan te richten. Trotski en Natalia ontsnapten aan de dood door zich te verbergen onder een bed. Hun kleinzoon Seva werd licht gewond door een kogel. De aanvallers lieten een zware bom achter, maar die ging gelukkig niet af. Nadien bleek dat de aanvallers waren binnen gelaten door Robert Sheldon Harte, één van de veiligheidsagenten die blijkbaar om de tuin was geleid door iemand onder de aanvallers die hij had gekend en vertrouwd. Zijn lijk werd later teruggevonden.

Alle bewijsmateriaal wees in de richting van de Mexicaanse stalinisten en de GPU. Een gedetailleerde analyse van de stalinistische media in de weken voor de aanval maakte duidelijk dat ze voorkennis hadden en zich hadden voorbereid op een gewapende moordpoging. De Mexicaanse politie arresteerde een aantal medeplichtigen, die een beperkte rol hadden gespeeld. Hun getuigenissen wezen al snel in de richting van leidinggevende figuren uit de Mexicaanse Communistische Partij. In het proces werd al snel gewezen op de rol van David Alfaro Siqueiros, net als Diego Rivera een bekende schilder maar dan wel als leidinggevend lid van de CP. Siqueiros was in Spanje geweest en werd al langer verdacht van banden met de GPU. De stalinisten probeerden de aanval af te doen als iets dat door Trotski zelf was “uitgelokt”, alsof Trotski het zelf had georganiseerd om de CP en de regering te discrediteren. Uiteindelijk werden de verantwoordelijken, waaronder Siqueiros, opgepakt. Onder druk van de CP en de CTM werden ze in maart 1941 al vrijgelaten, zogezegd wegens een “gebrek aan bewijzen”.

Sinquieros ontkende zijn rol in de aanval niet langer. Hij begon er openlijk over op te scheppen. De leiding van de CP vond dat vervelend. Niet de aanval zelf was vervelend vanuit het CP-standpunt, maar wel het mislukken ervan en de nasleep. Er werd geprobeerd om afstand te nemen van de aanval en de verantwoordelijkheid werd afgeschoven op “oncontroleerbare elementen” en “provocateurs”.

De stalinistische media voerde Siquieros eerst op als een held maar stelde al snel dat hij “half-gek” was en er werd zelfs gesuggereerd dat hij door Trotski was betaald. De logica was ver te zoeken in de CP-argumentatie. Er werd gesteld dat de aanval een provocatie was tegen de CP en tegen de Mexicaanse staat en dat Trotski bijgevolg onmiddellijk het land moest worden uitgezet.

38 jaar later bekende een leidinggevende CP’er de waarheid. In zijn memoires, “Mijn getuigenis”, die in 1978 werden uitgegeven door de Mexicaanse CP zelf, ging Valentin Campa in tegen de officiële ontkenningen van de partij en gaf hij details over de voorbereidingen voor de poging om Trotski te vermoorden.

Campa stelde dat hij in de herfst van 1938 samen met Raphael Carrillo (een lid van het centraal comité van de partij) bij de algemeen secretaris van de partij, Herman Laborde, werd geroepen. Hij werd daar geïnformeerd over een “erg vertrouwelijke en delicate zaak”. Laborde vertelde dat hij bezoek had gekregen van een vertegenwoordiger van de Comintern (het ging eigenlijk om de GPU) die hem op de hoogte had gebracht van de “beslissing om Trotski te elimineren” en daarbij hulp had gevraagd om “deze eliminatie uit te voeren”. Na een “grondige analyse” werd volgens Campa dat voorstel afgewezen. “We kwamen tot de conclusie dat Trotski politiek had afgedaan, zijn invloed was quasi nihil, dat hadden we overigens vaak genoeg in heel de wereld verkondigd. En zijn eliminatie zou de Mexicaanse CP geen dienst bezorgen, evenmin als revolutionaire beweging in Mexico en de internationale communistische beweging. We kwamen tot de conclusie dat het voorstel om Trotski uit de weg te ruimen een ernstige fout was.” Laborde en Campa werden als gevolg van dit standpunt beschuldigd van “sectair opportunisme” en ze werden uit de partij gezet.

De campagne om de moord op Trotski voor te bereiden, werd wel verder gezet door een aantal stalinistische leiders die ervaring hadden in het nauwkeurig naleven van de orders vanuit Moskou. Siquieros was in Spanje actief geweest en was wellicht sinds 1928 een agent van de GPU. Vittoria Codovilla was een Argentijnse stalinist die in Spanje onder Eitingon had gewerkt en wellicht een rol had gespeeld in het martelen en vermoorden van POUM-leiders Andreas Nin. Pedro Checa was een leider van de Spaanse CP die in ballingschap in Mexico verbleef, zijn naam (een pseudoniem) ontleende hij overigens aan de naam van de Russische geheime politie, de Tsjeka. Carlos Contreras ten slotte, alias Vittorio Vidali, was actief voor de GPU in Spanje onder het pseudoniem “generaal Carlos”. De coördinator van het gebeuren was de onvermijdelijke kolonel Eitingon.

Stalin bereidt een nieuwe poging voor

Na de mislukte poging door Siquieros en zijn groep om het huis van Trotski te bestormen, werd volgens Campa “een derde alternatief in de praktijk omgezet. Raymond Mercader, die het pseudoniem Jacques Mornard gebruikte, vermoordde Trotski op de avond van 20 augustus 1940.”

Trotski zag het feit dat de aanval van Siquieros was mislukt als een uitstel van executie. Natalia schreef achteraf: “Ons gevoel van geluk omdat we gered waren, werd getemperd door het vooruitzicht dat nieuwe bezoeken op de agenda zouden staan en daar moesten we ons op voorbereiden.” De verdediging van Trotski’s huis werd opgedreven met nieuwe voorzorgsmaatregelen. Jammer genoeg werden geen maatregelen genomen om een grondiger onderzoek te doen naar de man die uiteindelijk de moordenaar van Trotski zou worden, ondanks het feit dat verschillende huisgenoten bedenkingen hadden bij deze vreemde figuur.

Trotski verzette zich tegen een aantal van de bijkomende veiligheidsmaatregelen die hem werden aangeraden. Zo wou hij niet dat hij steeds werd begeleid door een veiligheidswacht. “Het was onmogelijk om ons leven volledig om te vormen tot een soort zelfverdediging”, stelde Natalia. “In die omstandigheden verliest het leven haar waarde.” Maar met het belang van het werk van Trotski en de onvermijdelijkheid van nieuwe aanslagen op zijn leven, kon de veiligheid ongetwijfeld toch beter zijn georganiseerd. Kort voor de ontvoering van Sheldon Harte stelde Trotski vast dat hij arbeiders die het huis moesten versterken zomaar vrije toegang liet tot het terrein. Trotski klaagde hierover en stelde dat het onvoorzichtig was. Hij voegde er – ironisch genoeg slechts enkele weken voor de dood van Harte – aan toe: “je zou wel eens het eerste slachtoffer van je onvoorzichtigheid kunnen worden” (Natalia Sedova, Father and Son)

Enkele dagen na de mislukte aanslag door Siquiero en co was er een eerste ontmoeting tussen Mercader en Trotski. De voorbereidingen voor een aanslag door Mercader werden echter al veel vroeger aangevat. Via Zborowski en andere GPU-agenten die de aanhangers van Trotski hadden geïnfiltreerd in de VS, kwam Mercader in contact met Sylvia Ageloff. Dat was een jonge Amerikaanse trotskiste die naderhand voor Trotski zou gaan werken in Coyoacan. De GPU-agent slaagde er in om Ageloff te verleiden waardoor ze een ongewilde medeplichtige zou worden van zijn misdaad.

Mercader had een uitgebreid levensverhaal op politiek vlak uitgewerkt, maar er waren toch verdachte elementen. Hij was lid geworden van de CP in Spanje en werd actief in de periode 1933-36, toen het al een volledig stalinistische partij was geworden. Wellicht was het via zijn moeder, Caridad Mercader, dat hij met de GPU in contact kwam. Zijn moeder was bij de GPU en een kennis van Eitingon. Na de nederlaag van de Spaanse republiek, een nederlaag die in de hand werd gewerkt door de sabotage van Stalin, trok Mercader naar Moskou waar hij werd voorbereid op zijn toekomstige rol. Hij ontmoette Ageloff in Parijs in 1938 en trok met haar naar Mexico in januari 1940 waar hij zich stapsgewijs integreerde in de omgeving rond Trotski.

Toen hij in de directe omgeving van Trotski was binnen geraakt, zocht hij een persoonlijk contact met hem. Dat gebeurde met het excuus om over een artikel te discussiëren dat hij had geschreven. Trotski vond het artikel niet bepaald goed, het was banaal en nutteloos. Maar de eerste persoonlijke ontmoeting diende voor Mornard/Mercader slechts als generale repetitie voor de eigenlijke moord.

Zijn volgende bezoek kwam er in de morgen van 20 augustus 1940. Ondanks tegenkantingen van Natalia en de lijfwachten van Trotski, werd Mornard opnieuw met Trotski alleen gelaten. “Na drie of vier minuten”, zo vertelde Natalia, “hoorde ik een verschrikkelijk geroep… Lev Dadidovich [Trotski] verscheen, hij leunde voorover tegen de deurrand. Zijn hoofd hing vol met bloed, zijn blauwe ogen waren niet meer verborgen achter zijn bril, zijn armen hingen er lusteloos bij…” Mornard had Trotski een fatale slag op het achterhoofd toegebracht met een ijshouweel dat hij had binnen gesmokkeld onder zijn regenjas. De slag was niet direct dodelijk. Trotski bleef maar roepen en probeerde zich te verzetten door zijn aanvaller neer te halen en verdere slagen met het ijshouweel te vermijden.

“De dokter stelde dat de verwondingen niet zo ernstig waren”, stelde Natalia. “Lev Davidovich luisterde emotieloos naar de dokter die nochtans een geruststellende boodschap bracht. Hij wees naar zijn hart en zei: “Ik voel… hier… dat dit het einde is… deze keer… is het hen gelukt.” (Life and Death of Leon Trotski, p268).

Trotski werd naar het ziekenhuis overgebracht. Hij werd er geopereerd en leefde nog meer dan een dag tot hij op 62-jarige leeftijd overleed op 21 augustus 1940.

Mercader leek te hopen dat hij er na de zachte bestraffing van Siquieros ook met een lichte straf zou van af geraken. Maar hij werd veroordeeld tot 20 jaar gevangenisstraf en die termijn heeft hij ook uitgezeten. Maar zelfs nadat zijn ware identiteit bekend was geraakt en bevestigd door middel van vingerafdrukken en andere bewijzen, bleef hij weigeren om te zeggen wie hij was of wie hem had opgedragen om Trotski te vermoorden. Deze misdaad werd algemeen toegeschreven aan Stalin en de GPU, maar de stalinisten bleven alle verantwoordelijkheid ontkennen. Er zijn nochtans bewijzen dat de moeder van Mercader, die samen met Eitington uit Mexico kon wegvluchten, aan Stalin werd voorgesteld en een hoge decoratie kreeg voor zichzelf en haar zoon. Mercader werd gehuldigd na zijn terugkeer naar Oost-Europa toen hij zijn termijn had uitgezeten. Zijn stilzwijgen kon niet vermijden dat er een pak bewijsmateriaal was dat nadien werd bevestigd door getuigenissen van Russische spionnen die in de VS werden berecht, topagenten van de GPU die naar het Westen overliepen en de late memoires van diverse stalinistische leiders zelf. Alles wijst op een duidelijke band tussen Mercader en de terreurmachine van Stalin in Moskou.

Uiteindelijk slaagde Stalin er in om de man te vermoorden die samen met Lenin de belangrijkste revolutionaire leider uit de geschiedenis was. Maar zoals Natalia achteraf schreef: “Er zal vergelding komen voor deze moordenaars. Doorheen zijn volledige moedige en mooie leven, geloofde Lev Davidovich in de geëmancipeerde mensheid van de toekomst. In de laatste jaren van zijn leven was die overtuiging niet afgezwakt, het werd integendeel meer matuur en vastberadener dan ooit. De mensheid zal in de toekomst worden bevrijd van alle onderdrukking.” (How it Happened, november 1940).

Trotski’s blijvende erfenis

Er zijn veel pogingen gedaan om Trotski af te schilderen als een “tragisch” figuur, alsof zijn perspectief van socialistische revolutie in de kapitalistische landen en van politieke revolutie in de Sovjetunie wel “nobel” was maar toch hopeloos idealistisch. Dat is het standpunt dat impliciet wordt ingenomen door Isaac Deutscher in het derde volume van zijn biografie van Trotski, “The Prophet Outcast”. Daarin laat hij zich laagdunkend uit over de pogingen van Trotski om een nieuwe internationale marxistische leiding te organiseren. De enorme inspanningen van Trotski worden er als een futiliteit gezien.

Als er iets tragisch was aan het leven van Trotski, dan kwam dit omdat zijn volledige leven en werk na de geslaagde Russische revolutie onafscheidelijk verbonden was met de revolutionaire strijd van de internationale arbeidersklasse en dat in een periode van nederlagen. Omdat Trotski een leidinggevende rol had gespeeld in de Oktoberrevolutie, werd hij bij de eb in het revolutionaire getij gedwongen tot ballingschap en politiek isolement. Sceptici hebben afstand gedaan van marxistische perspectieven of zich neergelegd bij het stalinisme of het kapitalisme (of beiden). Trotski en de kleine groep aanhangers die zich bleven organiseren in de Oppositie daarentegen voerden strijd om een nieuwe generatie van revolutionaire leiders te vormen voor een toekomstige hernieuwde opgang van de internationale arbeidersbeweging.

Op 20 augustus 1940 viel de stalinistische agent Ramon Mercader Leon Trotski aan. Hij doodde hem met een ijspik in zijn huis in ballingschap in Mexico. Zo maakten Stalin en zijn handlangers in de praktijk een einde aan de bloedige campagne om oude bolsjewieken, de leiders en deelnemers van de Oktoberrevolutie, fysiek uit te schakelen.

Dossier door Rob Jones

De heersende klasse was zelfs van een dode Trotski bang. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken stond niet toe dat zijn lichaam op zijn grondgebied werd begraven. Het lijk van Trotski lag vijf dagen te wachten op een beslissing daarover. In die dagen kwamen 300.000 mensen langs om hun respect te betuigen. Het waren gewone werkenden en uitgebuite mensen die soms op blote voeten vanuit de sloppenwijken van de stad kwamen, of boeren uit een land waar de herinnering aan de Mexicaanse revolutie nog levendig was. Mexico was het enige land ter wereld dat bereid was geweest een visum te verlenen aan de uit Rusland verbannen revolutionair.

Altijd met zijn klasse

Het leven en de dood van Leon Trotski weerspiegelt zowel de geschiedenis als de tragedie van de Russische Revolutie, de arbeidersbeweging en het marxisme zelf in de eerste helft van de twintigste eeuw. Hij nam rechtstreeks deel aan de belangrijkste gebeurtenissen van die tijd: de Russische Revolutie van 1905 en vervolgens die van 1917, die de wereld op zijn grondvesten deed schudden. Zowel in 1905 als in 1917 leidde hij de sovjet van Petrograd. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden met de vorming van het Rode Leger, waarmee in de burgeroorlog een overwinning behaald werd.

De revolutie gaat in golven. Een echte revolutionair onderscheidt zich niet alleen door de manier waarop hij zich gedraagt tijdens de opleving van de revolutionaire strijd. Het is belangrijker hoe hij zich gedraagt als de revolutie zich terugtrekt. Veel revolutionairen zijn gebroken tijdens de donkere jaren van reactie en onderdrukking – of het nu ging om onderdrukking door tsaren, stalinisten of fascisten. Zelfs legendarische helden van de Russische revolutie zoals Smirnov, Smilga, Mrachkovskii, Muralov, Serebryakov en zelfs Christian Rakovski werden gedwongen, al was het maar in woorden, om hun idealen te verraden tijdens de jaren van de stalinistische reactie.

Stalin brak velen, maar hij kon niet iedereen breken. Duizenden revolutionairen kwamen om het leven in de gevangenkampen van Vorkuta, boven de poolcirkel, en in de gevangeniscellen van Ljoebanka, het hoofdkwartier van de stalinistische politieke politie. Leon Trotski was een van de soldaten van de arbeidersrevolutie die niet gebroken kon worden. Hij werd niet alleen door Stalin vermoord. Voordat Trotski zijn lot ontmoette, werden zijn broer, zus en haar man, zijn eerste vrouw, twee van zijn kinderen en vier van hun partners vermoord door Stalin, naast veel van zijn kameraden en vrienden.

Ondanks dit enorme persoonlijke leed bleef Trotski tot het einde trouw aan de arbeidersklasse. Hij weigerde niet alleen het gezag en de beschuldigingen van Stalins kliek te erkennen. Hij kon ook een theoretische verklaring geven van wat er was gebeurd en stelde een politiek programma voor in de strijd met de burgerij, met het fascisme en met het stalinisme.

Zelfs in de donkerste dagen van zijn leven keek Leon Trotski optimistisch naar de toekomst. In zijn testament, geschreven in februari 1940, schreef hij:

“Gedurende drieënveertig jaar van mijn bewuste leven ben ik een revolutionair gebleven; gedurende tweeënveertig ervan heb ik gevochten onder het vaandel van het marxisme. Als ik helemaal opnieuw zou moeten beginnen zou ik natuurlijk proberen enkele fouten te vermijden, maar de grote lijn van mijn leven zou onveranderd blijven. Ik zal sterven als proletarisch revolutionair, als marxist, als dialectisch materialist, en derhalve als onverzoenlijk atheïst. Mijn geloof in de communistische toekomst van de mensheid is niet minder vurig, het is zelfs sterker vandaag, dan het was in de dagen van mijn jeugd.

“Natasha is net van de patio naar het raam gekomen en heeft het wijder opengezet zodat de lucht makkelijker mijn kamer kan binnenstromen. Ik kan de heldergroene strook gras aan de voet van de muur zien, en de stralend blauwe lucht boven de muur, en zonlicht overal. Het leven is mooi. Laten de toekomstige generaties het ontdoen van alle kwaad, onderdrukking en geweld, en er ten volle van genieten.”

1905 en de theorie van de permanente revolutie

De sleutelmomenten in Trotski’s leven zijn natuurlijk onlosmakelijk verbonden met de ideeën, die hij toevoegde aan het arsenaal van het marxisme en die tot op de dag van vandaag nog steeds gelden. De theorie van de permanente revolutie, Trotski’s eerste theoretische werk, is tot op vandaag het minst bekende en minst begrepen. Het is eigenlijk een ontwikkeling van ideeën die Marx en Engels voorstelden na de revoluties van 1848 in Europa.

Veel marxisten keken en kijken nog steeds op een schematische wijze naar Marx’ opvatting over de ontwikkeling van de samenleving. Ergens lijken ze gehoord te hebben dat het kapitalisme het feodalisme zou moeten vervangen, en dat het kapitalisme dan plaats zal maken voor het socialisme. De burgerij zou de burgerlijke revolutie in de praktijk brengen, en vervolgens de arbeidersklasse de socialistische revolutie.

In 1905 werd Rusland opgeschrikt door de eerste revolutionaire golf, een repetitie voor 1917. Trotski keerde terug naar Rusland zodra het begon. Hij beschreef later de grote oktoberstaking van dat jaar:

“Het waren niet het verzet van de liberale burgerij, niet de elementaire opstanden van de boeren of de terroristische daden van de intelligentsia, maar de stakingen van de arbeiders die het tsarisme voor het eerst op de knieën dwongen. De revolutionaire leiding van de arbeidersklasse wierp zich op als een onweerlegbaar feit… Als de jonge arbeidersklasse van Rusland zo geducht zou zijn, hoe machtig zou dan de revolutionaire macht van de arbeidersklasse van de meer ontwikkelde landen zijn!”

Gebaseerd op de ervaring van 1905, wees Trotski erop dat de wereld zich op een gecombineerde en ongelijke manier ontwikkelt in het tijdperk van het imperialisme. Naarmate minder technisch ontwikkelde samenlevingen zich verder ontwikkelen, zullen ze vandaag de telegraaf niet opnieuw uitvinden, maar reeds gemaakte smartphones kopen. Het tsarisme zou onder druk van het Westen niet wachten, zei hij, op de stapsgewijze ontwikkeling van de industrie, maar zou beginnen met de bouw van gigantische fabrieken.

Maar de nationale burgerij van de onderontwikkelde landen, met inbegrip van Rusland, is sterk gebonden aan ‘imperialistische patroons’ en is zelf te zwak en te laf om te handelen als een onafhankelijke progressieve kracht en om zo de taken van de burgerlijke revolutie op te lossen. Dit in tegenstelling tot de klassieke burgerlijke revoluties, zoals in Engeland (1642-1651) en Frankrijk (1789-1794). In deze situatie zou de arbeidersklasse zich aan het hoofd van de strijd voor democratische rechten moeten plaatsen en tegelijkertijd, als onderdeel van deze strijd, zijn eigen socialistische transformatie naar voren moeten schuiven en vechten.

De liberaal Pavel Miljoekov, toenmalig leider van de kadettenpartij, vond een dergelijk programma afschuwelijk. Hij was het die de sociaaldemocraten voor het eerst de “Trotskisten” noemde.

Trotski voorzag hiermee echter de manier waarop de revolutie zich in 1917 zou ontwikkelen. Zijn aanpak is vandaag nog steeds geldig in Latijns-Amerika, Azië en Afrika, maar ook in Rusland, Oekraïne en Kazachstan. Deze benadering wordt nochtans niet geaccepteerd door heel wat activisten die zichzelf marxist noemen. Steun voor de ‘nationaal georiënteerde burgerij’ is lange tijd het onderscheidende kenmerk geweest tussen marxisten en communisten met stalinistische wortels. Zelfs vandaag stellen de ‘communistische’ partijen in heel wat landen dat hun hoofdtaak de uitbouw van een ontwikkelde kapitalistische samenleving is, waarbij de strijd voor het socialisme uitgesteld wordt naar een verre toekomst.

In september 1906 werden 52 leden van de sovjet van Petrograd, met Trotski als leider, voor de tsaristische rechtbanken aangeklaagd voor het organiseren van een gewapende opstand. Zonder rekening te houden met het advies van zijn advocaten, verdedigde Trotski het beleid van de sovjet voor de rechtbank. Hij werd veroordeeld tot ballingschap in Siberië, vanwaar hij al snel ontsnapte en naar het buitenland vluchtte.

1907-1916: de jaren van reactie en oorlog

De nederlaag van de revolutie betekende voor de Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij, die op dat moment alle Russische marxisten organiseerde, een bijna fatale klap. Veel van haar leden vertrokken van het politieke toneel, om nooit meer terug te keren. De ene nederlaag volgde op de andere. Er bleven maar een tiende van de afdelingen van de partij over, en veel van die afdelingen werden dan nog geleid door provocateurs.

Een groot deel van de mensjewieken, die van mening waren dat eerst het kapitalisme moest ontwikkelen vooraleer er van socialisme sprake kon zijn, stelde voor om een “brede legale partij” op te zetten. Ze eisten de ontbinding van de ondergrondse comités. Het leidde tot een nieuwe oplaaiende fractiestrijd binnen de partij waarin verschillende fracties betrokken waren: de bolsjewieken, Vperedovtsi, Trotski’s groep, mensjewieken, liquidateurs, de Joodse Arbeidersbond en anderen. De situatie werd nog veel erger door de steun van de Duitse sociaaldemocraten aan de mensjewieken, een situatie die Lenin ernstige zorgen baarde. Dit waren de jaren van de ernstigste meningsverschillen tussen Lenin en Trotski.

In augustus 1912 probeerde Trotski een blok te organiseren om alle facties te verenigen. Maar toen de bolsjewieken weigerden om zich aan te sluiten, bevond Trotski zich de facto in een blok met de mensjewieken. Hij erkende dat hij zich vergist had om het te proberen, maar legde later uit dat dit te wijten was aan zijn verlangen naar compromissen en een naïef geloof dat alle fracties tijdens de komende revolutie op de een of andere manier zouden samensmelten tot één geheel.

In 1927 beschreef Adolf Joffe, jarenlang de secretaris van Trotski, hoe hij de eerdere relatie tussen Lenin en Trotski zag. Hij deed dit in zijn laatste brief aan Trotski, geschreven toen hij vreselijk ziek was en op het punt stond zelfmoord te plegen.

“Ik heb nooit getwijfeld aan de juistheid van de door u aangewezen weg en gij weet dat ik meer dan 20 jaar, sedert de ‘Permanente revolutie’ met u ben gegaan, maar ik heb altijd gedacht dat het u ontbrak aan de leninistische onbuigzaamheid en ontoegefelijkheid, aan zijn vastbeslotenheid zo nodig alleen te blijven gaan op de weg die hij als juist had erkend in het vooruitzicht dat hem in de toekomst de meerderheid, allen als de juiste weg zouden erkennen. Politiek hebt gij altijd gelijk gehad, te beginnen met 1905 en ik heb u dikwijls gezegd dat ik met eigen oren Lenin heb horen erkennen, dat in 1905 niet hij maar gij gelijk had. Voor de dood liegt men niet en ik herhaal het u thans opnieuw. Maar gij hebt dikwijls uw juiste standpunt prijs gegeven ten gunste van een vergelijk, een compromis, waarvan gij de waarde te hoog hebt aangeslagen. Dat is een fout.”

Na augustus 1912 maakte Trotski zulke fouten niet meer. Tegen het einde van dat jaar was Trotski al gedesillusioneerd met dit blok, dus vertrok hij. In die tijd explodeerde de wirwar van Servische, Griekse, Bulgaarse en Turkse tegenstellingen in de Balkanoorlogen. Trotski reisde naar de Balkan als militair correspondent voor de krant “De gedachte van Kiev”. Deze ervaring gaf hem een onschatbaar begrip van de nationale kwestie. Hier ontmoette hij de Roemeense revolutionaire Rakovski, die later een leider van de sovjet van de Oekraïne en Trotski’s beste vriend zou worden.

Zijn ervaring in de Balkan hielp Trotski niet alleen tijdens de burgeroorlog, maar ook later in het conflict met de afschuwelijke positie van Stalin over de kwestie van de autonomie in de Kaukasus aan het begin van de jaren 1920. In de jaren 1930 richtte hij zich opnieuw op de nationale kwestie door te praten over Finland, Spanje en Oekraïne.

Het manifest van Zimmerwald

In 1914 was er een nieuwe en veel grotere tweedeling in de partij en in de internationale socialistische beweging. Veel sociaaldemocraten besloten hun eigen vaderland, eigenlijk hun eigen kapitalistische klasse, te steunen in de imperialistische wereldoorlog. De Tweede Internationale stortte binnen enkele dagen in. Slechts een handvol revolutionairen bleef trouw aan hun klasse. Trotski kon niet anders dan één van hen zijn.

In 1915 behoorde hij tot de 38 afgevaardigden die deelnamen aan de anti-oorlogsconferentie van Zimmerwald: hij schreef het manifest van deze bijeenkomst. Hierna kwamen Trotski en Lenin langzaam maar zeker dichter bij elkaar. Terwijl hij in Parijs was, publiceerde Trotski de krant “Ons woord” met scherpe anti-oorlogsstandpunten. Toen exemplaren van zijn krant werden gevonden in de handen van Russische soldaten in Frankrijk, werd Trotski, die tegen die tijd naar Spanje was gedeporteerd, ervan beschuldigd een ‘Duitse agent’ te zijn. De Spanjaarden brachten hem over naar Portugal vanwaar hij met dwang op een schip naar Amerika werd gezet.

1917 – Permanente revolutie in actie

Toen de revolutie in Rusland in 1917 opnieuw uitbrak, keerde Lenin in april terug. Trotski verliet New York in maart, maar werd in een concentratiekamp in Canada vastgehouden tot hij in mei werd vrijgelaten. Eenmaal terug in Rusland werden hij en Lenin onafscheidelijke bondgenoten.

Toen Lenin zijn strijd begon tegen de mensjewistische neigingen in de leiding van de bolsjewistische partij, vertegenwoordigd door Kamenev, Rykov en Stalin, wist hij dat hij de steun zou krijgen van Trotski. Kamenev beweerde dat Lenin een ‘Trotskist’ was geworden, omdat hij bij zijn terugkeer in Rusland met zijn ‘Aprilstellingen’ de partij opriep om de Voorlopige Regering niet langer te steunen, maar in de plaats daarvan op te komen voor een socialistische revolutie. Dat standpunt stemde overeen met de theorie van de permanente revolutie van Trotski.

In de donkere dagen van juli 1917, toen de bolsjewieken werden belasterd en ondergronds werden gedreven, toen Kamenev was gearresteerd en schurken de straten afstruinden op zoek naar Lenin en Zinovjev, was het in de praktijk Trotski die de bolsjewistische fractie en het Centraal Uitvoerend Comité van de sovjets leidde. Hij verklaarde zich publiekelijk solidair met de positie van de bolsjewieken en werd dezelfde dag nog opgepakt. “Sinds die dag,” schreef Lenin, “was er geen betere bolsjewiek dan Trotski.”

In september werd hij tot voorzitter van de sovjet gekozen, nu volledig geaccepteerd als lid van de bolsjewistische partij. In de Oktoberrevolutie was Trotski een van de leiders en de belangrijkste organisator van de opstand.

De mensjewistische leider Dan, die de opstand aanviel, beschreef het als een samenzwering. Trotski antwoordde hem: “Wat er gebeurt is een opstand, geen samenzwering. Een opstand van de massa heeft geen rechtvaardiging nodig. We hebben de revolutionaire energie van de arbeiders en de soldaten gestaald. We hebben de wil van de massa’s tot opstand geopenbaard. Onze opstand heeft gezegevierd. En nu zeggen ze ons: verwerp uw overwinning, maak een overeenkomst. Met wie? Jullie ellendige individuen, jullie – die gefaald hebben, wiens rol is uitgespeeld. Ga naar waar jullie vanaf nu bestemd zijn: in de vuilnisbak van de geschiedenis!”

Rode leger – Voorwaarts mars!

Miljoenen werden gedood op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog. De bolsjewieken beloofden Rusland uit dit bloedbad te halen. Maar de internationale heersende klassen waren het er niet mee eens en probeerden Rusland tot onderwerping te dwingen. De nieuwe Sovjetregering probeerde haar beloften uit te voeren en tijdens de vredesbesprekingen in Brest-Litovsk weerstond ze de Duitse dreigementen. Maar slechts enkele dagen later begonnen de landen van de Entente met een interventie tegen de Sovjets. Het was nodig om het Rode Leger van arbeiders en boeren op te richten. Lenin overtuigde Trotski om het te leiden als een cruciaal instrument dat zou beslissen over het leven of de dood van de revolutie.

De jonge arbeidersrepubliek werd binnengevallen door legers van meer dan tien kapitalistische mogendheden, gesteund door ‘witte legers’ van contrarevolutionaire krachten in Rusland. De geschiedenis van de burgeroorlog van 1918 tot 1920 is er één vol prestaties die onwaarschijnlijk zijn. Veel vooraanstaande militaire bevelhebbers ontwikkelden zich in deze periode. Maar het was Trotski die de centrale rol speelde in het leiden van deze ongekende militaire operatie.

Om de veel sterkere witte cavalerie te bestrijden, organiseerde Trotski een rode cavalerie. Zijn slogan ‘Arbeider te paard’ verspreidde zich als een lopend vuurtje onder de massa’s.

Ongeveer 40.000 voormalige tsaristische officieren werden gerekruteerd in het Rode Leger als het centrale militaire kader. Om hen te controleren werden commissarissen aangesteld. In bepaalde bijzondere gevallen werden aan hooggeplaatste militaire specialisten twee arbeiders verbonden met een rechtstreeks bevel van de voorzitter van de Revolutionaire Militaire Raad – Trotski – om hen zowel overdag als ‘s nachts niet uit het oog te verliezen.

Twee jaar lang trok Trotski’s beroemde trein op en neer door het land, waarbij hij de verschillende fronten ondersteunde, deserteurs inspireerde om terug te keren naar het leger en problemen oploste. Een van de meest kritieke momenten was rond Petrograd. De regimenten van het Rode Leger waren niet in staat om de stormtroepen van de tsaristische generaal Joedenitsj tegen te houden. Zinovjev lag met een migraine op zijn divan en was niet in staat om iets te doen. De beslissing om Petrograd over te geven was al genomen. Maar Trotski’s trein kwam op tijd om de verdediging van de stad te leiden. Joedenitsj werd verslagen en het hart van de revolutie werd gered.

1923-1927. De Linkse Oppositie

Eén van de vele verdraaiingen rond de rol van Trotski, is de suggestie dat hij niets deed om Stalin’s opmars naar de macht te verhinderen of dat Trotski zelf hongerig was naar macht en dat als hij de macht had overgenomen, er niets zou veranderd zijn. En dan zijn er natuurlijk nog mensen die zeggen dat het onder Trotski nog erger zou geweest zijn.

Officiële ‘historici’ blijven praten over Trotski die een zelfgenoegzaam, machtswellustig, hypocriet karakter zou gehad hebben. Dat is helemaal niet waar. Trotski kon geen lafheid, politieke of morele luiheid tolereren. Maar hij bouwde nooit bureaucratische combinaties en intrigeerde niet achter de rug van zijn politieke half-vrienden of tegenstanders. Hij vertelde schurken altijd in hun gezicht dat het schurken waren.

Trotski’s partner Natalia Sedova beschreef dit: “Weet je, twee of drie maanden voor onze ballingschap naar Alma-Ata waren er frequente en levendige bijeenkomsten van de PolitBuro. Dichte kameraden en vrienden verzamelden zich in onze flat om te wachten op het einde van de PolitBuro en de terugkeer van Lev Davidovitsj en Pjatakov, om te weten wat er was gebeurd. Ik herinner me een van deze ontmoetingen. We wachtten ongeduldig. De bijeenkomst sleepte zich voort. De eerste die verscheen was Pjatakov, we wachtten af om te horen wat hij zou zeggen. Hij was stil en bleek. Hij was erg overstuur. Hij stond op, schonk zichzelf een glas water, en dronk daarna een tweede. Hij veegde het zweet van zijn voorhoofd, en zei: “Wel, ik stond vooraan en ik heb nog nooit zoiets gezien!” Toen kwam Lev Davidovich binnen. Pjatakov wendde zich tot hem en zei: “Waarom zei je dat tegen hem (Stalin). Wat zit er in je tong? Hij zal je daarvoor nooit vergeten, of je kinderen, onze kleinkinderen!” Het lijkt erop dat Lev Davidovitsj Stalin de ‘doodgraver van de partij en de revolutie’ heeft genoemd… Lev Davidovitsj heeft niet geantwoord. Er viel niets te zeggen. Het was nodig om de waarheid te vertellen, wat het ook kost.”

Maar de grootste fout van degenen die deze redeneringen maken, is dat ze Trotski niet alleen als een leidende figuur zien, maar ook als een aparte, op zichzelf staande persoonlijkheid. Alsof slechts één persoon, op basis van zijn karakter, het tij van de geschiedenis kan keren.

Natuurlijk was hij niet alleen. Duizenden, tienduizenden, bolsjewieken stonden de stalinistische contrarevolutie in de weg. Velen van hen waren vooraanstaande revolutionairen, mensen met het intellect van Preobrazjenski of Smirnov, het organisatiegenie van Pjatakov, de klasseninstincten van Sapronov, die allemaal verenigd waren in het platform van de Linkse Oppositie (1923-27), waarvan Trotski de hoofdauteur was. Zelfs Lenin schreef in zijn laatste jaren brieven waarin hij kritiek had op Stalin en de opkomende bureaucratie. Lenins dood begin 1924 werd door Stalin gebruikt om zijn positie te versterken.

De politieke eisen die de Linkse Oppositie stelde tegen het beleid van de meerderheid van de PolitBuro onder leiding van Stalin en Boecharin, bestonden uit vijf hoofdpunten.

Ze eisten een verhoging van het tempo van de industrialisatie van het land, het onder controle brengen van de Nieuwe Economische Politiek, het verbeteren van de levensstandaard van de arbeiders en het versterken van de rol van de arbeidersklasse. Boecharin zou in die tijd alleen maar instemmen met een “plan” dat berustte op marktmechanismen en hij deed een beroep op de boeren om zich “te verrijken”. Stalin maakte de ideeën van de Linkse Oppositie belachelijk door te zeggen dat de bouw van Dneprogec, een grote hydro-elektrische dam, hetzelfde was als een boer die een platenspeler koopt in plaats van een koe. Tegelijkertijd werden de arbeidsnormen aangescherpt doordat er wodka in de winkels werd verkocht (de bolsjewieken hadden campagne gevoerd om de consumptie van sterke drank te verminderen).

De Linkse Oppositie eiste een federatie van nationale republieken. Stalin stelde alleen regionale autonomie voor met een sterk centrum. Het was gemakkelijker om op die manier te regeren.

De linkse oppositie eiste democratie binnen de partij en de sovjets en stelde terecht voor dat de opbouw van het socialisme zinloos was als er geen brede discussie en debatten werden gevoerd. Voor de stalinistische factie die vertrouwde op bureaucratische manoeuvres, privileges en de vernietiging van de bolsjewistische partij zou dit zelfmoord zijn geweest.

Net als de bolsjewieken in 1917 geloofde de Linkse Oppositie dat de Russische Revolutie slechts de eerste stap was in een wereldrevolutie. De stalinistische bureaucratie dacht dat de revolutie was afgelopen, dat ze alles had bereikt wat ze kon. Hun credo werd ‘socialisme in één land’.

Uiteindelijk zagen revolutionaire partijen in andere landen de Sovjet-Unie als hun bastion. De Linkse Oppositie stelde een gedurfde “oktober”-strategie voor – in het bijzonder onafhankelijke klassieke tactieken. Stalin had toen al de “stadiatheorie” van mensjewieken overgenomen: eerst de burgerlijke democratie, daarna het socialisme. Of eerst onafhankelijkheid van het kolonialisme, dan het socialisme.

Maar om deze ideeën over te nemen was een radicale koerswijziging van de partij nodig, en daarvoor was veel afhankelijk van de internationale ontwikkelingen.

Leo Trotski had scherpe kritiek op de zelfmoordpolitiek die Stalin voor de Chinese revolutie 1925-1927 had voorgesteld. Stalin stelde voor dat de Chinese Communistische Partij zich zou aansluiten bij de Kwomintang, de partij van de nationale bourgeoisie. De communistische partij werd zo politiek ontwapend en als bedanking daarvoor voerde de Kwomintang een ongekende slachting onder de communisten uit.

Daarom mag niemand vergeten dat er tussen de bolsjewieken en de stalinisten niet alleen theoretische verschillen waren, maar ook een rivier van bloed van de Russische, Chinese, Duitse, Spaanse, Oostenrijkse en andere revolutionairen.

In de jaren twintig van de vorige eeuw was Rusland uitgeput na de burgeroorlog en de verwoesting. De arbeidersklasse had ernstige verliezen geleden. Het achtergebleven karakter van het boerenland Rusland kwam op de voorgrond. Het mislukken van de arbeidersrevoluties in Europa had effect. De partij en de bureaucratie die in de periode van de Nieuwe Economische Politiek waren versterkt, hadden de ene na de andere machtspositie ingenomen. Geen enkele, zelfs niet de meest vastberaden revolutionair, kon op zich de terugtrekking van de revolutie stoppen. De Linkse Oppositie begreep dat haar kansen niet groot waren. Trotski begreep dit. Hij schreef vanuit ballingschap naar het Centraal Comité op 16 december 1928: “Elk zijn mening. Jullie willen het beleid verder uitvoeren van die klassenkrachten die vijandig staan tegenover de arbeidersklasse. Wij kennen onze plicht. We zullen vechten tot het einde.”

Hoe het fascisme bestrijden?

Het beleid van de Communistische Internationale, gedomineerd door Stalin, had in Duitsland geleid tot het isolement van de Duitse Communistische Partij (KPD), in het bijzonder van de miljoenen arbeiders in de Sociaaldemocratische Partij (SDP). De door het Kremlin aangestelde bureaucratische leiding was niet in staat om te begrijpen wat er aan de hand was of om de werkende massa’s een duidelijke politieke leiding te geven. De revolutionaire kansen in de jaren 1920 werden door de Duitse communisten gemist. Dit maakte de weg vrij voor Hitler om aan de macht te komen.

Trotski staakte nooit de strijd om de Duitse Communistische Partij te overtuigen van de tactiek van het eenheidsfront, een tactiek die door het tweede congres van de Comintern was voorgesteld. Deze tactiek was gebaseerd op de noodzaak om een militante eenheid van de massale arbeidersorganisaties in de gemeenschappelijke strijd tegen het fascisme. Daarvoor was het, zo legde Trotski uit, nodig om niet alleen zij aan zij met de sociaaldemocraten te strijden, maar ook om overeenkomsten voor te stellen aan de leiders van die partij, hoewel zij elk excuus zouden vinden om dergelijke voorstellen af te wijzen. In zijn briljante artikels over de situatie in Duitsland geeft Leo Trotski een gedetailleerde analyse van het fascisme en hoe het te bestrijden.

De KPD verwierp echter de tactiek van het eenheidsfront en gaf in plaats daarvan ultimatums aan de SDP. Het stelde de SDP voor om “samen te vechten”, maar op voorwaarde dat dit onder de leiding van de KPD zou gebeuren. In plaats van het vertrouwen van de sociaaldemocratische arbeiders te winnen, dreven zij hen op die manier weg meer in de handen van de SPD-leiders. Toen de situatie nog gevaarlijker werd, werd de Comintern-tactiek nog ‘radicaler’. De KPD werkte zelfs samen met de nazi’s tegen de sociaaldemocraten, omdat zij zeiden dat “sociaal-fascisme gevaarlijker is dan openlijk fascisme”. Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, verklaarde de leiding van de KPD cynisch dat de volgende verkiezingen een gegarandeerde overwinning voor de communisten zouden zijn! Nadat de stalinisten Duitsland zonder slag of stoot hadden overgegeven, kwam Trotski tot de conclusie dat de Comintern niet langer een revolutionaire kracht was en stelde hij voor een nieuwe Internationale op te richten.

Wat is de Sovjet-Unie en waar gaat zij heen?

Zonder af te doen van het belang van zijn andere werken, is ‘De Verraden Revolutie’ wellicht het belangrijkste boek van Trotski. Het werd gepubliceerd in 1936 en analyseerde het stalinisme en de strijd ertegen. Trotski legde hier veel zaken uit die in de jaren 1920 nog niet duidelijk waren.

Stalinisme, zei hij, is een reactie op de Oktoberrevolutie. De drijvende kracht achter deze reactie was de laag van partij- en Sovjet-bureaucraten die, om hun positie te behouden, nu op de ene klasse, en vervolgens op de andere in de samenleving rustten. De arbeidersklasse en haar politieke organisaties, waaronder de bolsjewistische partij, waren door een eenzijdige burgeroorlog van de macht verdreven, door de onderdrukking door de stalinisten van hun politieke tegenstanders. De bureaucratische kaste van voormalige revolutionairen en carrièristen wist zijn positie te versterken door de uitputting van de arbeidersklasse na de revolutie en burgeroorlog, de massale reactionaire druk van de boeren op de jonge arbeidersstaat en het falen van de revolutionaire bewegingen in Duitsland en elders.

Trotski gebruikte een analogie met de Franse revolutie (1789-1794). De contrarevolutionaire terugtrekking, die duidelijk was begonnen in 1923-24, kon volgens hem worden vergeleken met Thermidor. Thermidor is geen klassieke contrarevolutie, maar de politieke terugtrekking uit de revolutie van de radicalen, eerst naar de gematigden en daarna naar de conservatieven. Op deze manier versterkte de nieuwe heersende kaste haar positie. Maar deze “kaste” kon alleen overleven op basis van de verworvenheden van de revolutie: staatseigendom en planeconomie. Zo’n regime moest de planeconomie ontwikkelen en verdedigen, maar dan wel met zijn eigen methoden en doelstellingen.

Zo bleef de Sovjet-Unie alleen in vorm een arbeidersstaat, maar gedegenereerd. De Sovjet-Unie was een gedegenereerde arbeidersstaat. De heersende klasse werd er uit de politieke macht gehaald en de heerschappij van de arbeidersklasse vond haar misvormde afspiegeling in het proletarisch bonapartisme van Stalin. Om de macht terug te krijgen had de arbeidersklasse een politieke, maar geen sociale, revolutie tegen het stalinisme en het herstel van de arbeidersdemocratie nodig. Een politieke revolutie was geen luxe maar een absolute noodzaak. Trotski stelde dat de Sovjet-Unie anders vroeg of laat, voor de bescherming van de privileges van de heersende kaste, het kapitalisme zou herstellen.

De Vierde Internationale

In de jaren 1930 was er buitengewone moed nodig om te beginnen aan de uitbouw van een nieuwe internationale organisatie. De Vierde Internationale werd in 1938 opgezet en botste op machtige vijanden: het stalinisme, de tandeloze maar massale sociaaldemocratie, het imperialisme en natuurlijk het fascisme. Toen deze organisatie werd opgericht telde ze ongeveer 3000 leden.

Na de moord op Trotski in 1940 was er de moeilijke periode van de Tweede Wereldoorlog en van de daaropvolgende periode van economische bloei. Een deel van de Internationale ontwikkelde een verkeerd politiek perspectief, een ander deel schreef de arbeidersklasse als drijvende kracht voor de socialistische revolutie grotendeels af.

De val het stalinisme in 1989-91 met het herstel van het kapitalisme, zorgde ervoor dat een groot deel van de linkerzijde en de arbeidersbeweging politiek ontwapend waren. International Socialist Alternative, toen nog onder de naam Committee for a Workers’ International, verzette zich tegen die linkse stromingen die de arbeidersklasse afschreven. We bouwden geduldig onze organisatie en eerste kaders in heel de wereld uit.

Na de wereldwijde economische recessie van 2008 en in de huidige economische depressie is er een nieuwe radicalisering. International Socialist Alternative is goed geplaatst om daar een rol in te spelen en te bouwen aan een nieuwe revolutionaire socialistische organisatie.

Leon Trotski’s “In Defence of Marxism” is een boek dat elke marxist moet bestuderen. Het is een verzameling brieven en sleuteldocumenten van een scherp debat binnen de Socialist Workers Party in de VS in 1939-40.

Door Per-Åke Westerlund (Rättvisepartiet Socialisterna, Zweden)

Het is een zeer rijk boek over de toepassing van de marxistische theorie in een snel veranderende wereld – Stalinisme in de Sovjet-Unie, fascisme in Italië en Duitsland, en de Tweede Wereldoorlog. Parallel daarmee wordt concreet ingegaan op de opbouw van een revolutionaire partij – oriëntatie op de arbeidersklasse, partijdemocratie en internationalisme. Eén ding blijkt duidelijk uit het hele boek: Trotski was geen “marxist” die alleen maar oude formules herhaalde en hij was niet bang om fouten toe te geven.

De Tweede Wereldoorlog was natuurlijk een test voor elke organisatie en elk individu. Burgerlijke politici hadden internationaal al in groten getale toegegeven aan het fascisme als hun enige manier om de arbeidersklasse te verpletteren en wraak te nemen op de Russische Revolutie.

In augustus 1939, vlak voor het uitbreken van de oorlog, werden arbeiders en de meeste anderen verbijsterd door de aankondiging van het Hitler-Stalin-pact. Het was een wanhopige zet van Stalin, die er niet in geslaagd was de alliantie met Frankrijk en Groot-Brittannië te krijgen die hij wilde, om een onmiddellijke aanval van nazi-Duitsland te voorkomen. Toen die onvermijdelijke militaire aanval kwam, in juni 1941, geloofde Stalin het nieuws aanvankelijk niet.

Het pact veranderde de propaganda van de Communistische Internationale en richtte zich op kritiek op het Britse en Franse imperialisme in plaats van op nazi-Duitsland. Militair betekende het pact dat Polen op 1 september vanuit het Westen werd binnengevallen door het Duitse leger, gevolgd door een invasie vanuit het Oosten door de Sovjet-Unie medio september. De Sovjettroepen vielen ook de Baltische staten en Finland aan.

Na deze gebeurtenissen heeft een deel van de Trotskistische Socialist Workers Party in de Verenigde Staten, waaronder een deel van de leiding, hun standpunten over het karakter van de Sovjet-Unie gewijzigd. Ze capituleerden voor een sterke druk van de burgerlijke democratische opinie in de media en “linkse kringen” om de stalinistische dictatuur in de Sovjet-Unie gelijk te stellen aan die van Hitler in Duitsland.

Door deze stappen te zetten, liet de oppositie die zich in het SWP ontwikkelde al snel ook de marxistische theorie en de behoefte aan een revolutionaire partij varen. “In Defence of Marxism” moet zorgvuldig worden bestudeerd, niet alleen snel doorbladerd, om de noodzaak te begrijpen om een sterke theoretische basis te combineren met concrete analyse.

Wat was stalinisme?

Lenin en Trotski waren de leiders van de Russische Revolutie in 1917, waardoor de arbeidersklasse, met de steun van de boeren, voor het eerst in de geschiedenis de macht overnam. Zij waren ook de eersten die de zwakke punten en gevaren voor de nieuwe staat onderkenden, vooral toen deze na de nederlaag van de revoluties in Duitsland en andere landen geïsoleerd raakte.

Een bureaucratie ontwikkelde zich, met Stalin als leider, met als eerste prioriteit het verdedigen van de status quo en het bereiken van “stabiliteit”. Daar werden geleidelijk haar eigen verlangen naar privileges en macht aan toegevoegd. Stalin, die in 1917 geen leidende rol had gespeeld, was niet in staat om advies te geven aan de Duitse revolutie in 1923 en de Chinese in 1925-27, die beide op nederlagen uitliepen.

In de jaren 1920 was de bureaucratie een onbewuste rem op revoluties, maar later werd het een bewuste rem om de arbeidersrevoluties en -strijd te stoppen, vooral in Spanje in 1936-1939.

In de Sovjet-Unie voerden ze een echte burgeroorlog tegen alle overblijfselen van het bolsjewisme dat de arbeiders in 1917 aan de macht bracht. Het stalinistische regime gebruikte zuiveringen, gevangenkampen, showprocessen en executies tegen elke oppositie, in het bijzonder tegen de echte marxisten.

Tijdens het proces van het aan de macht komen van het stalinisme had Trotski vaak de vraag over een “Thermidor”, verwijzend naar de contrarevolutie in Frankrijk in 1794. Aanvankelijk geloofde Trotski dat Thermidor in Rusland de vernietiging van de arbeidersstaat zou betekenen. In het begin van de jaren dertig van de vorige eeuw realiseerde hij zich echter dat dit een vergissing was. Thermidor was een politieke en geen sociale contrarevolutie. In Frankrijk betekende Thermidor een contrarevolutionaire regimeverandering, maar het nieuwe regime behield het nieuwe kapitalistisch-burgerlijke economische systeem dat de revolutie had gevestigd.

Een kapitalistische economie kan verschillende regimes kennen: van fascisme tot burgerlijke democratie. In Rusland was Stalins bewind een politieke contrarevolutie. Het kapitalisme werd niet hersteld, de planeconomie hield stand. Maar een bureaucratische dictatuur verving de heerschappij van de arbeiders in de loop van een langdurige bloedige strijd. Dit werd mogelijk gemaakt door het achtergebleven karakter en het isolement van Rusland en de agressieve imperialistische omgeving.

Trotski’s conclusie was dat Rusland een ontaarde arbeidersstaat was geworden. Het had een planeconomie op basis van staatseigendom, waarbij het kapitalisme werd afgeschaft.

Op deze basis stond de Vierde Internationale, opgericht door Trotski, voor de onvoorwaardelijke verdediging van de Sovjet-Unie tegen de imperialistische oorlogen, zonder enige steun te geven aan het regime van Stalin. Het programma van de Vierde Internationale en haar partijen was gericht op een politieke revolutie om een arbeidersheerschappij in de planeconomie te vestigen, een socialistische maatschappij op te richten op basis van de democratische besluiten van de revolutie van 1917, die alle door het stalinisme werden afgeschaft. In een brief aan Max Shachtman wees Trotski op “het feit dat de ideeën van de bureaucratie nu bijna het tegenovergestelde zijn van de ideeën van de Oktoberrevolutie.”

Debat

De minderheidsstandpunten in de SWP veranderden hun standpunt en voerden aan dat de aanval op Finland en het pact met Hitler het karakter van de Sovjet-Unie ingrijpend hadden veranderd.

Trotski, die in Mexico asiel had gekregen en niet tot de VS werd toegelaten, begon zijn verhaal in dit debat met de vraag hoe marxisten de Sovjet-Unie zouden omschrijven indien het geen arbeidersstaat was.

Sommigen antwoordden dat de bureaucratie een nieuwe klasse was, anderen zeiden dat de Sovjet-Unie staatskapitalistisch was geworden. Anderen voerden aan dat het fascisme in Europa, de New Deal in de VS en het stalinisme deel uitmaakten van hetzelfde proces naar bureaucratische staatsdictaturen. Daarin maakten ze geen onderscheid tussen revolutie en contrarevolutie. Het fascisme, als instrument van het financiële kapitaal, heeft natuurlijk geen kapitalisten onteigend.

Trotski toonde aan dat de stalinistische bureaucratie een tijdelijk fenomeen was zonder een historische missie, terwijl een nieuwe heersende klasse onmisbaar zou zijn. De sterke economische groei in de Sovjet-Unie was niet het gevolg van de bureaucratie, maar van de planeconomie en de import van nieuwe technieken. De bureaucratie was een rem op de ontwikkeling van de planeconomie.

Het stalinisme was een totalitaire dictatuur, maar geen stabiel regime. Vijftig jaar van tevoren – het proces werd vertraagd door de uitkomst van de oorlog – voorspelde Trotski de negatieve gevolgen van de ineenstorting van het stalinisme en het herstel van het kapitalisme: verzwakking van de wereldwijde arbeidersklasse en versterking van het imperialisme.

Op deze basis stond Trotski voor de verdediging van de Sovjet-Unie, ondanks de politiek van Moskou die “zijn reactionaire karakter volledig behoudt” en het “voornaamste obstakel was voor de wereldrevolutie” (hij maakte een vergelijking met het feit dat de socialisten nog steeds vakbonden steunen, ook al steunen die de regering: socialisten steunen deze bonden omdat ze ondanks een reactionaire opstelling noodzakelijk zijn in de  verdediging tegen de klassenvijand).

De oppositie in de SWP stelde in plaats daarvan voor dat de partij het standpunt “revolutie tegen zowel Hitler als Stalin” zou innemen, aangezien hun respectieve legers Polen verdeeld hadden.

In zijn antwoord liet Trotski de werkelijke situatie in Polen zien. In het Westen vluchtten revolutionairen, joden en democraten voor het Duitse leger. In het oosten waren het de eigenaars en kapitalisten die probeerden te ontsnappen. Trotski voorspelde dat de invasie van het Rode Leger zou worden gevolgd door onteigening van land en fabrieken. Dit werd bevestigd door de kapitalistische media, en zelfs mensjewistische kranten in ballingschap die berichten over een “revolutionaire golf” in Oost-Polen.

Trotski waarschuwde dat Hitler zijn wapens tegen de Sovjet-Unie zou gebruiken om een fascistisch regime te vestigen en kapitalistische eigendommen te herstellen. Wanneer Hitler aanvalt, zou de meest urgente taak zijn om zijn troepen te verslaan.

Wat moeten marxisten zeggen over de opmars van het Rode Leger? De “eerste zorg voor ons”, schreef Trotski, is niet de verandering in de eigendomsverhoudingen, hoewel progressief, maar het bewustzijn van het wereldproletariaat. De Vierde Internationale was tegen de militaire verovering van nieuwe gebieden, tegen “missionarissen met bajonetten.” Om succesvol te zijn, moet een revolutie een stevige basis hebben onder de arbeidersklasse en de armen. Waar de invasie al had plaatsgevonden, pleitte Trotski voor onafhankelijke onteigening van kapitalisten en grootgrondbezitters door de arbeidersklasse.

Hoe Trotski het debat benaderde

In dit debat combineerde Trotski scherpe politieke polemieken met nadruk op de noodzaak van eenheid. Hij onderstreepte hoe de leden en leiders van de SWP tot dan toe eensgezind waren over de cruciale kwestie van het karakter van de Sovjet-Unie.

Het debat was noodzakelijk, maar het zou “monsterlijke onzin zijn om met kameraden te splitsen”, schreef Trotski. “Het zou bevooroordeeld, zo niet fataal zijn om de ideologische strijd te verbinden met het vooruitzicht van een breuk, van een zuivering, van uitzetting.” Hij was voorstander van “censuur of ernstige waarschuwing als iemand van de meerderheid dergelijke bedreigingen uitsprak.” Zo niet, dan zou “het gezag van de leiding in het gedrang komen.”

Trotski deed voorstellen over hoe het debat moest worden gevoerd. Beide partijen moesten afzien van dreigementen tegen hun tegenstanders, en als er al dreigementen waren, zou er een onderzoek door het Nationaal Comité of een speciale commissie moeten worden ingesteld. Er moest een loyale samenwerking zijn van beide kanten. James P Cannon, die dicht bij Trotski stond, stemde ermee in en verdedigde dat standpunt in de partijleiding.

Trotski had natuurlijk een lange ervaring met debatten, van de Russische sociaaldemocratie en de bolsjewieken: “Zelfs als er twee onverenigbare standpunten zouden zijn geweest, zou het geen ‘ramp’ betekenen, maar is het noodzakelijk om de politieke strijd volledig uit te vechten.”

In zijn advies aan Max Shachtman, een vooraanstaand lid dat van standpunt veranderde, stelde Trotski nieuwe studies voor om de kwestie in de leiding te bespreken, maar zich niet onmiddellijk vast te pinnen op een nieuw standpunt.

Een kleinburgerlijke oppositie

Trotski en de meerderheid van het SWP kenmerkten de nieuwe minderheidsgroepering als een kleinburgerlijke oppositie. Wat betekende dit?

In plaats van haar standpunten en analyse te ontwikkelen, verspreidde de oppositie “episodes en anekdotes zoals er in elke partij honderdduizenden zijn”, in een poging om fouten te vinden. Binnen de partij hadden ze “bijna het karakter van een familie” of een kliek.

Trotski onderstreepte enkele kenmerken van deze minderheid. Ze hadden een gebrek aan respect voor de tradities van hun eigen organisatie en een minachtende houding ten opzichte van theorie. Dit was met name het geval bij James Burnham, een hoogleraar filosofie (34 jaar oud) die in 1935 tot de partij was toegetreden en de functie van redacteur van het theoretische tijdschrift New International uitoefende.

Burnham was tegen het dialectisch materialisme, de filosofie van het marxisme, en vergeleek het met religie. Dit standpunt werd door andere leiders van de minderheid genegeerd. Al voor het debat, in januari 1939, had Trotski kritiek geuit op Schachtman voor een artikel dat hij samen met Burnham in New International schreef en waarin hij verklaarde dat “één van ons voor dialectiek is, één tegen.” De inhoud van het artikel was een goede kritiek op ex-marxisten, zoals Max Eastman,  die zich tegen het socialisme hadden gekeerd omdat ze de druk in de samenleving niet konden weerstaan.

Trotski waarschuwde dat het niet debatteren over dialectiek met Burnham een grote fout was. De verdediging van het dialectisch materialisme in dit boek verklaart de filosofie beter dan in de meeste andere marxistische werken. Dialectiek legt uit dat alles in maatschappij en natuur voortdurend verandert, in processen die zich ontwikkelen door tegenstrijdigheden, met veranderingen van kwantiteit naar kwaliteit en plotselinge sprongen. Politiek gezien betekent dialectiek het formuleren van algemene wetten voor de ontwikkeling van de samenleving en de klassenstrijd, vatte Trotski samen.

In plaats daarvan gebruikte de oppositie, onder sterke invloed van Burnham, vaste abstracties. Ze had geconcludeerd dat de Sovjet-Unie niet langer een arbeidersstaat was, maar kon geen antwoord geven op de vraag hoe en waar kwantiteit of kwaliteit was veranderd. Waarvandaan en naar waar ging de Sovjet-Unie,  welke processen waren er? De oppositie miste zowel theorie als concrete analyse.

Burnham benadrukte ook zijn “persoonlijke onafhankelijkheid”. Hij was niet bereid om voltijds voor de partij te werken, in een situatie waarin de voltijdse medewerkers absoluut noodzakelijk waren om de partij op te bouwen. Dat wees ook op een gebrek aan begrip voor revolutionair centralisme.

Andere kenmerken van de kleinburgerlijke oppositie waren politieke nervositeit en de gewoonte om van de ene positie naar de andere te springen, waaronder een lichtzinnige keuze van bondgenoten in de partijstrijd.

Eenheid en facties

Als algemene beschrijving van de ontwikkeling van het debat schreef Trotski: “De oppositie opende een hevige factiestrijd die de partij op een zeer kritiek moment verlamde. Opdat een dergelijke strijd gerechtvaardigd en niet genadeloos veroordeeld zou kunnen worden, zou er een zeer serieuze en diepgaande basis voor moeten zijn. Voor marxisten kan dergelijke basis alleen maar een klassenkarakter hebben.”

Het was duidelijk dat de minderheid een harde factiestrijd begon zonder een ernstige politieke basis. De meerderheid stond stevig achter het programma en de perspectieven van de Vierde Internationale. Het was een standpunt van de arbeidersklasse, in vergelijking met de steeds grotere afstand van de oppositie tot het revolutionaire socialisme, een kleinburgerlijke eigenschap. Trotski ontdekte deze kleinburgerlijke neiging niet voor het eerst in 1939, maar gaf vele voorbeelden waarvoor hij in de jaren daarvoor waarschuwingen had geuit.

Dat deed hij bijvoorbeeld toen Shachtman drie jaar eerder geloofde dat de Socialist Party in de VS (een bredere partij waarin de trotskisten in 1937 werkten en waar ze uit werden gezet) zich ontwikkelde tot een revolutionaire partij.

Ondanks deze analyse pleitte Trotski voor eenheid. Dit in tegenstelling tot Martin Abern, een oppositieleider, die de dreiging van een splitsing gebruikte om leden bang te maken. Andere oppositieleiders wilden het debat openbaar maken.

Slechts enkele weken voor de minderheidssplitsing, in april 1940, benadrukte Trotski de noodzaak van interne democratische rechten. “Als de eenheid behouden blijft, kun je geen secretariaat hebben dat alleen bestaat uit vertegenwoordigers van de meerderheid. Je zou mogelijk zelfs een secretariaat moeten hebben van vijf leden – drie van de meerderheid en twee van de minderheid.”

Toen Trotski wees op de innerlijke tegenstrijdigheden van de minderheidsgroepering, antwoordde Shachtman met historische voorbeelden van “blokken” met Trotski en de bolsjewieken. Trotski antwoordde door te laten zien hoe, bijvoorbeeld, het blok met Kamenev en Zinovjev tegen het stalinisme in 1926 correct was. Maar zo’n blok verborg de politieke verschillen tussen zijn leden niet achter de gemeenschappelijke programma’s. En het was duidelijk dat Trotski’s aanhangers de sterkste kracht in het blok waren.

In de VS vormde Shachtman in 1939-40 een fractie, maar in feite was het een blok van verschillende krachten, gericht tegenover de arbeidersmeerderheid in de SWP. Binnen de fractie waren Burnham en Abern de dominante krachten. Shachtman was slechts hun politieke alibi op korte termijn voor het verlaten van het marxisme.

Zelfs in dit stadium nam Trotski een geduldige houding aan, door te schrijven dat gebeurtenissen individuen kunnen veranderen, maar dat ze nadien opnieuw tot de revolutionaire partij konden komen. Hij geeft zichzelf zelfs als voorbeeld. Trotski kwam pas in 1917 bij de bolsjewieken, waar hij meteen een beslissende rol speelde.

Vijf jaar eerder, in 1912, probeerde hij alle verschillende tendensen van de Russische sociaaldemocratie te verenigen: “Ik had me in die periode vooral op organisatorisch vlak niet bevrijd van de eigenschappen van een kleinburgerlijke revolutionair. Ik leed aan de ziekte van verzoening tegenover het mensjewisme.”

Politieke duidelijkheid

Politiek gezien werd het debat uitgebreid naar meer onderwerpen. Trotski begreep natuurlijk dat niet elk artikel of tekst alle conclusies moest trekken, maar hij benadrukte dat leden die dergelijk materiaal schrijven, het volledige programma en de analyse moeten begrijpen.

De minderheid ging de andere kant op. Ze wilden het programma van de partij terugbrengen tot “concrete kwesties”, wat Trotski ertoe bracht om vergelijkingen te maken met de debatten in Rusland, tegen de economisten en de narodniks, die beiden bredere politieke kwesties vermeden. In 1939-40 vond de SWP-minderheid de oorlog concreet, maar de arbeidersstaat niet.

Shachtman citeerde Lenin die in een debat met Trotski in 1920 zei: “arbeidersstaat is een abstractie”, en dat Rusland geen arbeidersstaat was, maar een staat van arbeiders en boeren. Shachtman had echter gemist dat Lenin enkele weken later tot de conclusie kwam dat hij het mis had: Rusland was een “arbeidersstaat met bijzondere kenmerken”, met name een boerenmeerderheid van de bevolking en bureaucratische tekortkomingen.

Shachtman gebruikte de uitdrukking “een graad” van degeneratie in Rusland, maar hij was in alliantie met Burnham, die, ondanks het feit dat hij niet in de dialectiek geloofde, tot de conclusie was gekomen dat er een kwalitatieve verandering van de Sovjet-Unie was opgetreden, waarbij hij de Sovjet-Unie gelijkstelde met nazi-Duitsland. De minderheid was niet verenigd, en kort nadat de minderheid zich had afgesplitst en de nieuwe “Arbeiderspartij” had gevormd, vertrok Burnham en ontwikkelde zich tot een toonaangevende reactionair.

In dit boek worden nog veel meer concrete gebeurtenissen geanalyseerd: de gebeurtenissen in Finland in het begin van de oorlog, hoe marxisten in de Spaanse burgeroorlog zouden moeten handelen, Marx’ standpunt over burgeroorlogen.

Trotski’s algemene advies aan de leden van de Vierde Internationale was om zich te oriënteren op de arbeidersklasse, stakingen en vakbonden, en tegelijkertijd te waarschuwen dat er altijd “opportunistische afwijkingen” zijn in de vakbonden.

Tachtig jaar geleden liet Trotski zien hoe de crisis in de revolutionaire leiding die uitbrak met de sociaaldemocratische capitulatie voor de Wereldoorlog in 1914 nog niet was opgelost. Sommige socialisten gaven de arbeidersklasse hiervoor de schuld, zoals sommige socialisten deden in Rusland na de nederlaag van de revolutie in 1905.

Het antwoord daarop kwam in 1917, toen de bolsjewieken in staat waren een dergelijke leiding te creëren. Marxisten worstelen nu met een heel andere objectieve situatie dan 80 jaar geleden. Aan de ene kant is de arbeidersklasse sterk in omvang gegroeid en stelt daarmee grenzen aan de reactie, aan de andere kant moet de arbeidersbeweging in de meeste plaatsen worden heropgebouwd. Dit heeft in veel landen geleid tot explosieve bewegingen van onderaf.

De noodzaak om revolutionaire marxistische partijen en een internationale partij op te bouwen is even urgent als in Trotski’s tijd, zo niet meer, met de steeds diepere ecologische, economische, sociale en politieke crisis. De lessen van “In Defence of Marxism” bestuderen en gebruiken op basis van een sterke theoretische basis, concrete analyses, correcte methoden van partijopbouw en debatten zal in de komende periode van cruciaal belang zijn.