Tag: ecologie

Dossier door Jess Spear (geschreven in 2016 en vertaald voor het boek ‘Socialisme of ecologische catastrofe’ dat volgende week beschikbaar is)

De mens heeft de aarde ingrijpend veranderd en heeft de natuur aangepast in de strijd om te overleven en te groeien. Het tempo van veranderingen versnelde sterk met de ontwikkeling van de landbouw en de klassenmaatschappij. Het raakte in een stroomversnelling met de industriële revolutie en met naoorlogse wetenschappelijke en technologische doorbraken. Velen zeggen nu dat we een specifiek geologisch tijdperk zijn ingegaan – een nieuw menselijk tijdperk, het Antropoceen.

De mens verscheen ongeveer een miljoen jaar geleden op het toneel en bouwde de moderne industriële samenleving zoals we die vandaag kennen nog maar zo’n 50 jaar geleden. De mens vertegenwoordigt dan ook maar een fractie in de 4,5 miljard jaar oude geschiedenis van de aarde. Toch heeft de mensheid in elk stadium van haar ontwikkeling de natuur en dus ook haar eigen evolutie gewijzigd en de lijnen uitgezet voor biologische en sociale veranderingen. Van eenvoudige landbouw over de ontginning en verbranding van fossiele brandstoffen, tot het ontketenen van atoombommen: onze interactie met de natuur is van lokaal naar mondiaal gegaan. De mensheid heeft zonder twijfel haar stempel op de planeet gedrukt.

We kunnen achterhalen hoe de aarde eruit zag, wat de vorm en positie was van de continenten die elke 300-500 miljoen jaar uit elkaar zijn gedreven en opnieuw zijn samengevoegd. We kunnen onderzoeken welke wezens door de zeeën en het land zwierven en welke planten het oppervlak bedekten. We kunnen dit door de achtergelaten chemische of fysieke afdrukken van hun bestaan te ontcijferen. En wat we hebben geleerd, is dat de planeet nooit statisch is. De planeet – zoals we die kennen: het aardse systeem dat bestaat uit rotsen, water en atmosfeer in constante, onderling verbonden cycli van energie-uitwisseling – heeft altijd al omwentelingen, massale extincties en klimaatsverandering gekend. De geschiedenis van de aarde zit vol radicale veranderingen.

Desalniettemin luiden de wetenschappers vandaag de alarmbellen over de snelheid van de veranderingen die we meemaken in vergelijking met die van voor de menselijke samenleving. Klimaatwetenschappers wijzen op de snelle evolutie van broeikasgassen, biologen op het toenemende aantal uitgestorven soorten, oceanografen op de toenemende zuurgraad van de oceaan, en bodemwetenschappers op de uitputting van voedingsstoffen en de bodemverarming van landbouwgrond, als bewijs dat de productieve activiteit van de mensheid het Aardsysteem verplettert. De toenamesnelheid van koolstofdioxide (CO2) is niet te vergelijken met alles wat ze hebben kunnen waarnemen in minstens 800.000 jaar geschiedenis op aarde.

Klimaatverandering en economische malaise, de dubbele crisis van het kapitalisme, hebben geleid tot een groeiende wereldwijde opstand en een zoektocht naar ideeën en strategieën om een einde te maken aan de ellende en om de toekomstige generaties te beschermen. Massabewegingen tegen besparingen tonen aan dat werkende mensen weigeren om een systeem te accepteren dat strenge besparingen op de levensstandaard eist om de 1% tevreden te stellen. Wat voor de grote meerderheid van de mensen die in opstand komen tegen de heersende elite, nog niet duidelijk is, is waarmee wij dit rotte systeem moeten vervangen of op welke manier. De tijd die er is om de gevolgen van de klimaatverandering te verzachten en te voorkomen wordt elk jaar beperkter. Daarom wordt het steeds belangrijker om de arbeidersklasse te winnen voor een socialistisch alternatief. Alleen het wetenschappelijke socialisme kan de arbeidersklasse bewapenen met een programma en een strategie om zich te verenigen en te strijden om een einde te maken aan de heerschappij van de 1%. Zij kan de macht in het kamp van de 99% leggen en in een korte tijd een plan uitvoeren om de samenleving op duurzame wijze te ontwikkelen.

Meer warmte, meer problemen

Onze levens zijn relatief kort. Ons referentiekader is iets minder dan een eeuw. Ons perspectief op mondiale veranderingen is dan ook beperkt. Bovendien is de aarde vrij groot en dus merken we de opeengestapelde effecten van ontbossing, het terugtrekken van gletsjers en het opeengehoopt afval in de gyres van de Stille Oceaan en de Atlantische Oceaan niet op. Een temperatuurstijging van bijna een graad Celsius heeft vrijwel geen betekenis voor gemeenschappen die dagelijks grotere schommelingen ervaren.

We hebben zoveel koolstof opgegraven en verbrand dat we de lucht die we inademen chemisch hebben veranderd. Er zijn nu 400 CO2-moleculen per miljoen luchtmoleculen – een niveau dat in de afgelopen 25 miljoen jaar misschien niet meer is gezien – tegenover ongeveer 280 voorheen. We merken dit over het algemeen niet op. Maar ondanks ons onvermogen om de ingrijpende verandering in onze atmosfeer waar te nemen en ondanks de ver-van-mijn-bedshow die velen in ontwikkelde landen hebben als het gaat om milieuvernietiging en vervuiling, bereiken we toch gevaarlijke tipping points (kenteringspunten).

De gevolgen van de verbranding van fossiele brandstoffen zijn al lang bekend. Reeds in 1896 publiceerde Svante Arrhenius een artikel over de manier waarop CO2 het gereflecteerde licht van het aardoppervlak absorbeert en voorkomt dat het aan het aardoppervlak ontsnapt (dat wil zeggen: het broeikaseffect). Eind jaren vijftig begon Charles Keeling met het meten van de CO2-concentratie in de atmosfeer. In een paar jaar tijd deed hij de verrassende ontdekking dat er niet alleen seizoensgebonden schommelingen in CO2 zijn die te maken hebben met de absorptie door planten, maar dat de totale concentratie elk jaar snel toenam. De Keeling Curve – die blijft stijgen omdat de metingen sinds 1958 tot nu een continue opeenstapeling van nieuwe records is – wordt beschouwd als het eerste bewijs dat industriële activiteit de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer transformeerde.

Toch is het de dramatische en snelle uitputting van de mondiale ijsvoorraad die de spreekwoordelijke kanarie in de kolenmijn is. Het nieuws van 2015 dat de ijslaag in het westen van Antarctica gedestabiliseerd is en naar verwachting in de komende eeuwen zal uiteenvallen, zou een onmiddellijke reactie van de wereldleiders moeten hebben opgeleverd. De ijskap bevat voldoende water om de zeespiegel wereldwijd met ongeveer 3,3 meter te verhogen! Er is geen manier om dat volledig te voorkomen. We kunnen ons nu alleen nog maar aanpassen aan de stijgende zeespiegel. Daar komt nog bij dat een deel van de Groenlandse ijskap, die het equivalent van een halve meter wereldwijde zeespiegelstijging bevat, ook snel aan het smelten is. Ook het Noordpoolijs is drastisch verminderd en wetenschappers verwachten dat het Noordpoolgebied vanaf 2020 ijsvrij zal zijn in de zomer.

De gletsjers en ijskappen van de aarde fungeren als een wereldwijde airconditioner, doordat ze zonlicht reflecteren en zo de planeet koeler houden dan anders het geval zou zijn. Het verlies van het ijs op aarde (d.w.z. het landijs) zal niet alleen de zeespiegel doen stijgen en de meer dan een miljard mensen die langs de laaggelegen kusten wonen verdrijven. Het zal ook het klimaat verder verstoren en de opwarming van de aarde versterken. Naarmate het ijs smelt, absorbeert de aarde meer warmte, smelt er weer meer ijs, enzovoort.

Toch gaat het bij klimaatverandering voor de meeste mensen om warmere zomers en extreme weersomstandigheden. En dan hebben we het niet alleen over onze toekomst – die ongetwijfeld warmer zal worden, met heviger weersomstandigheden – maar ook over onze huidige omstandigheden. We hebben nu de kaap van één graad bereikt (boven het pre-industriële niveau) voor de gemiddelde wereldwijde temperatuurstijging. Deze extra warmte heeft geleid tot hittegolven, plotselinge overstromingen en dodelijke weersverschijnselen die ons dwingen te erkennen dat klimaatverstoring niet alleen iets is waarover wetenschappers debatteren en discussiëren voor toekomstige generaties. Klimaatverandering is onze realiteit.

In 2003 stierven naar schatting 70.000 mensen aan de hittegolf die Europa in zijn greep hield. Sinds de jaren zestig is het aantal extreme weersomstandigheden meer dan verdrievoudigd, waarbij naar schatting 60.000 mensen uit voornamelijk onderontwikkelde landen om het leven kwamen. De Wereldgezondheidsorganisatie schat dat er zonder verzachtende maatregelen nog eens een kwart miljoen mensen tussen 2030 en 2050 zullen sterven door de gevolgen van de klimaatverandering.

Als het gaat over hoe het klimaat er in de toekomst zal uitzien en hoe het zal aanvoelen, is het belangrijk om in gedachten te houden dat de omvang van het probleem dat zich momenteel voordoet het gevolg is van slechts een kleine stijging van de mondiale temperatuur. Slechts één graad Celsius. Beeld je de gevolgen in voor ons, het milieu dat ons in stand houdt, en het aardse systeem zelf, wanneer de aarde weer een graadje warmer wordt. Dat is wat we volgens wetenschappers kunnen verwachten tegen het einde van de eeuw, als we niet stoppen met “business as usual”.

Welkom in het Antropoceen

De veranderingen die onze planeet heeft ondergaan ten gevolge van menselijke activiteit – van de top van de atmosfeer tot aan de bodem van de oceaan – zijn zo omvangrijk dat steeds meer wetenschappers, die de geschiedenis en het systeem van de aarde bestuderen, zich nu verhit afvragen of we een nieuw geologisch tijdperk zijn ingegaan: het Antropoceen (antropo – menselijk, cene – nieuw), of misschien zitten we er al eeuwen in en wisten we het gewoon niet.

Een nieuw geologisch tijdperk voorstellen is meer dan alleen het toevoegen van een datum en naam aan de geologische tijdschaal die 4,5 miljard jaar beslaat vanaf de vorming van het zonnestelsel tot nu. In feite is de geologische tijdschaal zelf meer dan een lijst van data en namen. Het is ook een instrument – een veelgebruikte meetmethode – dat wetenschappers gebruiken om te begrijpen hoe veranderingen op onze planeet, vanaf haar ontstaan tot nu, hebben plaatsgevonden. De eonen, era’s en tijdvakken die er deel van uitmaken worden gekenmerkt door snelle verschuivingen op de hele planeet. Acceptatie van het Antropoceen als nieuw tijdperk is daarom de vraag of de impact die de mensheid heeft gemaakt abrupt is, wereldwijd waarneembaar en ontegenzeggelijk verschilt van het vorige tijdperk, het Holoceen (en daarvoor het Pleistoceen). Met andere woorden, heeft de mens het systeem van de aarde fundamenteel verstoord, zodat het kan worden gezien in de rotsen, het water en de atmosfeer, en zodat toekomstige wetenschappers het zullen zien?

Voorstanders van het toevoegen van het nieuwe tijdperk aan de geologische tijdschaal zijn het er niet eens over wanneer het Antropoceen precies begon. De drie data waarover momenteel wordt gedebatteerd – 8.000 jaar geleden, de industriële revolutie, en 1945 – vertegenwoordigen bakens in het proces van beschaving, toen de mensheid nieuwe manieren ontdekte en toepaste om de natuur aan te passen om aan onze basisbehoeften te voldoen.

Sommigen plaatsen het ongeveer 8.000 jaar geleden toen de mens begon met het kappen van bossen en de rijstteelt, wat de atmosferische concentratie van broeikasgassen veranderde. Anderen betogen dat het Antropoceen echt is begonnen aan het begin van de industriële revolutie toen het wijdverbreide gebruik van fossiele brandstoffen het systeem van de Aarde begon te verstoren, wat leidde tot de effecten die we vandaag zien en in de toekomst zullen ervaren. Atoomtesten op grote schaal, te beginnen met de Trinity Test in 1945, is de laatste voorgestelde datum. Dat wordt niet zozeer in overweging genomen omdat het testen van atoombommen op zichzelf het Aardsysteem verstoorde – hoewel we niet mogen vergeten dat wetenschappers waarschuwden voor de gevaren van een door de atoomoorlog veroorzaakte “atoomwinter” – maar omdat atoombommen een wereldwijde vingerafdruk achterlaten die gemakkelijk te zien en te meten is, en atoomtesten markeren de opmars van de ongekende periode van uitbreiding van het Amerikaanse kapitalisme.

In tegenstelling tot eerdere veranderingen in de geologische tijdschaal hebben de voorstellen echter politieke en sociale implicaties. Dat wetenschappers een nieuw tijdperk van door de mens veroorzaakte veranderingen suggereren, is door veel milieuactivisten terecht aangegrepen als concreet bewijs dat we de planeet inderdaad radicaal aan het veranderen zijn.

De reactie van links is een mengeling van verwarring en door elkaar halen van het wetenschappelijke debat en de voorspelbare politieke reactie. Sommige antikapitalisten vinden de naam van het tijdperk verkeerd. Zij stellen dat de focus ligt op de mens, en dus insinueert dat alle mensen verantwoordelijk is, en dat het de werkelijke oorzaak van de snelle veranderingen verbergt: namelijk het kapitalisme. Voor anderen, met name voor diepgroene milieuactivisten, is het een bewijs dat de mensheid grotendeels sociopatisch is – hoe durven we een tijdperk naar mensen te noemen! – en dat de beschaving echt het probleem is, niet de mens.

Deze argumenten komen voort uit een misverstand of een gebrek aan begrip van de ontwikkeling van de mensheid en de menselijke samenleving in de afgelopen miljoenen jaren. Een historisch materialistische analyse van de menselijke geschiedenis en de prehistorie is in feite de sleutel tot het ontsluiten van de deur naar onze duurzame toekomst.

Verandering is constant

“De geschiedenis kan van twee kanten worden bekeken: ze kan worden onderverdeeld in de geschiedenis van de natuur en die van de mens. De twee kanten moeten echter niet als zelfstandige entiteiten worden gezien. Zolang de mens bestaat, hebben de natuur en de mens elkaar beïnvloed,” schreven Karl Marx en Friedrich Engels in ‘De Duitse Ideologie’ (1846). Velen in de milieubeweging geloven echter dat we niet kunnen interageren met de natuur zonder schade te veroorzaken, omdat wij, mensen, los staan van de natuur. Dit argument wordt belichaamd in een boek geschreven door de leider en oprichter van 350.org, Bill McKibben: ‘The End of Nature’ (1989).

Net als Rachel Carson’s Silent Spring (1962) wordt McKibben’s boek gezien als een van de eerste boeken die de mensheid waarschuwt voor de gevaren van de opwarming van de aarde. In het boek waarschuwt McKibben niet alleen voor koolstofvervuiling, hij stelt hartstochtelijk dat de mensheid de natuur heeft vernietigd, dat “we een einde hebben gemaakt aan het ding dat, althans in de moderne tijd, de natuur voor ons heeft gedefinieerd – de scheiding van de menselijke samenleving.” We hebben de chemie van de atmosfeer veranderd, stelt hij, daarom is er geen plaats op aarde die onaangetast is door de mensheid.

Toch is onze “scheiding van de natuur” een recent fenomeen, een product van het kapitalisme, dat loonarbeid combineerde met sociale productie voor privaat gewin, waardoor de mens werd gescheiden van de aarde, waar hij voor zijn levensonderhoud werkte. Voor het overgrote deel van het menselijk bestaan waren we nauw verbonden met de Aarde, leerden en vergaarden we kennis van de seizoensgebonden veranderingen, en ervoeren we het als onderdeel van ons bestaan, ook al hadden we nog geen inzicht in de drijvende krachten ervan. Zoals Marx uitlegt: “De mens leeft van de natuur, d.w.z. de natuur is zijn lichaam en hij moet er een voortdurende dialoog mee onderhouden als hij niet wil sterven.” De opvatting dat we los staan van de natuur is dus ook van recente datum en houdt verband met de ontwikkeling van het kapitalisme.

Het idee dat het de moderne industriële samenleving is die het probleem is, en dat de oplossing ligt in een terugkeer naar het leven direct van de aarde, is zowel te simplistisch als ahistorisch. Het onttrekt beschaving uit de geschiedenis van de mensheid en bepaalt de impact ervan op de veronderstelde betere situatie die voor de beschaving bestond – voor de Aarde, maar duidelijk niet voor de mens, want wij stierven aan allerlei gezondheidsproblemen die nu behandelbaar en te voorkomen zijn.

Bovendien gaat het voorbij aan het feit dat ook pré-moderne mensen de aarde sterk hebben veranderd. Voor zolang we boten hebben gehad (10.000+ jaar) en mensen de zeeën zijn overgestoken, eerst op zoek naar voedsel, dan voor imperialistische verovering en/of op zoek naar religieuze vrijheid, hebben we onbewust (en vaak bewust) diersoorten van de ene kant van de Aarde naar de andere kant vervoerd. Met als gevolg dat de ecosystemen radicaal veranderden, waardoor sommige soorten in nieuwe omgevingen floreren en andere uitgestorven raken. De voorstanders van de vroegste startdatum voor het Antropoceen zouden argumenteren dat de komst van de landbouw aan het einde van de laatste ijstijd zelfs de chemie van de atmosfeer veranderde. Dat wordt gebruikt als bewijs dat de mens de planeet al 8.000 jaar geleden radicaal veranderde.

Sterker nog: we zijn niet de eerste wezens die de atmosfeer veranderen. Om een extreem voorbeeld te geven: zo’n 2,7 miljard jaar geleden verschenen cyanobacteriën (blauwalgen), die als eerste organismen fotosynthetisch werden en zuurstof als bijproduct produceerden. Voorafgaand aan hun ontwikkeling en dus begonnen met het uitpompen van zuurstof, was er praktisch geen zuurstof in de atmosfeer. Zonder cyanobacteriën zouden we niet bestaan.

Interactie met de natuur zonder de natuur te veranderen is onmogelijk. Levende organismen moeten materiaal uitwisselen met de aarde om te kunnen leven, waardoor ze hun omgeving beïnvloeden en hun eigen evolutie en die van anderen aantasten. Zoals Richard Levins en Richard Lewontin in The Dialectical Biologist (1985) schrijven: “Het leefmilieu en het organisme beïnvloeden elkaar wederzijds.” Maar als alle soorten de natuur op de een of andere manier beïnvloeden, zijn wij dan, met onze steeds groter wordende populatie en uitgebreide industriële activiteit, veroordeeld tot de rol van de eeuwige vernietiger van de natuur?

Binnen of buiten?

Ons vermogen om de impact te begrijpen die we hebben op de planeet, dat het negatieve gevolgen zal hebben voor ons op zowel korte als lange termijn, en de beslissingen die we nemen om de loop van de geschiedenis te veranderen, is wat ons onderscheidt van cyanobacteriën en andere organismen. Arbeid is niet alleen een bron van rijkdom. Het is ook wat de mensheid, het bewuste denken, de bewuste planning en de accumulatie van kennis heeft opgeleverd.

De komst van gereedschappen, en de daarmee gepaard gaande ontwikkeling van de hersenen, de sociale activiteit van de jacht en de creatie van taal, hebben het pad geëffend voor de productie van voedseloverschotten. Dat is de basis van de klassenmaatschappij, de beschaving en het wetenschappelijk inzicht. Kortom, de hele menselijke geschiedenis kan worden gereduceerd tot de organisatie van arbeid en techniek, en de gelijktijdige veranderingen in cultuur, maatschappij en onze omgeving.

Toen het kapitalisme het feodalisme verving, begon het een lang proces van het wegtrekken van steeds grotere delen van de bevolking van boerderijen naar fabrieken en steden, en het veranderde onze ideeën over natuur in relatie tot onszelf. We zagen onszelf niet langer als onderdeel van de natuur, maar als afzonderlijk ervan. Voor de kapitalisten werd de natuur een bron van vrije rijkdom die, wanneer ze door menselijke arbeid werd bewerkt, enorme winsten opleverde. Voor de nieuwe arbeidersklasse, vervreemd van de natuur, betekende het verscheuren van de aarde voor grondstoffen, het storten van giftige stoffen in rivieren en de roetende luchten boven stedelijke centra, een aanval op de natuur, een aantasting van ooit mooie gebieden. Naarmate de mensheid van de landbouwrevolutie naar de industriële revolutie ging, veranderde ons denken over onszelf in relatie tot de natuur.

Naar een socialistische toekomst

“We willen niet zomaar een verbetering van de huidige samenleving, we willen een nieuwe samenleving” (Engels, geciteerd door John Green in A Revolutionary Life, 2008). Het kapitalisme heeft zijn nut voor de mensheid uitgespeeld. Het vernietigt het milieu, verstoort ons klimaat en veroordeelt een miljard mensen tot ondervoeding en langzame hongerdood. Een systeem op winst kan geen oplossing bieden voor een probleem waarvan het voor zijn bestaan afhankelijk is. Het kapitalisme kan niet de middelen bieden om het ecologisch evenwicht te herstellen omdat het geen waarde hecht aan de natuur. We stellen echter niet voor om de hele moderne beschaving, gedragen door de enorme rijkdom, technologie en hulpbronnen die het kapitalisme heeft ontwikkeld, in de vuilnisbak te gooien. Sommigen stellen dit voor omdat het milieuvernietiging heeft veroorzaakt. Dit zou echter willen zeggen dat het potentieel, ook door dit systeem gecreëerd, om een duurzame toekomst te creëren, helemaal wordt genegeerd.

Toen het kapitalisme zegevierde over het feodalisme heeft het de wetenschap losgemaakt van de grenzen van de religie, die de ontdekkingen die haar heerschappij op de helling zetten probeerde te verstikken. De verdere ontwikkeling van kapitalistische techniek, gesocialiseerde productie, arbeidsdeling en machines vereiste grote sprongen in de wetenschap. En hoewel investeringen in wetenschappelijk onderzoek in de eerste plaats gericht zijn op het verder maximaliseren van de winst, kan de heersende klasse vandaag ook niet vermijden dat er ontdekkingen zijn die uiteindelijk haar autoriteit ondermijnen. Of het nu gaat om plastic gemaakt van bananenschillen of om zonnebanen, de wetenschap die wordt toegepast op milieu- en sociale problemen tast het gezag aan van degenen die zeggen dat fossiele brandstoffen nodig zijn.

Het kapitalisme heeft ook de kracht ontwikkeld die de macht heeft om de hele mensheid te bevrijden: de arbeidersklasse. Terwijl het kapitalisme mensen van het land dwong om voornamelijk stedelijke loonarbeid te verrichten, creëerde het de kracht die het gemeenschappelijk belang en het potentieel heeft om het omver te werpen en een samenleving te creëren die de meerderheid ten goede komt. Overal om je heen zie je werkende mensen opstaan en veranderingen eisen omdat het kapitalisme niet alleen de overgang naar hernieuwbare energie tegenhoudt, maar ook weigert te investeren in de maatschappij.

De zoektocht naar winst dwingt elke grote multinational en kleine onderneming om te strijden voor marktaandeel, waardoor de lonen onder druk komen te staan, de uitkeringen worden verlaagd en dreigen met economische rampspoed om belastingverlagingen te bekomen. Het kapitalisme is niet langer in staat om voldoende reserves aan te leggen om de arbeidersklasse een deel van de winst te bieden. De heersende elite heeft wereldwijd geen idee hoe de economische groei kan worden hersteld en hoe de betaling aan de belangrijkste obligatiehouders van staatsschulden kan worden gewaarborgd.

Bewegingen tegen besparingen, van Ierland tot Spanje en de heroïsche arbeidersklasse in Griekenland, hebben geweigerd dit lot te accepteren. Uit protesten tegen nieuwe handelsovereenkomsten – het trans-Pacifisch partnerschap en het trans-Atlantisch handels- en investeringspartnerschap – blijkt dat de werkende bevolking begrijpt dat bedrijven hun regels in het internationaal recht willen verankeren en de behoeften van de mensen en de planeet negeren.

Het overwinnen van een systeem dat gebaseerd is op de uitbuiting van ons allemaal, dat ons van de natuur scheidt en ons naar een volledig onhoudbare toekomst drijft, begint in de eerste plaats met een afwijzing van de ideeën ervan. Als we beperken wat de mensheid is, negeren wat het was en, wat belangrijk is, niet begrijpen hoe het van de ene naar de andere is veranderd, dan verwerpen we in feite het idee dat we geëvolueerd zijn en, cruciaal, dat we ons nog steeds in het proces van evolutie bevinden.

De toestand van de planeet tijdens het Antropoceen, of we nu de vroegste startdatum of de laatste aannemen, is die van voortdurende verandering. Onze evolutie van jager/verzamelaars naar een moderne industriële samenleving ging gepaard met een constante interactie met onze omgeving. Het heeft ons gevormd. We hebben er vorm aan gegeven. Door dit proces ontwikkelden we ideeën over wat we zijn, wat onze omgeving is, en onze relatie met elkaar. De mensheid, met alle opgebouwde kennis en ervaring van vorige generaties, heeft in deze tijd ook het vermogen ontwikkeld om eindelijk verder te gaan dan alleen maar overleven en daadwerkelijk te leven.

De enorme hulpbronnen, technologie, rijkdom en menselijke vindingrijkheid zouden kunnen worden ingezet en gericht op het beëindigen van het onnodige lijden, het verhogen van de levensstandaard wereldwijd en het bereiken van een ecologisch evenwicht. Als we dit feit begrijpen en gebruiken om onze acties te informeren, dan kunnen we de veranderingen die vandaag en in de toekomst zullen plaatsvinden, in eigen hand nemen. Deze visie heeft het potentieel om de arbeidersklasse te verenigen in haar historische taak om het kapitalisme omver te werpen. We bevinden ons op een afgrond en we kunnen kiezen tussen ofwel een sprong voorwaarts, in de hoop dat het kapitalisme een manier vindt om profijt te trekken uit de bouw van een vangnet, ofwel kunnen we ons de instrumenten, technologie en middelen toe-eigenen om een brug te bouwen naar een socialistische toekomst.

Ten onrechte wordt vaak gezegd dat het marxisme niet bezorgd is om het milieu of nog dat marxisten enkel kijken naar economische groei als antwoord op armoede en behoeften. Dit is niet correct. Op basis van de werken van Marx en Engels, maar ook de ervaring van de eerste jaren van de Russische revolutie, brengt Per-Ake Westerlund in dit dossier uit onze archieven een antwoord op deze vooroordelen.

Er zijn twee beschuldigingen over het marxisme en ecologie die vaak terugkomen, zowel van de politieke rechterzijde als sommige groene activisten en delen van de linkerzijde. De eerste is dat Karl Marx een erg positieve kijk had op industrialisering en de natuur zag als een onbeperkte bron die kon gebruikt worden. De tweede is dat het marxisme verantwoordelijk is voor enkele van de ergste milieurampen ooit, namelijk die in de Sovjet-Unie.

In tegenstelling tot deze beschuldigingen, is bewustzijn rond en strijd voor het milieu niet nieuw voor marxisten. Marx was een pionier in het analyseren en bekritiseren van de vernietigende effecten van de kapitalistische industrialisering op zowel de natuur als de samenleving. Zowel Marx als Engels, de auteurs van het Communistisch Manifest in 1848, bestudeerden en volgden de wetenschap op tal van domeinen.

De kapitalistische industriële productie en de arbeidersklasse ontstonden pas in de decennia voor Marx en Engels hun analyses ontwikkelden, maar de rol ervan werd meteen begrepen door Marx die in de arbeid een sleutelelement tot ontwikkeling van de samenleving zag. De nadruk op het belang van de arbeidersklasse betekent echter niet dat het milieu genegeerd werd.

Marx zag arbeid als een proces waaraan zowel mens als natuur deelnemen. Dit benadrukte hij in zijn ‘Kritiek op het programma van Gotha’ – het programma dat door het eerste congres van de Duitse Sociaaldemocratische Partij (SPD) in 1875 werd aangenomen. Marx gaat in op de stelling in dit programma dat “arbeid de bron van alle rijkdom en cultuur” is. “Arbeid is niet de bron van alle rijkdom. De natuur is in evenwaardige mate een bron van gebruikswaarden (die immers evengoed de materiële rijkdom uitmaken!) als de arbeid, die zelf slechts één der natuurkrachten manifesteert: de menselijke arbeidskracht”, stelde Marx. Het verkeerde idee van arbeid als enige bron van rijkdom kwam van Ferdinand Lassalle, niet van Marx.

Marx waarschuwde voor de gevolgen van een verstoorde relatie tussen mensheid en natuur. Hij zag de vervreemding van werkenden in het kapitalistische productieproces als onderdeel van hetzelfde proces van vervreemding van de mens tegenover de natuur. Dit was in zijn tijd vooral duidelijk in de industrialisering van de landbouw.

De arbeidersklasse was en is de eerste die de gevolgen van het kapitalisme op het milieu ondergaat. Zo vormen energiebedrijven – olie, steenkool, kernenergie – een directe bedreiging voor de werkenden in deze sectoren, maar ook voor de mensen en het leefmilieu in volledige regio’s en landen. Werkenden in deze sectoren zijn zich vaak het meeste bewust van de gevaren. De strijd om de arbeidsomstandigheden te verbeteren, is een belangrijk onderdeel van de ecologische strijd.

De marxistische filosofie, het dialectisch materialisme, biedt bovendien een methode van analyseren waarmee de huidige klimaatcrisis kan verklaard worden. Marx en Engels toonden in het midden van de 19^de eeuw reeds aan dat de samenleving en de natuur zich ontwikkelen doorheen tegenstellingen die tot kwalitatieve sprongen leiden. Klimaatonderzoekers bevestigen dit als ze waarschuwen voor keerpunten, ogenblikken waarop klimaatveranderingen onomkeerbaar worden.

Veel van diegenen die Marx ervan beschuldigen dat hij de natuur negeerde in zijn werk, hebben zelf de werken van Marx genegeerd en zich gebaseerd op de zelfverklaarde ‘volgelingen’ van Marx in de sociaaldemocratie of onder het stalinisme. De samenlevingen die zij opbouwden en die als socialisme omschreven werden, staan helemaal haaks op wat Marx stelde over arbeidersdemocratie, de rol van de staat, maar ook op de omgang met het milieu. Marx voorspelde dat: “De natuurwetenschappen… de basis van de menselijke wetenschap worden, evenals zij reeds nu de basis van het werkelijke menselijke leven geworden zijn.” (Economische en Filosofische manuscripten, 1844)

Marx over de natuur

Om de marxistische benadering van ecologie en milieu te begrijpen, is een algemeen begrip van de marxistische methode nodig. Marx keek steeds naar de wereld en zijn geschiedenis in zijn totaliteit als vertrekpunt voor zijn analyses en programma. Het feit dat Marx het kapitalisme zag als een historisch progressief systeem werd door velen misbegrepen of verkeerd weergegeven. Zo schreef Michael Löwy van het Verenigd Secretariaat van de Vierde Internationaal dat Marx “een erg onkritische houding had tegenover industriële ontwikkeling en in het bijzonder tot de vernietigende effecten ervan op de natuur.” Löwy beweert ook dat “Marx geen geïntegreerd ecologisch perspectief had.” (For a Critical Marxism, Against the Current, November-December 1997).

Eerst en vooral was het progressieve karakter dat Marx aan het kapitalisme toeschreef, tijdelijk en beperkt tot de vergelijking van het kapitalisme met het feodalisme. De belangrijkste verwezenlijking van het kapitalisme, was dat dit systeem niet alleen de basis creëerde om zichzelf te elimineren maar ook om aan de klassensamenlevingen in het algemeen een einde te maken. De arbeidersklasse die met de steun van arme boeren de macht overneemt, zou leiden tot een heerschappij door de meerderheid van de bevolking en het begin van een proces naar een totaal andere samenleving. Het perspectief van Marx werd reeds bevestigd in de Parijse Commune van 1871 toen de arbeiders twee maanden de macht in handen hadden.

Een begrip van de rol van het kapitalisme is niet hetzelfde als dat systeem verdedigen. Meer dan wie ook begreep Marx dat het kapitalisme een systeem was gericht op het produceren van winst doorheen meerarbeid. Wetenschap en natuurkrachten werden aangepast om dit doel te dienen. De gezondheid van werkenden werd genegeerd, net zoals de effecten van de productie op de natuur. Marx waarschuwde voor de pogingen om de natuur aan te passen aan wat het kapitalisme nodig had. Sommigen stellen dat Marx de natuur zag als iets oneindig dat gratis ter beschikking stond. Maar hij stelde net dat de natuur onder het kapitalisme geen waarde had. De conclusie van Marx was dat de niet uitgebuite natuur wel degelijk waarde had, denk maar aan de lucht, de bossen en vissen.

Marx bestudeerde vooral het niet-mechanisme materialisme van Epicurus (341-270 BCE) en de dialectiek van GWF Hegel (1770-1831), hij ontwikkelde zijn filosofie van het dialectisch materialisme. Het was een briljante visie op de wereld die perfect in die periode paste. De belangrijkste gebeurtenis van die tijd, de Franse revolutie, was het resultaat van zowel de materiële basis – de kapitalistische economie en samenleving die het feodalisme verdreven – als een bewust optreden van de revolutionaire massa’s.

De ideeën van Marx waren het meest ontwikkeld onder alle filosofische strekkingen die met het religieuze verleden braken. In plaats van de aarde voor te stellen als iets wat nooit veranderde en als het centrum van alles, met de mensheid als centrum van de aarde, ziet het marxisme in overeenstemming met het klassieke materialisme de wereld als steeds veranderend en dus ook eindig. Het leven is een product van de aarde (de natuur) en niet van een god. De mensheid is een met de natuur, het staat er niet buiten. Marx deelde de geschiedenis niet op in een sociale en een natuurlijke geschiedenis, beiden waren onderling met elkaar verbonden. Dialectische wetten vinden een toepassing in zowel de natuur als de samenleving, hun ontwikkelingen spelen op elkaar in en beïnvloeden elkaar. Marx gebruikte de term ‘metabolisme’: een ketting van onderling met elkaar verbonden processen die een geheel vormen.

Marx toonde aan dat de groeiende opdeling tussen stad en platteland een breuk van dit metabolisme vormde, dit werd door John Bellamy Foster in het nuttige boek ‘Marx’s Ecology’ samengevat in de term “metabolische breuk”. In het derde deel van ‘Het Kapitaal’, gepubliceerd in 1894, na de dood van Marx (1883), omschrijft Marx het kapitalisme als een breuk met de natuurwetten van het leven: “Grote landbouwbedrijven beperken de landbouwersbevolking tot een constant dalend minimum, en ze confronteren deze met een constant groeiende industriële bevolking die in grote steden leeft. Het creëert hiermee de voorwaarden die leiden tot een onherstelbare breuk in de samenhang van sociale uitwisseling zoals voorgeschreven door de natuurwetten van het leven.”

Op basis van discussies over de degradatie van de bodem op langere termijn als gevolg van het gebruik van chemische meststoffen in de landbouw, stelde Marx dat “elke vooruitgang in kapitalistische landbouw een vooruitgang betekent in de kunst van niet alleen de werkende te beroven, maar ook de bodem: alle vooruitgang in de vruchtbaarheid van de bodem voor een bepaalde tijd, is een vooruitgang naar het vernietigen van de laatste bronnen van die vruchtbaarheid.” Hij legde uit: “Met het constant toenemend overwicht van de stedelijke bevolking, die door de kapitalistische productie in de grote centra wordt opeengehoopt, (…) vernietigt zij de stofwisseling tussen mens en aarde, dat wil zeggen de terugkeer tot de grond van de door de mensen in de vorm van voedsel en kleding verbruikte bestanddelen van de grond; hiermee vernietigt de kapitalistische productie dus de eeuwige, natuurlijke voorwaarde van duurzame vruchtbaarheid van de grond.” En nog: “De kapitalistische productie is dus alleen maar in staat de techniek en de combinatie van de maatschappelijke productieprocessen tot ontwikkeling te brengen, doordat zij gelijktijdig de bronnen van alle rijkdom ondergraaft: de grond en de arbeider.” (Kapitaal, Deel 1, 1867). In een erg vooruitziende voorspelling waarschuwde Marx dat de constante modernisering onder het kapitalisme dit “proces van vernietiging” zou versnellen.

Engels vatte de afhankelijkheid van en de nood om van de natuur te leren als volgt samen: “Bij iedere stap worden we eraan herinnerd dat de natuur zich niet laat veroveren zoals een vreemd volk dat doet, maar dat wij, als vlees, bloed en hersenen, deel uitmaken van de natuur en midden in de natuur leven waarbij onze heerschappij enkel bestaat uit het feit dat we op andere wezens het voordeel hebben dat we de lessen van de natuur kunnen leren en correct kunnen toepassen.” (‘De rol van de arbeid in de overgang van aap naar mens’, Friedrich Engels, 1876).

Marx over socialisme

Marx wordt er door sommigen ook van beschuldigd dat hij geen exact plan voor een toekomstige socialistische samenleving kon voorleggen. Deze critici denken dat zijn socialisme betekende dat de arbeidersklasse de macht zou nemen, terwijl de economie, de productie en de behandeling van het milieu in essentie hetzelfde zou blijven als onder het kapitalisme. Het klopt dat Marx en Engels van mening verschilden met de utopische socialisten die gedetailleerde plannen opmaakten voor een ideale samenleving. Maar dit betekent niet dat hun werken geen beschrijving geven van de verschillen tussen kapitalisme en socialisme.

Marx en Engels beschreven de enorme kost van de kapitalistische productie voor de werkenden, boeren, de natuur en de samenleving. Ze kwamen op voor een complete verandering van de productie, door het te vervangen met wat Marx samenwerkende productie noemde. Het anarchistische systeem van het kapitalisme zou vervangen worden door sociale controle en bezit van de productie en distributie. Dit zou vervolgens georganiseerd worden met een sociale planning.

Wat met de voorspellingen van Marx over het socialisme als een samenleving met een toegenomen productie en een overvloed aan middelen? Zou dit niet rampzalig zijn voor het milieu? Eerst en vooral moet opgemerkt worden dat er zowel in de tijd van Marx als vandaag een dringende nood is aan degelijke levensvoorwaarden voor iedereen. Dit zal leiden tot een grotere voedselproductie en investeringen in huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs en een nog grotere verspreiding van moderne technologie. In de jaren 1800 zou de productie voor dergelijke behoeften gemakkelijk mogelijk geweest zijn als vervanging van productie van wapens, luxe, … Vandaag is dat overigens nog steeds en zelfs meer het geval, er worden enorm veel middelen verspild aan militaire uitgaven en de luxeconsumptie van de 1% rijksten.

In zijn ‘Kritiek op het programma van Gotha’ bespreekt Marx de nood aan een evenwicht van middelen tussen individuele consumptie en de noodzakelijke toename van sociale consumptie, naast het opzij zetten van middelen voor investeringen en als sociale reserve. Dat omvat ook het evenwicht tussen arbeidstijd, die moet verkort worden, en vrije tijd. In zo’n samenleving zou iedereen werken en de mogelijkheid hebben om eigen talenten en vaardigheden te ontwikkelen, iedereen zou tijd hebben om deel te nemen aan het beheer van de samenleving.

Een socialistische samenleving zou breken met de vervreemding en iedereen zou zich kunnen ontwikkelen zonder de beperkingen van loonarbeid en kapitaal. Het zou leiden tot een “volledige eenheid van mens en natuur – de ware herrijzenis van de natuur – het verwezenlijkte naturalisme van de mens en het verwezenlijkte humanisme van de natuur.” (Economisch en Filosofische Manuscripten, 1844). Een socialistische revolutie zou niet alleen de arbeiders en de mensheid bevrijden, maar ook de natuur. Met sociaal bezit van de grond, zou de natuur niet langer een product gericht op winst zijn.

In het programma dat werd voorgesteld in het ‘Communistisch Manifest’ zijn er enkele eisen die belangrijk zijn voor het milieu. De eerste eis luidt als volgt: “Onteigening van het grondeigendom en aanwending van de grondrente tot staatsuitgaven.” Dit zou onder meer kunnen toegepast worden tegen gevaarlijke mijnbouwprojecten, olievelden en fracking. Het tweede deel van de eis benadrukt dat de inkomsten van de grond aan de gemeenschap moeten toekomen. De zesde eis heeft betrekking op transport: “Centralisatie van het transportwezen in handen van de staat.”

Ook de zevende eis heeft belangrijke gevolgen voor het milieu: “Vermeerdering van de nationale fabrieken, van de productiemiddelen, ontginning en verbetering van de landerijen naar een gemeenschappelijk plan.” Een gemeenschappelijk plan op basis van gemeenschappelijk bezit in plaats van privaat bezit om de grond te verzorgen en te verbeteren. Samengevat: de richting van de samenleving veranderen, waaronder de wijze waarop deze met de natuur omgaat, is een kwestie van bezit, macht en controle.

Bolsjewistische pioniers

De arbeidersklasse in Rusland en naties die door de tsaar onderdrukt werden, nam in oktober 1917 de macht over. In tegenstelling tot de laster die vandaag tegen de Bolsjewieken wordt ingebracht, zorgde dit voor revolutionaire veranderingen op alle vlakken van de samenleving. Zo was de Sovjet-Unie het eerste land dat een verbod op racisme en antisemitisme oplegde, het eerste dat het recht op abortus legaliseerde, net als echtscheidingen en homoseksualiteit. De Bolsjewieken waren onder Lenin en Trotski ook pioniers op het vlak van milieu.

Voor de revolutie was Rusland op dat vlak, net als op vele andere vlakken, een achtergebleven land. “Wetenschappers onder de dynastie van de Romanovs slaagden er niet in om ambtenaren, zakenlui of zelfs hun eigen collega’s te overtuigen van de nood aan moderne wetenschappelijke technieken om grondstoffen te beschermen zodat ze beschikbaar zouden zijn voor zowel de huidige als toekomstige generaties. De meeste projecten moesten wachten tot na de Russische revolutie omdat de tsaristische regering ze als te duur bestempelde en mogelijk ook dacht dat deze niet nodig waren.” (An Environmental History of Russia [anthology], Cambridge University Press, 2013)

Onder leiding van de Bolsjewieken kwam de arbeidersklasse aan de macht in een land dat verwoest was door de Eerste Wereldoorlog. Het land werd militair onder vuur genomen door binnenvallende legers en ex-tsaristische generaals. Maar toch nam de regering meteen maatregelen op het vlak van het milieu. Twee dagen nadat ze de macht namen, stelden de Bolsjewieken het decreet ‘Over de grond’ op, waarmee alle bossen, mineralen en water genationaliseerd werden. Een half jaar later, in mei 1918, volgde een ander decreet, ‘Over bossen’, waarin de controle op het herbossen en de bescherming van bossen werd gecentraliseerd. Bossen werden opgedeeld in twee groepen, waarbij een groep werd beschermd van exploitatie. Dit was een belangrijke kwestie, want onder het tsarisme werden veel bossen volledig gekapt. Ook het jagen werd aan regels onderworpen en was voortaan enkel mogelijk in het daarvoor voorziene seizoen. “De Russische revolutie lag verrassend genoeg ook aan de basis van moderne oceanografie en onderzoek naar inlandse visserij.” (An Environmental History).

Deze beslissingen werden genomen in turbulente tijden. “Tijdens de onrust van de burgeroorlog en het oorlogscommunisme, slaagde de Bolsjewistische regering er in om wetenschappers te ondersteunen. Het ging onder meer om wetenschappers die werkten op milieukwesties. Met deze steun konden wetenschappers hun ecologische activiteiten uitbreiden.” In 1920 was Lenin rechtstreeks betrokken bij de vestiging van het eerste natuurreservaat ter wereld dat door de overheid werd gefinancierd en enkel wetenschappelijke doeleinden had, het Il’menskii. Tegen 1924 waren er vier dergelijke natuurgebieden (zapovedniks). Er kwamen veel nieuwe onderzoeksinstellingen en Russische wetenschappers werden leidinggevende ecologisten. Aan de universiteit van Moskou kwamen er opleidingen over ecologie. De wetenschapper Vladimir Vernadski werd wereldbekend met het concept van de ‘noösfeer’: “een nieuwe vorm van biosfeer waarin de mens een actieve rol speelt in verandering gebaseerd op de erkenning door de mens van de verwevenheid van de natuur.” (An Environmental History)

De revolutie gaf aanleiding tot het ontstaan van een brede waaier aan milieu-organisaties, een ontwikkeling die aangemoedigd werd door de Bolsjewieken. Het TsBK (Centraal Bureau voor Studie van traditionele kennis) telde 70.000 leden in 2.270 afdelingen. Ook VOOP (Al-Russische organisatie voor de bescherming van de natuur) was belangrijk. De activisten en wetenschappers produceerden magazines, zoals ‘Problemen van Ecologie’ en ‘Biocenologie’. Ze hielden bijeenkomsten en organiseerden lokale groepen om de interesse in wetenschap op het platteland te versterken. Leidinggevende Bolsjewieken, waaronder Nadezhda Kroepskaia, bespraken hoe ze het milieu in steden en dorpen konden verbeteren, wat leidde tot een groen stadsmodel met meer parken en groene plaatsen.

Deze revolutionaire ideeën kwamen echter tot een abrupt einde. De sociale en politieke contrarevolutie onder het stalinisme omvatte ook een ecologische contrarevolutie. “Na de Russische revolutie kende de nieuwe ecologische wetenschap een snelle opgang tijdens de sociale onrust en de politieke experimenten van de jaren 1920. Ambtenaren, wetenschappers en ingenieurs werkten aan een ambitieus plan van elektrificatie.” Maar toen Stalin aan de macht kwam, richtte zijn zoektocht naar ‘saboteurs’ zich tegen “sommige van de meest bekwame biologen, boskundigen en specialisten inzake visserij, agronomen en ecologen.” (An Environmental History)

Stalinisme versus de natuur

Een aantal van de ergste milieurampen vond plaats onder stalinistisch bewind. Zo is er de vernietiging van het Aralmeer tussen Kazachstan en Oezbekistan, de kernramp in Tsjernobyl (Oekraïne) en de verwoesting van verschillende steden door vervuiling. Hoe was dit mogelijk en was er een verband met de Bolsjewieken en het socialisme?

Het verband bestond erin dat het regime van Stalin de Bolsjewistische partij, die de revolutie van 1917 had geleid, uitmoordde en vernietigde. Dit was mogelijk op basis van nederlagen in revoluties in alle andere landen en door de situatie in Rusland: een economisch en cultureel achtergebleven land dat bovendien verwoest was door de Eerste Wereldoorlog en de burgeroorlog.

Toen het regime van Stalin zich vestigde, had het geen andere ideologie dan ‘aan de macht blijven’. Om dit te realiseren, moest Stalin een fundamentele verworvenheid van de revolutie in stand houden, met name de genationaliseerde economie waarop de volledige stalinistische bureaucratie zich baseerde. De brutale dictatuur kon zich op deze basis valselijk voordoen als de erfgenaam van de revolutie. Maar het was geen socialisme of communisme. Stalin maakte een bocht van 180 graden over milieukwesties, net zoals hij dit op andere vlakken deed. Zijn regime gebruikte dwang om de landbouw te collectiviseren, schafte de bescherming van de zapovedniks af en herstartte projecten om volledige bossen te kappen.

De stalinistische methode tegen elke oppositie waren brutaal: “Arrestaties, ondervragingen en martelingen om valse bekentenissen en valse getuigenissen te bekomen, samen met beschuldigingen van spionage, subversie, laster tegen de Sovjet-Unie, kwamen vaak voor bij wie zich tegen stalinistische programma’s leek te verzetten.” VOOP en TsBK werden volledig weggezuiverd. De dictatuur maakte “onafhankelijke en redelijke activiteiten bijna onmogelijk.” (An Environmental History).

Alle onafhankelijke organisaties van werkenden en activisten werden verboden en dit opende de weg voor nieuwe milieuvernietiging. Voorheen uitstekende regelgevingen en wetten werden nooit volledig toegepast. Vervuiling en wanbeheer namen het over. De wetenschap verloor de nodige vrijheid van ideeën. Trotski maakte in de jaren 1930 het punt dat een geplande economie arbeidersdemocratie nodig heeft zoals een lichaam zuurstof nodig heeft, anders is er degeneratie en komt de geplande economie aan zijn einde. Trotski leidde een oppositie tegen Stalin en kwam op voor een politieke revolutie tegen het regime. Dat is hoe marxisten tegenover het stalinisme staan, ook op vlak van milieu.

Het parasiterende regime van Stalin gebruikte massale arbeidskampen met politieke gevangenen om zo een snelle industriële groei mogelijk te maken. Het kamp in Vorkoeta, waar veel trotskisten gevangen zaten, werd in 1932 opgezet om steenkool te ontginnen boven de Noordpoolcirkel. Miljoenen gevangenen werden onder het toeziend oog van de geheime politie (NKVD) ingezet als slavenarbeiders in de bouw, mijnbouw en houtproductie. De meeste grote projecten onder het stalinisme kwamen er na centrale orders, zonder verschillende geografische omstandigheden in rekenschap te brengen.

Na de Tweede Wereldoorlog richtte het stalinisme zijn aandacht niet op de enorme verwoestingen en zelfs hongersnood. Neen, de grootheidswaanzin bracht Stalin tot een grandioos ‘plan voor de omvorming van de natuur’. Het omvatte onder meer het verleggen van rivieren en het herorganiseren van bossen die industriële zones werden. De ideoloog achter het plan, Trofim Lysenko, was een charlatan die beweerde dat hij technieken voor het aanplanten van bossen had uitgevonden, maar het leidde tot verwoesting van bossen. Onder het stalinisme en Lysenko had de natuur geen waarde op zich.

Het stalinisme bleef als systeem ook na de dood van Stalin in 1953 bestaan. Enkele jaren later werd de kernramp in Kyshtym, in de Oeral, geheim gehouden door het regime dat ondertussen geleid werd door Chroetsjov. Vervuiling, grote projecten en een totaal verbod op milieu-activisme bleven allemaal bestaan.

De kapitalistische kritieken op het stalinisme – die meestal stalinisme en socialisme door elkaar halen om socialisme te discrediteren – hebben echter zelf weinig redenen om trots te zijn. “De westerse democratieën volgden op heeel wat vlakken hetzelfde pad van snelle ontwikkeling en uitputtend gebruik van natuurlijke rijkdommen, van vernietigde ecosystemen en laattijdige regels en wetten om toekomstige problemen te beperken. (…) In de jaren 1990 stelden veel waarnemers dat het ontmantelen van de centraal geplande economie automatisch zou leiden tot verbetering op milieuvlak. De werkelijkheid zag er echter compleet anders uit. Er waren nieuwe bedreigingen voor de duurzaamheid, onder meer door snelle uitverkoop van natuurlijke grondstoffen en een herstructurering van de economie waarbij middelen voor milieubescherming drastisch beperkt werden, zo was er de beslissing van president Poetin in 2000 om het Russische Agentschap voor Milieubescherming op te heffen.” (An Environmental History)

Marxisme vandaag

Het klimaat en het milieu worden vandaag door een groeiend aantal activisten opgenomen. Wereldwijd is er heel wat strijd tegen grote oliebedrijven, fracking, gevaarlijk industrieel afval, nieuwe speculatieve autowegen en mijnbouwprojecten, … maar ook tegen de lege beloften van de politici. Marxisten zijn deel van deze strijd: van het protest tegen het boorplatform van Shell in Seattle tot de strijd die de Oost-West tunnel in Melbourne heeft gestopt of nog de massale lokale bewegingen tegen goudmijnen in Griekenland en tegen fracking in Ierland.

Het antikapitalisme kent een groeiende steun onder klimaatactivisten. Het boek van Naomi Klein – “No Time. Verander nu, voor het klimaat alles verandert” – heeft in de Engelstalige versie als ondertitel: “Kapitalisme versus het klimaat”. Ze schrijft hoe rechtse figuren uit de omgeving van de Tea Party stellen dat klimaatverandering een uitvinding van ‘communisten’ is om een geplande economie in te voeren. Op een verwrongen manier begrijpen ze dat het kapitalisme niet in staat is om deze crisis het hoofd te bieden. Het systeem is, in de woorden van Klein, in oorlog met het leven op aarde, waaronder het menselijke leven.

De wereld is natuurlijk sterk veranderd sinds de tijd van Marx en Engels. Marx zou vandaag ongetwijfeld aandachtig de rapporten van milieuactivisten en wetenschappers volgen. De breuk in de onderling met elkaar verweven functies van de aarde waar Marx op wees, is veel groter geworden en dit proces wint nog aan snelheid. Marxisten kunnen een oplossing aanbieden. De groeiende sociale en ecologische crisissen zijn veroorzaakt door hetzelfde systeem, het kapitalisme. De strijd ertegen is dan ook onderling verbonden.

Oliebedrijven en hun bondgenoten zullen hun macht nooit vrijwillig opgeven. De enige kracht die de milieucrisis kan oplossen is de sterkste collectieve kracht, de arbeidersklasse die een alliantie vormt met het groeiende aantal activisten dat opkomt voor het milieu, waaronder ook veel mensen van inheemse afkomst en kleine landbouwers en plattelandsbevolkingen. Crisis en strijd kennen een opgang, er is nood aan een sociale revolutie om een einde te maken aan het kapitalisme.

De crisis van het milieu en het klimaat is heel ver ontwikkeld, het benadrukt de nood aan dringende actie. Het enige reële alternatief is een democratische en duurzame rationele planning van de grondstoffen en middelen in de wereld. Een democratisch socialistische samenleving zou de levensstandaard voor de meerderheid van de bevolking optrekken, daarbij zou het de natuur en de mensheid zien als één onderling verweven geheel.