Tag: Rosa Luxemburg

Honderdvijftig jaar geleden werd Rosa Luxemburg (Rozalia Luksenburg) geboren in wat nu Polen is, als dochter van een joodse houthandelaar. Rosa werd al op vroege leeftijd politiek actief; op haar 16 sloot ze zich aan bij de revolutionaire kring ‘Proletariaat’ en begon te ageren onder haar medestudenten. Op deze jonge leeftijd was haar levenslange activisme binnen de arbeidersklasse al begonnen.

Ze werd lid van de Poolse en Duitse sociaaldemocratische partijen en hielp daar bij de opbouw van hun linkervleugels waarbinnen ze één van de belangrijkste politieke figuren was. Rosa streed binnen de Tweede Internationale voor een revolutionaire koers en tegen pogingen om de beweging te beperken tot loutere “verbeteringen” van het kapitalisme via parlementaire weg met kleine hervormingen. Tegenover het steeds meer verstarde leiderschap van de verschillende sociaaldemocratische partijen stelde ze keer op keer dat de arbeidersmassa’s uiteindelijk zelf in actie zouden komen en revolutionair leiderschap nodig zouden hebben om hun historische doelen te bereiken.

Rosa werd herhaaldelijk veroordeeld tot gevangenisstraffen wegens “minachting voor de monarchie” en haar publieke agitatie tegen het Duitse imperialisme, alsmede tegen de dreiging van de Eerste Wereldoorlog. Het waren niet alleen de heersende klassen die ‘Rode Rosa’ en haar kameraden vreesden, maar ook de leiders van de sociaaldemocratie die in het begin van de 20ste eeuw steeds meer bevriend raakten met de burgerij en de socialistische beginselen overboord gooiden ten gunste van privileges en macht.

Als één van de belangrijkste leiders van de Duitse Novemberrevolutie van 1918/1919, streed Rosa samen met Karl Liebknecht en anderen van de Spartacusbond en later van de Communistische Partij (KPD) voor wat zij in Rusland had gezien: de succesvolle machtsovername door de arbeidersklasse via arbeiders- en soldatenraden, de onteigening van land, banken en industrie via de sovjetrepubliek, en de eerste stappen in de opbouw van een socialistische democratie. Ze werden uitsluitend gestopt door hun arrestatie en executie op 15 januari 1919, op bevel van de kanselier en SDP-leider Friedrich Ebert. Rosa’s lichaam werd drijvend terug gevonden in het Landwehrkanaal in Berlijn.

Onbegrepen nalatenschap

De ideeën van Rosa Luxemburg hebben niets van hun relevantie verloren in de 21ste eeuw. Met de verergerende crisis van het kapitalistisch systeem, lijken veel van haar gezaghebbende geschriften op maat gemaakt voor onze tijd. Rosa’s werk als revolutionair werd altijd gekenmerkt door revolutionaire helderheid en een diep vertrouwen in de arbeidersklasse. De reformistische controverse binnen de sociaaldemocratie bracht dit duidelijk tot uitdrukking. Rosa argumenteerde scherp tegen Eduard Bernstein en anderen die, in het licht van de economische bloei en de parlementaire successen van de sociaaldemocratie, zich steeds verder verwijderden van het doel van een revolutionaire omwenteling van de maatschappij. Ze verzette zich tegen hun argumenten dat het kapitalisme eenvoudigweg kon hervormd worden tot het socialisme bereikt zou worden.

Rosa wees daarentegen op een weg die vandaag nog steeds centraal staat voor revolutionaire socialisten: de strijd voor elke verbetering in het belang van de arbeidersklasse koppelen aan het doel van de socialistische revolutie. Voor haar ging het erom de strijd voor hervormingen niet als een primair doel op zich te zien, maar eerder als een middel om de arbeidersklasse te helpen leren hoe ze moet vechten voor haar ultieme bevrijding door het kapitalisme te overwinnen.

Vandaag is er zeer weinig ruimte voor diepgaande hervormingen binnen het kapitalistische kader die de levens- en arbeidsomstandigheden aanmerkelijk zouden verbeteren. De Corona-crisis en de economische crisis hebben alle reformistische illusies in een ‘socialer kapitalisme’ weerlegd. Toch zijn alle grote linkse formaties internationaal er de laatste jaren niet in geslaagd een systemisch alternatief te bieden, en hebben ze zich uiteindelijk beperkt tot het opwerpen van minimale reformistische eisen. Deze werden bovendien niet verwezenlijkt, juist omdat het bredere plaatje en de noodzaak van strijd niet werden gezien.

Rosa legde uit dat het kapitalisme, juist door de aard van het privébezit van de productiemiddelen, altijd crises zal voortbrengen. Ze beschreef de strijd voor hervormingen als een “leerschool voor de proletarische revolutie.” Wanneer de arbeidersklasse terugvecht en toegevingen afdwingt, vergroot dit haar begrip over klassentegenstellingen, de rol van de staat, en bovenal krijgt ze zelfvertrouwen in haar eigen strijdkracht.

In de praktijk kwam deze benadering van hervorming en revolutie niet alleen tot uiting in haar afwijzing van socialistische deelname aan burgerlijke regeringen, maar ook in haar stellingname in het debat over massastakingen. Rosa onderschreef al heel vroeg het verderfelijke karakter van het bureaucratische vakbonds- en partij-apparaat. De vakbondsleiding en de leidende sociaaldemocraten negeerden het belang van de spontaniteit van de arbeidersmassa’s. Zij zagen stakingen als geplande acties, gechoreografeerd door de leiders van de arbeidersorganisaties, die tactisch konden worden ingezet.

De vakbondsleiders en sociaaldemocratische top verwierpen echter de algemene staking als een beweging die van onderuit kan ontwikkelen en als centraal middel van de arbeidersbeweging om haar doelen te bereiken. Ze probeerden zelfs herhaaldelijk debatten hierover binnen hun eigen rangen in de kiem te smoren en te verbieden. Geïnspireerd door de Russische Revolutie van 1905, en bezorgd over de inertie ven de vakbondsfunctionarissen en sociaaldemocratische leiders, verdedigde Rosa herhaaldelijk de algemene staking als een essentieel instrument van de arbeidersklasse. Ze bracht het naar voren als een tactiek in diverse situaties, zoals de strijd tegen het Pruisische drie-klassen-kiesrecht, dat de stemmen van de rijken zwaarder liet doorwegen dan die van de armen,  en de strijd tegen de Eerste Wereldoorlog.

Rosa stelde dat de oriëntatie van de sociaaldemocratie op verkiezingen, haar beperking tot economische strijd geleid door de vakbonden, en haar kunstmatige scheiding tussen politieke en economische strijd gedoemd waren te mislukken. In haar visie worden tijdens revolutionaire massa-acties de “politieke en economische strijd één” – een dialectische relatie die vandaag nog steeds heel duidelijk is.

Hervorming en revolutie vandaag

De massabewegingen die in verschillende landen losbarstte in 2019 en 2020, werden niet alleen gekenmerkt door de onverschrokkenheid en spontaniteit van de massa’s, maar ook door de onafscheidelijkheid van politieke en economische eisen. Rosa schreef: “In een staat waar elke vorm en elke uiting van de arbeidersbeweging verboden, waar de eenvoudigste staking een politieke misdaad is, moet ook noodzakelijkerwijze elke economische strijd tot politieke strijd uitgroeien.”

Voor arbeiders in landen als Iran, China, Wit-Rusland of Rusland is deze analyse een schot in de roos; hetzelfde kan gezegd worden van de BLM-beweging in de VS en de rest van de wereld. Maar het geldt ook voor plaatsen als Frankrijk en Chili, waar de economische strijd al snel politiek werd en nog steeds wordt. We hebben tijdens de Coronapandemie gezien hoe economische strijd tijdens een crisis steeds meer een politiek karakter moet krijgen en vice versa.

Rosa voorspelde dat naarmate de grotere politieke strijd zich ontwikkelde, ook de arbeidersstrijd op de agenda zou komen, en niet zou wachten op “orders” van de vakbondsleiders. Veel van de grote stakingsbewegingen van de laatste jaren hebben plaatsgevonden ondanks de remmende rol van de vakbondsbureaucratie.

Een klein maar belangrijk voorbeeld hiervan zie je in Oostenrijk: in de gezondheidszorg en de sociale sector zijn de afgelopen twee jaar stakingsbewegingen uitgebroken, die grotendeels onafhankelijk van onderuit zijn georganiseerd. De vakbondsleiding maakte maar al te graag gebruik van de pandemie om de beweging in de kiem te smoren.

Rosa Luxemburg legde weliswaar veel nadruk op de spontaniteit van de massa’s, maar onderschatte geenszins het remmende effect dat de vakbondsbureaucratie, en het gebrek aan revolutionair leiderschap, op de strijd van de arbeidersklasse konden hebben. In haar woorden: “een consequente, vastberaden en vooruitziende sociaaldemocratie roept bij de massa’s een gevoel van veiligheid, zelfvertrouwen en strijdvaardigheid op; een weifelende, slappe aanpak, gebaseerd op een onderschatting van het proletariaat, heeft een verlammend en verwarrend effect op de massa’s.”

Rosa zag noch de vakbonden noch de arbeiderspartijen als doelen op zich, maar erkende toen al wat vandaag des te duidelijker is: zonder een revolutionaire partij die de woede en activiteit van de massa’s kan organiseren en sturen in de richting van een socialistisch alternatief, zal elke spontaniteit van de massa’s vroeg of laat vervliegen of zal het uitlopen op nederlagen.

Eén van Luxemburgs belangrijkste gevechten tegen de gevaren van het reformisme was die tegen de dreigende oorlog. Onuitputtelijk bleef ze uitleggen hoe het kapitalistisch systeem inherent spanningen creërt tussen de heersende klassen en oorlogen tussen naties. Net als de bolsjewieken bleef zij zich met hand en tand verzetten tegen de imperialistische oorlog. Ondertussen capituleerden de reformistische krachten onder massale druk om oorlogskredieten goed te keuren, ondanks de formele overeenkomst tussen de partijen van de Tweede Internationale tegen de oorlog. Na een jarenlang proces van geleidelijke degeneratie markeerde deze capitulatie het begin van het snelle einde van de Tweede Internationale. De aftakeling van de sociaaldemocratie werd symbolisch voltooid met haar medewerking aan de moord op Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht.

Rosa Luxemburg in de Novemberrevolutie

De Duitse Revolutie begon met de weigering van matrozen in Kiel om bevelen op te volgen tegen een laatste zinloze veldslag in november 1918. Het nieuws bereikte Berlijn op 9 november. Rosa Luxemburg zat op dat moment gevangen in Breslau en kwam pas de volgende avond in de hoofdstad aan. Ze kwam onmiddellijk tussen in de beweging – gebruik makend van het programma van de Bolsjewistische Partij, die de Russische arbeidersklasse in 1917 aan de macht had gebracht.

Rosa eiste de ontbinding van het parlement en van alle politieke organen van de burgerij, en de overdracht van hun bevoegdheden aan democratisch gekozen arbeiders- en soldatenraden (sovjets); de onteigening van de eigendommen van de rijken, alle banken, mijnen en grote ondernemingen door de raden; en hun onderwerping aan een centraal orgaan van de arbeiders- en soldatenraden.

Ze wist dat de oude elites hun heerschappij niet vrijwillig zouden opgeven. Daarom eiste Rosa de ontwapening van de politie- en legerofficieren, en tegelijkertijd de bewapening van de arbeidersklasse – d.w.z. een monopolie op geweld door de opkomende democratie van de raden – om de revolutie veilig te stellen. Tenslotte eiste ze dat de revolutie zich op een internationale basis zou ontwikkelen.

De leiding van de sociaaldemocratie (SPD), daarentegen, werkte nauw samen met de imperialistische ministers. De leiding van de USPD (een linkse afsplitsing van de sociaaldemocratie) trad toe tot de regering met de SPD en bereidde de Rijksdagverkiezingen voor. Dit was een beslissende stap in de richting van de ontkrachting van de arbeiders- en soldatenraden.

De volgende dag richtten Rosa en anderen de Spartacusbond opnieuw op, op basis van het hierboven genoemde, door de bolsjewieken geïnspireerde programma. De Spartacisten deden dit nu als een duidelijk omschreven revolutionaire kaderpartij, in tegenstelling tot de losse structuur die tot dan toe binnen de USPD had bestaan. Uit deze heropgerichte partij is later de Communistische Partij (KPD) voortgekomen. Zo’n partij zou tijdens een revolutionaire periode in staat moeten zijn om de meerderheid van de arbeidersklasse achter haar programma te scharen en hen naar de macht te leiden. Rosa trok dus dezelfde organisatorische conclusies als Lenin in 1903 – maar dan wel 15 jaar later.

De reformistische ideologie en de privileges die voortvloeien uit het werken binnenin het burgerlijke systeem hadden de leiding van de SPD zo ver van het revolutionaire marxisme verwijderd, dat zij in 1914 instemde met de oorlogspolitiek van de Duitse regering, in plaats van een massale strijd tegen de wereldoorlog te organiseren. Rosa had daarentegen al verschillende keren in de gevangenis gezeten voor haar oppositie en haar rol in protesten tegen oorlog, monarchie en kapitalisme. Hierdoor genoot ze een enorm gezag bij de arbeidersklasse toen de aanvankelijke euforie voor de oorlog wegebde. Rosa gebruikte dit gezag in de eerste oorlogsjaren evenwel niet om een machtige organisatie op te bouwen die haar revolutionair programma in de praktijk had kunnen brengen.

Toen de SPD-leiding, samen met de burgerij en de fascistische Freikorps, de revolutie van 1918 met geweld onderdrukte, werd het duidelijk dat de spontaniteit van de massa’s voldoende was voor de strijd om de macht – maar niet voor de overwinning. Vóór de Oktoberrevolutie van 1917 hadden de Bolsjewieken 14 jaar besteed aan het opbouwen van hun organisatie via omwegen, fouten en personeelswisselingen, het vormen van kameraden, het zich vestigen als betrouwbare strijders in de arbeidersklasse. De KPD was echter pas twee maanden na het begin van de Novemberrevolutie opgericht en kon geen beslissende invloed uitoefenen op het verloop ervan.

De meeste partijleden waren vastberaden en gemotiveerd, maar onervaren in strategie en tactiek. Zij weigerden deel te nemen aan zowel de verkiezingen voor het nationale parlement, als aan revolutionair werk in de reformistische vakbonden. Rosa pleitte ervoor om deze beide werkterreinen te gebruiken voor partijopbouw, maar zij bleef in de minderheid. Hierdoor kon de KPD geen belangrijke delen van de teleurgestelde USPD-basis voor zich winnen en bleef het geïsoleerd van veel arbeiders. In de daaropvolgende maanden werden duizenden revolutionairen – onder wie Rosa Luxemburg – vermoord in opstanden die steeds weer oplaaiden, maar nooit werden veralgemeend of gecoördineerd. Toen de KPD later massale invloed ontwikkelde, miste zij Rosa’s inzicht in hoe revolutionaire crises te gebruiken om de arbeidersklasse naar de macht te leiden.

Vandaag maken de vernieling van het milieu en de economische crisis het voor veel mensen duidelijk dat het kapitalisme ons geen toekomst biedt. We zagen dit in heel wat massabewegingen. Het ontbreekt daarbij echter aan een organisatie en een leiderschap die de harde lessen van Rosa Luxemburgs strijd en vele andere mislukte revoluties uit het verleden hebben opgenomen. Dit, plus de levendige ervaringen van nieuwe bewegingen, vormen de basis voor het ontwikkelen van een revolutionair programma om het kapitalisme in onze tijd te overwinnen. Wij hebben het tot onze taak gemaakt om met ISA zo’n organisatie op te bouwen.

World to win : 150 Years Rosa Luxemburg

Ruim 100 jaar na haar dood blijft Rosa Luxemburg tot de verbeelding spreken. Toen campagne ROSA in 2017 werd opgezet als voorbereiding op de hernieuwde beweging voor vrouwenrechten die we zagen aankomen en die sindsdien effectief zou ontwikkelen, was het evident om deze naam te nemen. Het was een verwijzing naar Rosa Luxemburg (1871-1919) en Rosa Parks (1913-2005), de vrouw die in 1955 weigerde om haar zitje op een bus af te staan omdat ze zwart was. Twee moedige vrouwen, twee inspiratiebronnen voor strijd vandaag. De invulling van het letterwoord ROSA gebeurde na de keuze voor die naam.

Dossier door Geert Cool geschreven als nawoord voor het boek ‘Rosa Luxemburg. Passions, amours, origines’ van Anne Vanesse. Deze tekst werd eind 2019 geschreven

“Rosa Luxemburg gaf het socialisme alles wat ze kon geven”

Rosa Luxemburg heeft een stempel gedrukt op de arbeidersbeweging. Ze was klein van gestalte, maar groot qua vastberadenheid in de strijd voor een socialistische samenleving. Bij haar dood merkte de Russische revolutionair Trotski op: “Ze had zich de marxistische methode eigen gemaakt zoals een lichaam de eigen organen beheerst. Het marxisme stroomde door haar bloed.” Haar goede vriendin en strijdgenoot Clara Zetkin zei: “Rosa Luxemburg gaf het socialisme alles wat ze kon geven. Er zijn geen woorden om haar wilskracht te vatten, de belangeloosheid en de toewijding die ze aan de zaak gaf.”

Nochtans was Rosa niet voorbestemd om een revolutionair leider te worden. Ze had alles tegen: ze groeide op in het door tsaristisch Rusland bezette deel van Polen waar de opkomende arbeidersbeweging brutaal vervolgd werd, ze was afkomstig uit een Joods gezin in het kleine stadje Zamość, was dan nog eens vrouw en kampte met gezondheidsproblemen (een heupprobleem hield haar een jaar lang in bed). Rosa’s ouders stuurden haar naar school in Warschau om meer kansen op een betere toekomst te hebben. Het was daar dat Rosa haar eerste stappen in de revolutionaire beweging zette op amper 16-jarige leeftijd. Deze eerste stappen werden ontdekt door de politie waarop ze enkel aan verbanning naar Siberië kon ontsnappen door het land te ontvluchten. Haar achtergrond en afkomst zouden steeds een rol spelen. Zoals Henriette Roland-Holst schreef in een biografie over haar goede vriendin Rosa: “De wortels van haar socialisme zijn: universeel medegevoel en hartstochtelijke drang naar gerechtigheid.”

“Een nimmer rustend verlangen naar kennis en inzicht gaat samen met een voortdurende behoefte aan activiteit,” merkte Roland-Holst nog op. Dat bleek duidelijk in ballingschap in Zwitserland waar Rosa grondig onderzoek deed naar onder meer de geschiedenis van Polen en van de arbeidersbeweging. Zich beperken tot studie en begeleiding van Poolse revolutionairen vanuit ballingschap, botste op de behoefte aan activiteit. In de jaren 1890 was er een bijzonder snelle groei van de Duitse sociaaldemocratie. De SPD was het voorbeeld binnen de Tweede Internationale. Rosa wilde daar een actieve rol in spelen en trok in 1898 naar Duitsland.

Daar werd ze door de partij aanvankelijk vooral ingezet om arbeiders in het bezette deel van Polen te organiseren. Rosa had het als Poolse vrouw niet gemakkelijk, ook niet binnen de Duitse socialistische partij SPD, maar ze wilde een centrale rol in de strijd voor socialistische verandering spelen. Dergelijke verandering zag Rosa ook als enig antwoord op specifieke vormen van onderdrukking. Strijd voor vrouwenrechten – in die tijd vooral rond de kwestie van stemrecht – was volgens Rosa “slechts één uitdrukking en een onderdeel van de algemene bevrijdingsstrijd van de werkende klasse. Daarin ligt de kracht en de toekomst van vrouwenstrijd.” In Clara Zetkin vond ze een bondgenoot. Rosa wilde zich bewust niet beperken tot strijd voor vrouwenrechten: heel de samenleving moest veranderen. Maar dat wilde niet zeggen dat ze vrouwenstrijd onbelangrijk vond. Ze verwees zelf naar deze uitspraak van Charles Fourier: “In elke samenleving is de vrijheid van vrouwen de natuurlijke maatstaf voor de algemene graad van emancipatie.” (Kiesrecht voor vrouwen en klassenstrijd, 1912)

Ze stond overigens haar mannetje tegenover de grote leiders van de Duitse sociaaldemocratie. Toen Rosa tijdens een wandeling met Clara Zetkin van de weg afdwaalde en gevaarlijk dicht bij militair terrein was gekomen, werd dit nadien onder de verzamelde partijleiders bij de Kautsky’s thuis op gelach onthaald. August Bebel verzon al schertsend wat op hun grafschrift zou staan. Rosa onderbrak hem en merkte droogjes op dat het kon melden: “Hier liggen de twee laatste mannen van de Duitse sociaaldemocratie.” Het werd naar verluidt even stil…

Rosa aarzelde evenmin om een politieke strijd tegen de kopstukken aan te gaan. Samen met onder meer Clara Zetkin en Karl Liebknecht ging ze consequent in tegen de reformistische tendensen binnen de socialistische beweging. Die groeiende strekking zag onmiddellijke kleine hervormingen als een manier om stap per stap tot een socialistische samenleving te komen. In een periode van kapitalistische groei en een snel sterker wordende arbeidersbeweging die heel wat toegevingen afdwong, vond dit reformisme ingang. Er was een materiële basis onder de opkomende groep vakbondsverantwoordelijken en partijleiders die enerzijds sociale vooruitgang konden bekomen en anderzijds hun eigen nieuwe positie in de samenleving wilden beschermen. Tegen 1914 telde de pas in 1890 uit de illegaliteit getreden SPD meer dan een miljoen leden, ruim 15.000 voltijdse organisatoren, een honderdtal dagbladen. Deze partijmachine was in de woorden van Ruth Fischer “een levenswijze,” je werd geboren en je leefde in de partij. De uitspraak van Bernstein dat de beweging alles was en het einddoel van het socialisme niets, was een uitdrukking hiervan. Het feit dat er in die periode van economische groei effectief hervormingen werden bekomen, versterkte de tendens tot reformisme. Die hervormingen maakten echter geen einde aan de tegenstellingen binnen het kapitalisme. De Eerste Wereldoorlog maakte dit op bloedige wijze duidelijk.

De kritieken van Rosa waren niet enkel gericht tegen reformisten zoals Bernstein, maar ook tegen diegenen zoals Kautsky die in hun antwoord niet scherp genoeg waren. Haar kritiek op Kautsky werd aanvankelijk zelfs door Lenin en Trotski niet begrepen. Pas bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog en de steun van de overgrote meerderheid van de SPD-leiding, inclusief Kautsky, zou Lenin erkennen dat Rosa vroeger dan alle anderen de beperkingen van Kautsky en de zogenaamde centristen had opgemerkt. “Rosa had gelijk,” merkte hij op. Bij het nieuws van de SPD-stem voor de oorlogskredieten op 4 augustus 1914 dacht Lenin eerst dat dit niet waar was en dat het om ‘fake news’ ging om de arbeidersbeweging te verwarren. In tegenstelling tot Rosa Luxemburg was hij daar niet op voorbereid.

In haar brochure ‘Hervorming of revolutie’ verzette Rosa zich niet tegen hervormingen in het voordeel van de werkende klasse: ze zag hervormingen als belangrijke stappen in de opbouw van een krachtsverhouding om tot fundamentele maatschappijverandering te komen. In de opbouw van die krachtsverhouding benadrukte Rosa als een van de eersten het belang en de rol van algemene stakingen. Dat deed ze onder meer vanuit de ervaring van de Russische Revolutie van 1905, waar ze als internationalist aan probeerde deel te nemen in Polen en nadien in Sint-Petersburg. De energie van onderuit in de Russische Revolutie contrasteerde met de groeiende machine van partij- en vakbondsleiders in Duitsland. Ook uit de Belgische algemene stakingen trok Rosa lessen. “De politieke betekenis van de rustig stakende arbeidersmassa’s lag in België altijd en ligt ook heden nog daarin, dat zij in geval van hardnekkige weigering door de parlementsmeerderheid, eventueel gereed en in staat zijn door onrust en oproer op straat de heersende partij er onder te krijgen.” Meteen een forse kritiek op de BWP-leiders die stakingen zagen als een manier om stoom af te laten of louter om de eigen parlementaire onderhandelingspositie te versterken.

De massabeweging van onderuit in de Russische Revolutie van 1905 plaatste Rosa tegenover de bureaucratische greep van de SPD-leiding. Op dat ogenblik zag Lenin in dezelfde revolutionaire beweging een bevestiging van de nood aan een goed georganiseerde kaderpartij. Als gevolg van de verstikkende rol van de SPD-leiding voor wie de beweging alles was en het socialistische einddoel niets, kantte Rosa zich tegen wat zij een te gecentraliseerde revolutionaire organisatie vond. Dit was geen verzet tegen organisatie op zich: samen met haar toenmalige levenspartner en kameraad Leo Jogiches lag ze aan de basis van de Poolse socialistische partij SDKPiL en binnen de SPD deed ze er alles aan om een revolutionaire kern bijeen te houden en politiek te vormen. Ze merkte in 1913 op: “Leiders die achterover leunen zullen weggeveegd worden door de massa’s. Gewoon achterover leunen en kalm wachten op de gebeurtenissen om zeker te zijn dat de ‘tijd rijp is’, kan goed zijn voor een eenzame filosoof, maar voor de politieke leiding van een revolutionaire partij zou het een teken van armoede zijn, van moreel bankroet. De taak van de sociaaldemocratie en haar leiders is niet om meegesleurd te worden door de gebeurtenissen, maar om er bewust op voorbereid te zijn, om een algemeen beeld van de trends van de gebeurtenissen te hebben, om de periode van ontwikkeling in te korten door bewuste actie en versnelling van de gebeurtenissen.”

Maar het gebrek aan een revolutionaire kaderpartij in Duitsland, maakte dat Rosa bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog op slechts een handvol medestanders kon rekenen. De SPD omschreef ze na de stemming van de oorlogskredieten als een “rottend lijk.” Rosa koos niet voor de gemakkelijkste weg: ze ging consequent in tegen wat ze terecht zag als een verraad aan de arbeidersklasse en aan het internationale socialisme. Ze deed dit zelfs indien ze aanvankelijk in depressie wegzakte en geïsoleerd stond. Deze nieuwe realiteit leidde tot het opzetten van de Spartacusbond, met onder meer de Karl Liebknecht die als eerste in het parlement tegen de oorlogskredieten stemde. Rond Luxemburg, Liebknecht, Zetkin en Franz Mehring werd de basis voor een revolutionaire kaderpartij gelegd.

Deze kleine groep vormde de Spartacusbond, die bij bredere lagen bekend stond als consequent in het verzet tegen de oorlog. In de moeilijke context van de oorlog werd de taak van de uitbouw van een revolutionaire organisatie aangevat. Dat was niet evident aangezien de Spartacusbond aanvankelijk bijzonder geïsoleerd stond en bovendien aan repressie onderhevig was. Ook Rosa belandde in de gevangenis. Dit alles had uiteraard gevolgen: de Spartacusbond was erg onervaren en kende een bijzonder jonge samenstelling toen de oorlog in een revolutionaire golf eindigde.

Over de Spartacusbond merkte Henriette Roland-Holst op: “Onder zijn leden – voornamelijk zeer jonge mensen – zijn er vurige energieke idealisten, van het type zoals elke grote maatschappelijke crisis ze op de voorgrond brengt. (…) De bond is opgekomen in de jaren dat van een normaal leven voor het individu en de groep geen sprake was; dat het leven op de wilde duistere dromen van een koortslijder leek. (…) Spartacus staat onder leiding van uitnemende marxisten, maar een marxistisch kader bezit hij niet. Wat zich in hem aan spontane gezindheid openbaart, is minder marxisme dan wel een utopisch radicalisme, dat naar vruchten grijpt lang eer zij rijpen, en wil oogsten ook daar, waar het niet heeft gezaaid.”

Naarmate de oorlog vorderde en uitzichtlozer werd, nam de moeheid toe. Het leidde tot een splitsing in de SPD met een aanzienlijke minderheid die uit de partij werd gezet en de Onafhankelijke SPD (USPD) vormde. Brede lagen van de bevolking zagen dat het bloedbad van de oorlog niet in het belang van de werkenden was, maar in dat van de imperialistische machten en de kapitalisten. Overal ontstonden bewegingen die inspiratie en enthousiasme haalden uit de Russische Revolutie. Ook in Duitsland was dit het geval. In november 1918 kende de beweging een eerste hoogtepunt: overal vormden werkenden hun eigen raden en namen ze de macht en de samenleving zelf in handen. De novemberrevolutie toonde het potentieel, maar leidde niet tot een breuk met het kapitalisme. De Keizer verdween van het toneel en er was een kiem van een arbeidersregering op basis van de arbeiders- en matrozenraden. De druk van de novemberrevolutie in 1918 leidde tot verregaande toegevingen: het vestigen van de republiek, het einde van de oorlog, sociale verworvenheden, … Vanuit de regering probeerde de SPD daar de eer voor op te strijken, terwijl de regeringsdeelname van de SPD aan een burgerlijk bewind er vooral op gericht was om de revolutie te stoppen. Hervormingen van bovenaf dienden om revolutie van onderuit te stoppen.

Eén van de toegevingen bestond uit de vrijlating van revolutionaire voortrekkers als Rosa Luxemburg. Die had in de gevangenis de Russische Revolutie gevolgd. Zonder toegang tot voldoende bronnen, gaf ze heel wat kritiek op de Bolsjewieken. Eens vrijgekomen, wilde ze het boek daarom niet publiceren. Dat gebeurde pas na haar dood, in het kader van een interne politieke afrekening binnen de Communistische Partij van Duitsland. Het werk zou veel gebruikt worden om een wig te drijven tussen Rosa en de Bolsjewieken. Nochtans schreef ze in deze beruchte brochure: “Alles wat een partij kan bieden aan moed, revolutionaire vooruitziendheid en consistentie, hebben Lenin, Trotski en de andere kameraden tentoon gespreid op het historische ogenblik. Hun oktoberopstand was niet alleen de redding van de Russische Revolutie, het was ook de redding van de eer van het internationale socialisme.” Tevens merkte ze op dat de beperkingen van de Russische Revolutie pas zouden overstegen worden door de broodnodige Duitse Revolutie.

Het revolutionair proces in Duitsland begon nog maar in november 1918. Er volgden nog tal van bewegingen die de wil van de massa’s toonden om tot een andere samenleving te komen. Het gebrek aan een voldoende uitgebouwde organisatie met gestaalde kaders had gevolgen: het ontbrak aan nationale coördinatie, de kapitalisten kregen tijd en ruimte om zich te herorganiseren en de contrarevolutie kon de beweging stad per stad breken.

In januari 1919 werd in Berlijn een voorbeeld gesteld: de beweging liep daar voor op de rest van het land, waardoor de contrarevolutie zich volledig op de hoofdstad kon richten. De revolutionairen werden brutaal aangepakt: leiders als Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht werden vermoord. Ze beseften het gevaar, maar weigerden om Berlijn te verlaten op een ogenblik dat hun revolutionaire kameraden het slachtoffer dreigden te worden van contrarevolutionair geweld. Tot op het laatste ogenblik stonden ze aan de zijde van hun strijdmakkers. De prijs voor deze consequente opstelling was groot. Hierdoor kon de Duitse Revolutie niet langer rekenen op de meest vooruitziende leiders die in de bewegingen tussen 1919 en 1923 een verschil hadden kunnen maken om het revolutionaire potentieel van verandering te realiseren. Het falen van de Duitse Revolutie opende de weg voor de barbarij van het nazisme en droeg bij tot het isolement van de Sovjet-Unie. Jammer genoeg werd de slogan van Rosa Luxemburg ‘socialisme of barbarij’ op deze manier bevestigd.

Rosa stierf zoals ze leefde: strijdbaar, bewust, consequent, vastberaden. “Mens zijn betekent je hele leven in ‘de weegschaal van het lot’ gooien, maar tegelijk evengoed dat je kan genieten van elke zonnige dag en elke mooie wolk,” schreef ze in 1916 vanuit de gevangenis. Ook dat was Rosa: genieten van de natuur, spelen met kinderen uit de straat, ontroerd worden door een mooi stuk poëzie. Kortom: opkomen voor brood, maar ook voor rozen. Rosa gooide haar leven in de weegschaal van het lot, van de strijd voor een andere samenleving.

Haar revolutionaire opstandigheid, zelfstandig denken en consequent handelen maakten dat de politieke erfenis van Rosa in heel wat kringen moeilijk lag. De sociaaldemocratie was uiteraard verantwoordelijk voor de moord op Rosa en er was haar bijtende kritiek op het reformisme. Het revolutionaire en internationalistische karakter van Rosa, was de ware reden voor de kritiek van Stalin op haar vanaf begin jaren 1930. In de DDR werden Rosa en Karl Liebknecht als mythische figuren aanbeden, maar de bijdrage van Rosa aan het marxisme werd minder enthousiast gedeeld. In linkse kringen werd Rosa vaak misbruikt: haar meningsverschillen met Lenin en de Bolsjewieken werden uitvergroot en omgevormd tot wat ze niet waren. Beperkingen in haar analyses, onder meer rond de nationale kwestie of rond de revolutionaire partij, werden zodanig veralgemeend dat ze afbreuk deden aan de rol van Rosa als consequente revolutionaire denker en strijder. Hoog tijd om daar verandering in te brengen en Rosa Luxemburg te herdenken zoals dat hoort: als één van de belangrijkste marxisten uit de geschiedenis van de arbeidersbeweging.

Blijvende inspiratie

Ruim honderd jaar na de dood van Rosa Luxemburg staat de wereld op een nieuw keerpunt. Het neoliberale triomfalisme dat na de val van de Berlijnse Muur en na het verdwijnen van de stalinistische karikaturen van socialisme zo welig tierde, ligt vandaag zelf in puin. Zelfs de Financial Times vraagt of het geen tijd is om het kapitalisme een herstart te laten maken. Tien jaar na de grote recessie van 2008 is er geen uitzicht op echt economisch herstel en verzamelen donkere wolken zich boven de wereldeconomie. De spanningen tussen imperialistische machten lopen op. De conflicterende belangen tussen de VS en China leiden niet tot een traditionele open oorlog, onder meer omdat dit vandaag een wederzijdse vernietiging zou betekenen. Maar de handelsoorlog en de botsingen tussen grootmachten in verschillende proxy-oorlogen zijn uitdrukkingen van de instabiliteit die ze verder versterken. De burgerij heeft problemen op het politieke terrein. Een systeem in crisis brengt de politieke leiders voort die daarbij passen: Trump, Bolsonaro, Modi, … En dan is er nog de dreigende klimaatramp: wetenschappers geven ons amper iets meer dan tien jaar om onherroepelijke schade te voorkomen.

Het kapitalisme rijdt zichzelf vast en dit leidt tot steeds meer massaprotest. Van Chili over Ecuador en Puerto Rico tot Algerije en Soedan, maar ook Libanon, Irak, Iran of Hongkong: het aantal massabewegingen kent een forse toename. Verschillende regeringen en regimes zijn gevallen door massaprotest. De energie van onderuit die dergelijke collectieve acties geven, is niet nieuw. Het was dezelfde energie die Rosa zo scherp opmerkte in Rusland in 1905. Er zijn overigens wel meer gelijkenissen tussen die revolutionaire beweging begin 20^e eeuw en de golf van bewegingen vandaag. Er is de onvermijdelijke confrontatie tussen het protest en de machthebbers, er zijn de vragen naar organisatie, de rol van algemene stakingen om machthebbers effectief aan de kant te schuiven en de kwestie van de macht en een alternatief stelt zich.

In het massaprotest in Chili in het najaar van 2019 wordt uitdrukkelijk gesteld dat niet alleen de directe redenen voor het protest meespelen, maar alles wat eraan voorafging. Het gaat niet slechts om de verhoging van de metroprijzen met 30 peso, maar om 30 jaar van gebrek aan verandering na de val van de dictatuur van Pïnochet. In het geboorteland van het neoliberalisme wordt dat politieke stelsel betwist. Het doet denken aan wat Rosa schreef over Rusland 1905: “Het is helemaal verkeerd zich de massastaking als een afzonderlijke handeling in te denken. De massastaking is veeleer de aanduiding, het totaalbegrip van een jarenlange, wellicht tientallen jaren lange periode van de klassenstrijd.” In revolutionaire periodes kan elke aanleiding tot een grote confrontatie leiden. “In de onweerslucht van de revolutionaire periode kan elk klein conflict tussen arbeid en kapitaal tot een algemene losbarsting uitgroeien.”

De kracht van massabewegingen, en in het bijzonder van algemene stakingen, wordt ook door historici erkend. Protest dat de arbeidersbeweging mobiliseert, heeft historisch het meest effect in het afdwingen van democratische rechten. Dat stelde een studie van de Amerikaanse Washington Post in oktober 2019 vast. Alle belangrijke sociale verworvenheden zijn het resultaat van massabewegingen: de 8-urendag, algemeen stemrecht, betaald verlof, sociale zekerheid, … kwamen er niet door plotse parlementaire inzichten, maar door massabewegingen die het volledige systeem bedreigden.

De uitdaging bij massabewegingen vandaag blijft hoe we tot echte verandering kunnen komen. Vaak is het duidelijk waartegen betoogd en gestaakt wordt, maar hoe ziet ons alternatief er juist uit en hoe kunnen we dat bereiken? Doorheen collectieve actie worden lessen getrokken over hoe het kapitalisme georganiseerd is, over de rol van de staat onder het kapitalisme, over de kracht van ons aantal en van onze eenheid over nationale, religieuze en andere bronnen van verdeeldheid heen. Maar er is meer nodig: bewuste organisatie voor maatschappijverandering.

De Russische revolutionair Trotski verklaarde in een toespraak voor de rechtbank waar hij na de revolutie van 1905 werd aangeklaagd: “Ons voorbereiden op de onvermijdelijke opstand, betekende voor ons in de eerste plaats het informeren van mensen, hen uitleggen dat een openlijk conflict onvermijdelijk was en dat alles wat ze afdwingen hen weer zou afgenomen worden, dat ze zich enkel goed konden verdedigen met een krachtige organisatie van de arbeidersklasse, dat de vijand in de ogen moest gekeken worden, dat de strijd tot het einde moest doorgezet worden en dat er geen andere weg was.”

Het systeem zal zichzelf niet spontaan opdoeken om de sleutels van de samenleving aan de werkende klasse over te dragen. Er zijn belangen bij de verdediging van het kapitalisme: de superrijken zien hun rijkdom aan een duizelingwekkend tempo aangroeien. Ze doen er uiteraard alles aan om dit te verdedigen en zijn goed georganiseerd: ze controleren niet alleen de sleutelsectoren van de economie, maar ook de media, politiek, … Het geeft hen de schijn van enorme macht, maar dé zwakke plek is hun aantal. Zonder onze arbeid staat heel hun raderwerk stil.

Stakingen zijn populair als actiemiddel en worden overgenomen in bewegingen. Klimaatjongeren houden stakingen, de vrouwenbeweging in Spanje en Latijns-Amerika grijpt terug naar stakingen op 8 maart. Een volledig begrip van wat een algemene staking op het politieke terrein betekent, is er vandaag nog niet. Maar die politieke betekenis zit ingebakken in de actiemethode zelf. Zoals Rosa schreef over 1905 in Rusland: “De economische strijd leidt van het ene politieke knooppunt tot het andere, de politieke strijd is de periodieke bevruchting van de bodem voor de economische strijd. Oorzaak en werking verwisselen hier ieder ogenblik van plaats, en zo vormen de economische en de politieke factoren in de massastakingsperiode, ver van zich scherp te scheiden of wederkerig uit te sluiten, zoals het schema het wil, veel meer slechts twee vervlochten zijden van de proletarische klassenstrijd in Rusland. En hun eenheid is juist de massastaking.” De algemene staking onderstreept de economische en collectieve rol van de arbeidersklasse, de kracht die een socialistische transformatie van de samenleving kan bewerkstelligen.

Een ander opmerkelijk element in de massabewegingen vandaag is hoe deze elkaar internationaal aansteken. In Catalonië werd in het protest tegen repressie bijvoorbeeld gekeken naar actiemethoden van het Hongkongse protest tegen de Chinese dictatuur. Sommigen schrijven die internationale wisselwerking toe aan sociale media. Het klopt dat sociale media mogelijkheden bieden tot sneller en meer internationaal contact. Maar net als de gevestigde media worden sociale media gecontroleerd door grote bedrijven met andere belangen dan die van de meerderheid van de bevolking. Het kapitalisme is nog altijd gebonden aan de structuren van de natiestaat, enkel de werkende klasse is een oprechte drager van internationalisme. Ook voor er sociale media bestonden, had succesvolle strijd in één land effect op de arbeidersbeweging in andere landen. Militanten als Rosa Luxemburg waren zich daar bijzonder bewust van en haalden niet alleen zelf inspiratie uit strijd in andere landen, maar probeerden die inspiratie om te zetten in een sterker begrip en hoger bewustzijn onder de arbeidersklasse.

Het kapitalisme heeft een probleem omdat in veel landen de massa’s op straat komen uit woede tegen alles wat fout loopt, eigenlijk tegen het hele systeem. De grootste troef van het kapitalisme op dit ogenblik is dat het bewustzijn over een alternatief, over een andere samenleving, over socialisme, beperkt is. Er ontstaan nieuwe politieke formaties die zich op het ongenoegen tegen het kapitalisme baseren, zonder evenwel de noodzaak van een revolutionaire breuk met het systeem te erkennen of stappen in die richting te zetten. De nieuwe linkse formaties zoals Syriza, Podemos of in ons land de PVDA staan politiek dichter bij het reformisme van Bernstein dan bij de revolutionaire politiek van Rosa Luxemburg. Maar dan met dit verschil dat Bernstein naar reformisme opschoof in een periode van economische groei en toegevingen aan de arbeidersbeweging. Daar is er vandaag geen marge voor, wat maakt dat bijvoorbeeld Syriza in Griekenland snel door de mand viel. Wat zou Rosa daarvan gedacht hebben? Ze zou ons ongetwijfeld aangezet hebben tot een scherpe kritiek op basis van een globaal begrip van hoe het kapitalisme functioneert en op basis van de dynamiek van klassenstrijd. In het opbouwen van een nieuwe politieke uitdrukking van de arbeidersklasse zullen de inzichten van Rosa over de verhouding tussen hervormingen en revolutie nog goed van pas komen!

In de protestbewegingen vandaag staan jongeren en vrouwen vooraan. Denk maar aan de klimaatstakingen die zich wereldwijd verspreiden met eind september 2019 maar liefst 7,6 miljoen betogers. Of denk aan de groeiende vrouwenbeweging, die ook in België breder gedragen wordt en voor nieuwe massamobilisaties zorgt. Ten onrechte wordt Rosa Luxemburg soms een gebrek aan betrokkenheid bij vrouwenstrijd verweten. Voor haar was dat wel degelijk een belangrijke strijd, maar ze zag het niet als iets afzonderlijk van de klassenstrijd in het algemeen. Van een slogan als ‘Vrouwen zullen zichzelf wel bevrijden’ zou Rosa gegruweld hebben. Over de strijd voor vrouwenkiesrecht schreef ze: “De massale strijd voor de politieke gelijkberechtiging van de vrouw is slechts een uiting en een deel van de algemene vrijheidsstrijd van het proletariaat en daarin ligt precies ook haar kracht en haar toekomst.” Die benadering ligt ook vandaag aan de basis van campagne ROSA in België. De strijd voor vrouwenrechten is onderdeel van de strijd voor de algemene bevrijding van de werkende klasse. In die strijd worden specifieke vormen van onderdrukking erkend en bestreden. Specifieke vormen van onderdrukking worden niet los gezien van hoe het volledige systeem functioneert, maar net als uitdrukking ervan. Verzet ertegen betekent strijden tegen het kapitalisme en daarin staan we sterker als de werkende klasse verenigd is. Om tot een grotere eenheid van de werkende klasse te komen, moet rekening gehouden worden met gevoeligheden rond specifieke vormen van onderdrukking, zoals tegen vrouwen of de LGBTQI+-gemeenschap.

Dat de mensheid voor de keuze tussen ‘socialisme of barbarij’ staat, is wellicht de bekendste uitspraak van Rosa. Strijd voor socialisme stond centraal in haar leven en ze zag dit niet als iets voor een verre toekomst. Opkomen voor een andere samenleving is onlosmakelijk onderdeel van elke concrete directe strijd vandaag. Bij het uitbreken van de novemberrevolutie in Duitsland in 1918 merkte Rosa op: “De arbeidersklasse moet er eerst en vooral naar streven om de volledige politieke macht over de staat in eigen handen te krijgen. Politieke macht is voor ons socialisten echter niet meer dan een middel. Het doel, waarvoor we deze macht moeten gebruiken, is een fundamentele transformatie van de economische verhoudingen.” Een fundamentele maatschappijverandering was de doelstelling en de leidraad in het dagelijkse leven en werk van Rosa.

Is het daar vandaag niet te laat voor? Revolutionaire marxisten analyseren grondig en halen daaruit hun optimisme en vertrouwen in de arbeidersklasse. Rosa is ook op dat vlak een voorbeeld. Zelfs op het ogenblik dat de revolutie onder vuur lag en Rosa besefte dat haar leven in gevaar was, bleef haar vertrouwen in fundamentele maatschappijverandering overeind. “Orde heerst in Berlijn. Gij stompzinnige beulsknechten! Uw orde is op zand gebouwd. De revolutie zal zich morgen reeds met luide galm verheffen en tot uw schrik onder bazuingeschal verkondigen: ik was, ik ben en ik zal zijn.”

In 1932 reageerde Leon Trotski op een stalinistische aanval op Rosa Luxemburg. Daarin maakt hij duidelijk wat de inschatting van hemzelf en van Lenin over Rosa Luxemburg was. Voor hen was Luxemburg een belangrijke bondgenoot naar wie ze opkeken. Een deel van de stalinistische kritiek op Luxemburg is nadien blijven hangen in linkse kringen. Het is dan ook nuttig om Trotski’s antwoord op een artikel van Stalin over Luxemburg opnieuw boven te halen.

Stalins artikel “Over enkele vragen van de geschiedenis van het bolsjewisme” ontving ik met grote vertraging. Toen ik het had, kon ik het lange tijd niet over mijn hart krijgen om het te lezen, want dergelijke literatuur is even slecht te verteren als zaagsel of gehakte borstels.

Maar toen ik het tenslotte gelezen had, kwam ik tot de overtuiging dat het niet mocht voorbijgaan, alleen al omdat het een brutale en onbeschaamde laster tegen Rosa Luxemburg bevat. Stalin verplaatst de grote revolutionaire Rosa naar het kamp van het centrisme. Hij toont aan – of beter gezegd: hij beweert, want hij toont het niet aan – dat het bolsjewisme van bij de aanvang opkwam voor een splitsing met het centrisme van Kautsky, terwijl Rosa Luxemburg Kautsky vanop de linkervleugel zou ingedekt hebben. In zijn eigen woorden: “Nog lang voor de oorlog, ongeveer vanaf 1903-1904, toen zich in Rusland de groep van de Bolsjewieken vormde en in de Duitse sociaaldemocratie de linkervleugel voor het eerst naar buiten trad, volgde Lenin de weg naar een breuk en een splitsing met de opportunisten, zowel bij ons in de Russische sociaaldemocratische partij als in de Tweede Internationale, in het bijzonder in de Duitse sociaaldemocratie.” Als dit niet lukte, was dit omdat “de linkse sociaaldemocraten in de Tweede Internationale en vooral in de Duitse sociaaldemocratie een zwakke en machteloze groep vormden (…) die het woord breuk of splitsing zelfs niet durfden uit te spreken.” Dat is de voornaamste teneur van het artikel. De bolsjewieken kwamen vanaf 1903 voor een splitsing op, niet alleen met de rechtervleugel maar ook met het centrisme van Kautsky. Rosa Luxemburg daarentegen durfde het woord “splitsing” zelfs niet hardop uit te spreken.

Om tot een dergelijke bewering te komen, moet men totaal onbekend zijn met de geschiedenis van de eigen partij en vooral met de ontwikkelingsgang van Lenin. In de stellingen van Stalin staat geen enkel juist woord. In de jaren 1903-1904 was Lenin natuurlijk een onverzoenlijke tegenstander van het opportunisme in de Duitse sociaaldemocratie. Maar hij zag enkel de “revisionistische” stroming die theoretisch door Bernstein werd geleid als opportunisme. Kautsky bevond zich toen in een strijd met Bernstein. Lenin zag in Kautsky zijn leraar en kwam daar openlijk voor uit. In de werken van Lenin van die jaren is er geen spoor van een principiële kritiek op de stroming van Bebel en Kautsky. Wel zijn er een reeks voorbeelden van de stelling dat het bolsjewisme niet een of andere zelfstandige stroming is, maar slechts een vertaling van de stroming Bebel-Kautsky in de taal van de Russische verhoudingen. Iedereen kan vaststellen wat Lenin midden 1905 schreef in zijn bekende brochure ‘Tweeërlei tactiek’: “Waar en wanneer noemde ik het ‘revolutionisme van Bebel en Kautsky’ opportunisme? Waar en wanneer heb ik gepoogd in de internationale sociaaldemocratie een bijzondere richting in het leven te roepen, die niet volkomen gelijk aan de richting van Bebel en Kautsky zou zijn? Waar en wanneer zijn tussen mij enerzijds en Bebel en Kautsky anderzijds meningsverschillen aan de dag getreden (…)? De volledige solidariteit van de internationale revolutionaire sociaaldemocratie in alle belangrijke vraagstukken van het programma en van de tactiek is een absoluut onbetwistbaar feit.” De woorden van Lenin zijn zo duidelijk, klaar, categorisch, dat zij de kwestie meteen afdoen.

Anderhalf jaar later, op 7 december 1906, schreef Lenin in het artikel ‘De crisis van het mensjewisme’: “Wij hebben van het begin af aan (sedert ‘Een pas voorwaarts, twee schreden terug’) verklaard: wij roepen geen bijzondere “bolsjewistische” stroming in het leven, wij verdedigen slechts altijd en overal het standpunt van de revolutionaire sociaaldemocratie. Maar tot aan de sociale revolutie zal er in de sociaaldemocratie onvermijdelijk een opportunistische en een revolutionaire vleugel zijn.”

Daar Lenin over het mensjewisme sprak als over een opportunistische vleugel van de sociaaldemocratie, stelde hij de mensjewieken niet met Kautsky maar met het revisionisme op één lijn. Het bolsjewisme daarentegen beschouwde hij als de Russische vorm van het kautskyanisme, dat in zijn ogen met het marxisme samenviel. Het hierboven aangehaalde citaat bewijst bovendien dat Lenin volstrekt niet onvoorwaardelijk voor een splitsing met de opportunisten was: hij hield het verblijf van revisionisten in de sociaaldemocratie tot aan de sociale revolutie niet alleen voor mogelijk, maar ook voor “onvermijdelijk.”

Nog twee weken later, op 20 december 1906, begroet Lenin triomferend Kautskys antwoord op de vraag van Plechanov over het karakter van de Russische revolutie: “Dat waar wij aanspraak op maken — de verdediging van de positie van de revolutionaire sociaaldemocratie tegen het opportunisme, in geen geval de vestiging van de een of andere ‘originele’ bolsjewistische stroming — bevestigt Kautsky volkomen…”

Wij hopen dat de kwestie in dit opzicht volkomen duidelijk is. Volgens Stalin eiste Lenin reeds sedert 1903 in Duitsland de breuk met de opportunisten, niet alleen met de rechtervleugel (Bernstein) maar ook met de linker (Kautsky). Lenin echter wijst er Plechanov en de mensjewisten in december 1906 met trots op dat de stroming van Kautsky in Duitsland en die van het bolsjewisme in Rusland… identiek zijn.

Zo ziet men wat er aan is van het eerste deel van het uitstapje van Stalin in de geschiedenis van het bolsjewisme. De nauwgezetheid en de kennis van de onderzoeker staan op hetzelfde peil! Direct na zijn bewering over de jaren 1903-04 maakt Stalin een sprong naar 1916 en beroept hij zich op de scherpe kritiek van Lenin op de oorlogsbrochure van Junius, d.w.z. van Rosa Luxemburg. Jawel, in deze periode heeft Lenin reeds de onverzoenlijke oorlog aan het kautskyanisme verklaard, omdat hij uit zijn kritiek alle noodzakelijke organisatorische gevolgtrekkingen trok. Er is geen twijfel over mogelijk dat Rosa Luxemburg de problemen van de strijd met het centrisme niet met de nodige conclusies stelde. Op dit punt was het overwicht glansrijk voor Lenin. Maar tussen 1903, toen het bolsjewisme ontstond, en oktober 1916 verliepen dertien jaar. Gedurende een groot deel van deze periode stond Rosa Luxemburg in oppositie tot Kautsky en het partijbestuur rond Bebel. Daarbij nam haar strijd tegen het formele, pedante, innerlijk bedorven “radicalisme” van Kautsky steeds scherpere vormen aan. Lenin nam geen deel aan deze strijd en steunde Rosa Luxemburg niet voor het jaar 1914. Hartstochtelijk in beslag genomen door de Russische zaken, betrachtte hij in internationale vragen een zeer grote voorzichtigheid. In Lenins ogen stonden Bebel en Kautsky als revolutionairen onvergelijkelijk veel hoger dan in de ogen van Rosa Luxemburg, die hen van dichterbij in hun activiteit gadesloeg en de invloed van de Duitse politiek veel directer bespeurde. De capitulatie van de Duitse sociaaldemocratie van 4 augustus was voor Lenin een complete verrassing. Het is bekend dat Lenin het nummer van de Vorwärts met de patriottische verklaring van de sociaaldemocratische fractie [bij de stemming van de oorlogskredieten op 4 augustus 1914] voor een vervalsing van de Duitse staf hield. Pas toen hij zich volledig van de verschrikkelijke waarheid overtuigd had, herzag hij zijn beoordeling van de hoofdstromingen van de sociaaldemocratie, waarbij hij dit werk leninistisch uitvoerde, d.w.z. het direct afmaakte.

Op 27 oktober 1914 schreef Lenin aan A. Schljapnikov: “Kautsky haat en veracht ik momenteel het meest van al: een onzuivere, ellendige, zelfvoldane huichelarij… Rosa Luxemburg had gelijk en had al lang begrepen dat Kautsky de ‘dienstvaardigheid van de theoreticus’ had – eenvoudiger gezegd de bekwaamheid van een lakei voor de meerderheid van de partij, voor het opportunisme.” (“Leninski sbornik” II, blz. 200). Zelfs indien er geen andere documenten waren (maar er zijn er honderden), zouden deze regels alleen al de geschiedenis van deze kwestie helemaal ophelderen. Lenin vindt het nodig om eind 1914 aan een van zijn beste arbeiders in die tijd mee te delen dat hij “op dat moment” – vandaag, als tegenstelling tot vroeger –  Kautsky “haat en veracht.” De scherpte van de uitdrukking bewijst onmiskenbaar in welke mate Kautsky de hoop en verwachtingen van Lenin bedrogen had. Niet minder duidelijk is de tweede zin: “Rosa Luxemburg had gelijk en had al lang begrepen dat Kautsky de ‘dienstvaardigheid van de theoreticus’ had.” Lenin aarzelt niet om dat “gelijk hebben” dat hij vroeger niet zag of toch niet volledig, aan Rosa Luxemburg toe te kennen.

Dat zijn de voornaamste chronologische elementen van de kwestie, die meteen ook belangrijke kentekens zijn voor de politieke biografie van Lenin. Het leidt geen twijfel dat de ideologische ontwikkeling van Lenin een omhooggaande curve vormde.  Dat betekent echter ook dat Lenin niet als de volledig ontwikkelde Lenin geboren werd, zoals hij afgebeeld wordt door de kwijlende verafgodende epigonen, maar dat hij zichzelf tot Lenin heeft gevormd. Lenin verbreedde zijn gezichtsveld, leerde van anderen en verhief zich elke dag tot een hoger niveau dan waar hij zich de vorige dag bevond. In deze standvastigheid van de voortdurende geestelijke groei tot een hoger niveau, vond zijn heldhaftige ziel ook een uitdrukking. Als Lenin in 1903 alles had begrepen en geformuleerd wat nodig was voor de toekomstige tijden, dan had zijn verdere leven enkel bestaan uit verbeteringen. Dat was in werkelijkheid absoluut niet zo. Stalin stempelt eenvoudig de stalinistische afdruk op Lenin en beperkt zijn denken tot een aantal genummerde motto’s.

In de strijd van Rosa Luxemburg tegen Kautsky, vooral in de jaren 1910-1914, hadden de problemen van de oorlog, van het militarisme en het pacifisme een grote betekenis. Kautsky verdedigde het reformistische programma: beperking van de bewapening, internationaal scheidsgerecht, … Rosa Luxemburg bestreed dit programma vastberaden als een illusie. Lenin twijfelde in deze kwestie. Hij stond een tijd dichter bij Kautsky dan bij Luxemburg. Uit destijds gevoerde gesprekken met Lenin herinner ik me dat volgend argument van Kautsky een grote indruk op hem maakte: zoals de hervormingen in binnenlandse aangelegenheden een resultaat zijn van revolutionaire klassenstrijd, zo kunnen er ook in de internationale betrekkingen bepaalde garanties (‘hervormingen’) afgedwongen worden op de weg van de internationale klassenstrijd. Lenin meende dat men deze positie van Kautsky geheel zou kunnen ondersteunen, als hij zich na de polemiek met Rosa Luxemburg tegen de rechtervleugel zou keren (Noske & Co). Ik durf nu niet louter afgaande op mijn geheugen zeggen in welke mate deze ideeëngang tot uiting kwam in artikels van Lenin, deze vraag zou een grondige studie vereisen. Ik durf evenmin vaststellen hoe snel Lenin rond deze kwestie tot een ander standpunt kwam. In ieder geval kwam zijn positie niet alleen naar voor in gesprekken, maar ook in briefwisseling. Zo is Radek in het bezit van zo’n brief. Ik vind het nodig om een getuigenis af te leggen in de hoop zo een voor de theoretische biografie van Lenin bijzonder waardevol document te redden. In de herfst van 1926, toen we samenwerkten aan het platform van de linkse oppositie, toonde Radek aan Kamenev, Zinovjev en mij – waarschijnlijk ook aan andere kameraden – een brief van Lenin aan hem (uit 1911?) met een verdediging van Kautsky tegen de kritiek van de Duitse linkervleugel. Volgens een beslissing van het Centraal Comité had Radek net als iedereen anders deze brief aan het Lenininstituut moeten bezorgen. Maar uit vrees dat de brief in de stalinistische vervalsingsfabriek verborgen of vernietigd zou worden, besloot Radek om de brief zelf te bewaren. Het recht van deze overweging kan men Radek op geen enkele wijze betwisten. Vandaag neemt Radek zelf echter, zij het niet op zeer verantwoordelijke dan toch op afdoende actieve wijze, deel aan de fabricage van politieke vervalsingen. Dat wordt aangetoond door het feit dat Radek, die in tegenstelling tot Stalin vertrouwd is met de geschiedenis van het marxisme en in elk geval de brief van Lenin goed kent, zich solidair verklaarde met de onbeschaamde laster van Stalin over Rosa Luxemburg. De omstandigheid dat Radek hierbij onder de knuppel van Jaroslavski handelde, doet niets af van zijn schuld. Slechts verachtelijke slaven doen afstand van de principes van het marxisme in naam van de principes van de knuppel.

Maar het gaat hier niet over het persoonlijk karakter van Radek. We hadden het over de brief van Lenin. Wat is er met die brief gebeurd? Verstopt Radek die vandaag nog steeds voor het Lenininstituut? Dat lijkt onwaarschijnlijk. Wellicht gaf hij de brief aan de vervalsers als wezenlijk bewijs voor een onwezenlijke genegenheid. Wat was het verder lot van de brief? Wordt hij in het persoonlijk archief van Stalin bewaard samen met andere documenten die zijn beste medestanders compromitteren? Of werd hij net als vele andere waardevolle documenten uit het verleden van de partij vernietigd? Er kan in geen geval ook maar een schijn van politieke motivatie zijn voor het achterhouden van een brief die 20 jaar geleden geschreven werd over een kwestie die vandaag slechts een historisch belang heeft. Maar de historische waarde van de brief is net wel zeer groot. Hij toont Lenin zoals hij in werkelijkheid was, niet zoals de bureaucratische domkoppen hem volgens hun voorbeeld van onfeilbaarheid scheppen. Wij vragen: waar is Lenins brief aan Radek? Op de tafel van de partij en van de Comintern met Lenins brief! Wanneer men de verschillen tussen Lenin en Rosa Luxemburg in hun gehele omvang neemt, dan was het historische recht ongetwijfeld bij Lenin. Maar dat sluit niet uit dat in bepaalde vragen en in bepaalde perioden Rosa Luxemburg tegenover Lenin gelijk had. In ieder geval ontwikkelden zich de verschillen, ongeacht hun betekenis en dikwijls hun uiterlijke scherpte, op grond van hun gemeenschappelijke, revolutionaire, proletarische politiek.

Terugblikkend op oktober 1918 schreef Lenin in zijn ‘Groet aan de Italiaanse, Franse en Duitse communisten’: “Op het moment van de verovering van de macht en de vestiging van de Sovjetrepubliek stond het bolsjewisme alleen, het trok het beste uit de bestaande stromingen van de socialistische beweging tot zich.” Met dat “beste” had hij zonder twijfel ook de stroming van Rosa Luxemburg op het oog, een stroming waarvan geestesverwanten als Marchlewski, Dzjerzjinski en anderen in de rangen van de bolsjewisten actief waren.

Lenin begreep de dwalingen van Rosa Luxemburg beter dan Stalin; maar het was niet toevallig dat Lenin de volgende oude Russische regels gebruikte voor Rosa Luxemburg: “Vaak moet de adelaar zich dieper neerlaten dan de kippen, maar de kippen zullen nooit in staat zijn om zich tot in de wolken te verheffen.” Zo is het! Zo is het! En om dezelfde reden moet Stalin met zijn boosaardige middelmatigheid spaarzamer omgaan met persoonlijkheden als Rosa Luxemburg.

In het artikel ‘Over de geschiedenis van het probleem van de heerschappij’ (oktober 1920) schreef Lenin over de reeds door de revolutie van 1905 gestelde vragen van de Sovjet-macht en de arbeidersheerschappij: “Dergelijke vooruitstrevende vertegenwoordigers van de revolutionaire arbeidersklasse en het onvervalste marxisme als Rosa Luxemburg, hebben reeds de betekenis van deze praktische poging erkend en kwamen op vergaderingen en in de pers met een kritische analyse ervan voor de dag.” Aan de andere kant: “Lieden van het type van de toekomstige kautskyanen… toonden hun totale onbekwaamheid om de betekenis van deze poging te begrijpen.” In weinige regels erkent Lenin ten volle de historische betekenis van de strijd van Rosa Luxemburg tegen Kautsky — een strijd die Lenin aanvankelijk zelf in de verste verte niet op de juiste waarde schatte. Zoals voor Stalin, de bondgenoot van Tsjang Kai-sjek en Purcell, de theoreticus van de “Arbeiders- en boerenpartij”, van de “democratische heerschappij,” van het “niet afstoten der bourgeoisie”, … Rosa Luxemburg de vertegenwoordigster van het centrisme is, zo is zij voor Lenin de vertegenwoordigster van het “onvervalste marxisme.” Wat deze formulering uit Lenins pen betekent, is voor iedereen die Lenin ook maar een beetje kent duidelijk.

We voegen hier nog aan toe dat in de aantekeningen bij de werken van Lenin over Rosa Luxemburg onder meer het volgende gezegd wordt: “In de bloeitijd van het bernsteinse revisionisme en later van het ministerialisme (Millerand) voerde Luxemburg, die haar plaats op de linkervleugel van de Duitse partij innam, tegen deze stromingen een beslissende strijd… In 1907 nam zij als gedelegeerde van de Poolse en Litouwse sociaaldemocratie deel aan de Londense partijdag van de Russische sociaaldemocratische arbeiderspartij, waarbij zij in de principiële vragen van de Russische revolutie de bolsjewistische fractie ondersteunde. Vanaf 1907 gaf Luxemburg zich volledig aan het Duitse werk, waarbij zij een links-radicale positie innam en het centrum en de rechtervleugel bestreed… Haar deelname aan de januariopstand maakte haar naam tot een banier van de arbeidersrevolutie.”

Natuurlijk zal de schrijver van de aantekeningen morgen wellicht al zijn zonde bekennen en verklaren dat hij ten tijde van Lenin in het duister tastte en pas in het tijdperk van Stalin volledige klaarheid kreeg. Nu worden dergelijke verklaringen – een mengeling van geveinsdheid, idiotisme en hansworsterij – dagelijks in de Moskouse pers gepubliceerd. Maar aan de zaak zelf veranderen ze niets: “Wat met de pen geschreven is, wordt niet met de bijl afgehakt.” Jazeker: Rosa Luxemburg werd een banier van de arbeidersrevolutie.

Hoezo en waarom hield Stalin echter zich zo opeens— met zo grote vertraging — bezig met de revisie van de oude bolsjewistische waardering van Rosa Luxemburg? Net als zijn vroegere theoretische ongelukken is ook dit nieuwe, bijzonder schandalige, ongeluk het resultaat van de logica van zijn strijd tegen de theorie van de permanente revolutie. In zijn ‘historisch’ artikel schenkt Stalin opnieuw veel aandacht aan deze theorie. Hij zegt niets nieuw. We hebben op zijn argumenten al lang geleden geantwoord in het boek ‘De permanente revolutie.’ Vanuit historisch oogpunt wordt de kwestie, naar wij hopen, voldoende toegelicht in ‘De geschiedenis van de Russische Revolutie.’ In deze tekst houdt de kwestie van de permanente revolutie ons slechts in zoverre bezig als Stalin haar met de naam van Rosa Luxemburg verbindt. We zullen meteen zien hoe de ongelukkige theoreticus het klaarspeelt om een voor zichzelf dodelijke val te zetten.

Nadat hij aan de geschillen van de mensjewieken met de bolsjewieken in de kwestie van de leidende krachten van de Russische revolutie aanhaalde en het klaarspeelde om in enkele regels een hele reeks vergissingen te maken, die wij hier even buiten beschouwing laten, schrijft Stalin: “Hoe hebben de Duitse links-sociaaldemocraten Parvus en Rosa Luxemburg zich in deze geschillen gedragen? Zij creëerden het utopische en half-mensjewistische schema van de permanente revolutie… Verder werd dit half-mensjewistische schema van de permanente revolutie door Trotski (gedeeltelijk door Martov) aangegrepen en tot een wapen in de strijd tegen het leninisme veranderd.” Zo ziet de verrassende geschiedenis van het ontstaan van de theorie van de permanente revolutie er dus volgens de laatste historische onderzoekingen van Stalin uit. Maar, o wee, de onderzoeker is vergeten naar zijn eigen vroegere werken te kijken. In 1925 stelde dezelfde Stalin in zijn polemiek tegen Radek: “Het is onjuist dat de theorie van de permanente revolutie… in 1905 door Rosa Luxemburg en Trotski opgesteld werd. In werkelijkheid werd deze theorie door Parvus en Trotski opgesteld.”

Deze verklaringen kan men lezen op blz. 185 van de Russische uitgave van de “Vragen van het leninisme.” Het is te hopen dat zij ook in de uitgaven in alle andere talen behouden zijn gebleven.

In 1925 verklaarde Stalin dus dat Rosa Luxemburg niet schuldig was aan het begaan van de doodzonde om de theorie van de permanente revolutie te ontwikkelen. “In werkelijkheid werd deze theorie door Parvus en Trotski opgesteld.” In 1931 vernemen we van dezelfde Stalin dat “Parvus en Luxemburg (…)het utopische en half-mensjewistische schema van de permanente revolutie creëerden.” Trotski had geen schuld aan de schepping van de theorie, hij heeft die slechts “aangegrepen.” Dat gebeurde tevens door… Martov! Weer is Stalin op heterdaad betrapt. Waarom schrijft hij over kwesties waar hij niets van begrijpt? Of speelt hij in principiële kwesties van het marxisme bewust met valse kaarten? De keuze kan niet beperkt worden tot deze twee opties: in werkelijkheid is zowel het ene als het andere het geval. De stalinistische vervalsingen zijn bewust, voor zover zij op dat gegeven ogenblik door zuiver berekenende, persoonlijke belangen gedicteerd zijn. Tezelfdertijd zijn zij slechts half bewust voor zover de oorspronkelijke onwetendheid de theoretische willekeur niets in de weg legt. Maar feit blijft feit. In de strijd met de “bende van het trotskisme” botste Stalin in 1931 op een nieuwe persoonlijke vijand: Rosa Luxemburg. Hij aarzelde geen ogenblik om haar te belasteren waarbij hij, voor hij de sluizen van zijn grofheid en deloyaliteit openzette, niet eens de moeite deed om na te gaan wat hij zelf vijf jaar eerder over deze kwestie had gezegd.

De nieuwe versie van de geschiedenis van de theorie van de permanente revolutie is vooral ingegeven door het streven om nog meer gepeperde spijs voor te zetten dan voorheen. Om het theoretische en historische kooksel nog wat pikanter te maken, wordt Martov er met de haren bijgetrokken. Martov stond met een onveranderlijke vijandigheid tegenover de theorie en de praktijk van de permanente revolutie. Hij benadrukte meer dan eens dat de opvattingen van Trotski over de revolutie door zowel de bolsjewieken als de mensjewieken werden verworpen. Maar het heeft geen zin om daar stil bij te blijven staan.

Het is inderdaad fataal dat er geen enkele belangrijke kwestie over de internationale revolutie is waarin Stalin geen twee geheel tegenstrijdige meningen heeft verkondigd. We weten dat hij in april 1924 in zijn ‘Vragen van het leninisme’ de onmogelijkheid van de opbouw van het socialisme in één land bewees. In de herfst van hetzelfde jaar verving hij deze passage in een nieuwe oplage van het boek door het bewijs (dat willen zeggen door de aankondiging) dat de arbeidersklasse het socialisme in één land “kan en moet” opbouwen. De rest van de tekst bleef onveranderd. In de kwestie van de arbeiders- en boerenpartij, de onderhandelingen van Brest-Litovsk, de leiding van de Oktoberrevolutie, de nationaliteitenkwestie, … speelde Stalin het klaar in de loop van enkele jaren, dikwijls enkele maanden, lijnrecht tegenover elkaar staande meningen te verkondigen. Het zou foutief zijn de schuld aan een slecht geheugen te geven. De reden ligt hier dieper. Stalin mist de methode om wetenschappelijk te denken, het principiële onderscheidingsvermogen ontbreekt helemaal. Hij behandelt iedere vraag alsof zij nu voor het eerst ontstaat en bovendien los staat van alle andere vragen. Stalins beoordeling hangt af van zijn ogenblikkelijk acuut belang. De hem overstelpende tegenstellingen zijn de vergelding voor zijn vulgair empirisme. Voor hem staat Rosa Luxemburg niet in het perspectief van de Duitse, Poolse en internationale arbeidersbeweging van de laatste halve eeuw. Neen, zij is voor hem telkens een nieuwe, geïsoleerde persoonlijkheid, waarvan hij zich in iedere nieuwe fase moet afvragen: is dat een vriend of een vijand? Een juist instinct zei de theoreticus van het socialisme in één enkel land dit keer dat de schaduw van Rosa Luxemburg een onverzoenlijke vijand is. Dat verhindert deze grote schaduw overigens niet om de banier van de arbeidersrevolutie te blijven.

Vanuit de gevangenis schreef Rosa Luxemburg in 1918 een zeer strenge en in hoofdzaak foutieve kritiek op het beleid van de bolsjewieken. Maar ook in deze, haar meest onjuiste arbeid, zijn haar adelaarsvleugels zichtbaar. Dit is haar algemene opinie over de Oktoberrevolutie: “Alles wat de partij aan moed, kracht, handelen, revolutionair vooruitzien en bekwaamheid kan tonen, dat alles hebben Lenin, Trotski en hun kameraden geheel volbracht. De revolutionaire eer en bekwaamheid van het handelen die de sociaaldemocratie in het Westen ontbreken, bleken bij de bolsjewieken aanwezig te zijn. Hun Oktoberopstand was niet alleen de werkelijke redding van de Russische Revolutie, maar ook de redding van de eer van het internationale socialisme.” Is dat werkelijk de stem van het centrisme? Luxemburg onderwierp op de volgende bladzijden de politiek van de bolsjewieken in de agrarische kwestie, de leuze van de nationale zelfbeschikking en het opgeven van de formele democratie aan een scherpe kritiek. In deze kritiek die zowel tegen Lenin als tegen Trotski gericht is, maakt zij, terloops opgemerkt, tussen hun opvattingen geen enkel onderscheid en Rosa Luxemburg verstond het te lezen, te begrijpen en verschillen op te merken. Het kwam niet eenmaal bij haar op om mij ervan te beschuldigen dat ik mijn opvattingen over de boeren veranderd zou hebben, doordat ik mij met Lenin in de agrarische kwestie verenigde. Daarbij kende zij deze opvattingen goed, want ik had ze in haar Pools tijdschrift in 1909 grondig beschreven… Rosa Luxemburg eindigde haar kritiek met de eis: “in de politiek van de bolsjewieken het wezenlijke van het onwezenlijke, het fundamentele van het toevallige te onderscheiden.” Voor fundamenteel houdt zij de macht van de beweging van de massa’s, haar wil tot het socialisme. “In dit opzicht,” schreef zij, “waren Lenin en Trotski de eersten die de internationale arbeidersklasse een voorbeeld gaven. Zij zijn ook nu de enigen die openlijk kunnen zeggen: ‘Ik heb het gedurfd!’”

Ja, er zijn voldoende redenen voor Stalins haat tegen Rosa Luxemburg. Maar dat versterkt enkel onze plicht om de nagedachtenis van Rosa te beschermen tegen de laster van Stalin die overgenomen werd door de ingehuurde functionarissen in zowel het westen als het oosten. We moeten het waarlijk mooie, heldhaftige en tragische voorbeeld van Rosa in zijn volle grootheid en inspirerende kracht doorgeven aan de jonge generaties van de arbeidersklasse.

Prinkipo, 28 juni 1932.

Met de naam ROSA leggen we bewust de link naar zowel Rosa Parks, de voorvechtster van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging, als de Pools-Duitse revolutionaire Rosa Luxemburg (1871-1919). Luxemburg was één van de leiders van de novemberrevolutie in Duitsland exact 100 jaar geleden. Brutale repressie tegen een protestbeweging in januari 1919 leidde tot de moord op onder meer Luxemburg.

Rosa Luxemburg groeide op in het door tsaristisch Rusland bezette deel van Polen. Omwille van haar eerste stappen in de revolutionaire beweging moest ze het land ontvluchten en kwam ze in Zwitserland terecht en nadien vestigde ze zich in Duitsland. Daar werd Rosa Luxemburg aanvankelijk vooral ingezet om de arbeiders in het bezette deel van Polen te organiseren. Rosa Luxemburg wilde zich echter niet beperken tot haar rol van Poolse migrante van Joodse afkomst of haar rol als vrouw. Ze had het als Poolse vrouw niet gemakkelijk, ook niet binnen de Duitse socialistische partij SPD, maar ze wilde een centrale rol in de strijd voor socialistische verandering spelen. Dergelijke verandering zag Rosa als enig antwoord op specifieke vormen van onderdrukking. Strijd voor vrouwenrechten – in die tijd vooral rond de kwestie van stemrecht – was volgens Rosa “slechts één uitdrukking en een onderdeel van de algemene bevrijdingsstrijd van de werkende klasse. Daarin ligt de kracht en de toekomst van vrouwenstrijd.”

Samen met anderen, zoals Clara Zetkin en Karl Liebknecht, verzette Rosa Luxemburg zich consequent tegen de reformistische tendensen binnen de socialistische beweging. Die tendens zag onmiddellijke kleine hervormingen als manier om stap per stap tot een socialistische samenleving te komen. Rosa verzette zich daar niet alleen tegen, ze beargumenteerde op schitterende wijze het failliet van het reformisme in haar brochure ‘Hervorming of revolutie.’ Niet dat Luxemburg tegen hervormingen in het voordeel van de werkende klasse was: ze zag hervormingen als belangrijke stappen in de opbouw van een krachtsverhouding die nodig is om tot fundamentele maatschappijverandering te komen. Als één van de eersten benadrukte Luxemburg ook het belang en de rol van algemene stakingen.

Als gevolg van de verstikkende rol van de SPD-leiding voor wie de beweging alles was en het socialistische einddoel niets, kantte Luxemburg zich tegen wat zij een te gecentraliseerde nationale revolutionaire organisatie vond. Dit was geen verzet tegen organisatie op zich: samen met haar levenspartner en kameraad Leo Jogiches lag ze zelf aan de basis van de Poolse socialistische partij SDKPiL en binnen de SPD deed ze er alles aan om een revolutionaire kern bijeen te houden.

Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, waartegen ze zich consequent verzette, omschreef ze de sociaaldemocratie als een ‘rottend lijk.’ Haar politieke opstelling bracht Rosa opnieuw in de gevangenis in 1916. “Mens zijn betekent je hele leven in ‘de weegschaal van het lot’ gooien, maar tegelijk evengoed dat je kan genieten van elke zonnige dag en elke mooie wolk,” schreef ze vanuit de gevangenis.

De oorlogsmoeheid was algemeen tegen 1918: dit bloedbad was niet in het belang van de werkenden, maar van de imperialistische machten en de kapitalisten. Overal ontstonden bewegingen die inspiratie en enthousiasme haalden uit de Russische Revolutie. Ook in Duitsland was dit het geval. In november 1918 kende de beweging een hoogtepunt: overal vormden werkenden hun eigen raden en namen ze de macht en de samenleving zelf in handen. De novemberrevolutie toonde het potentieel, maar leidde niet tot een breuk met het kapitalisme. De Keizer verdween van het toneel en er was een kiem van een arbeidersregering op basis van de arbeiders- en matrozenraden. De kapitalisten moesten enorme toegevingen doen om hun systeem overeind te houden, de belangrijkste bondgenoot daartoe vonden ze bij de SPD-leiders.

Jammer genoeg was er geen voldoende sterke en eengemaakte revolutionaire stroming die doorheen Duitsland richting kon geven aan de bewegingen en die met voldoende tactische inzichten kon bouwen aan een eenheidsfront van alle socialistische arbeiders. Er volgden na de novemberrevolutie nog tal van bewegingen die tot een andere samenleving wilden komen. Het gebrek aan een voldoende uitgebouwde organisatie met gestaalde kaders liet zich daarbij voelen: het ontbrak aan nationale coördinatie en de contrarevolutie kon de beweging stad per stad breken.

In januari 1919 werd in Berlijn een voorbeeld gesteld: de beweging liep daar voor op de rest van het land, waardoor de contrarevolutie zich volledig op de hoofdstad kon richten. De revolutionairen werden brutaal aangepakt: leiders als Luxemburg en Liebknecht werden vermoord. Hierdoor kon de Duitse Revolutie niet langer rekenen op de meest vooruitziende voortrekkers die in de bewegingen tussen 1919 en 1923 een verschil hadden kunnen maken om het revolutionaire potentieel van verandering te realiseren. Het falen van de Duitse revolutie opende de weg voor de barbarij van het nazisme. Jammer genoeg werd de slogan van Rosa Luxemburg ‘socialisme of barbarij’ op deze manier bevestigd.

Voor Luxemburg stond de strijd voor socialisme centraal in haar leven. Haar goede vriendin en strijdgenoot Clara Zetkin vatte het na haar dood samen: “Rosa Luxemburg gaf het socialisme alles wat ze kon geven. Er zijn geen woorden om haar wilskracht te vatten, de belangeloosheid en de toewijding die ze aan de zaak gaf.”

>> Op de ROSA-conferentie van 31 maart is er een commissie over Rosa Luxemburg gepland. Hier vind je meer info over die conferentie